Daśledčyk biełaruskaj vajennaj historyi Alaksandr Kazakoŭ ličyć, što miemaryzacyja bitvy pad Oršaj pavinna adbyvacca biez palityčnaha padtekstu. Skryn videa: NiaGist / Youtube
U čym značeńnie Aršanskaj bitvy 1514 hoda
Kazakoŭ adznačaje, što bitva pad Oršaj była abranaja ŭ jakaści znakavaj ź niekalkich pryčyn. Pa-pieršaje, u adroźnieńnie ad viadomych bitvaŭ, jakija ŭvajšli ŭ historyju Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, jana adbyłasia ŭ spraviadlivaj abarončaj vajnie i na terytoryi Biełarusi. Dla biełaruskich historykaŭ pačatku XX stahodździa było vielmi važna znajści dobry prykład abarony Ajčyny. Aršanskaja bitva vielmi dobra dla hetaha padychodziła.
Druhaja pryčyna, čamu mienavita hetaja bitva była abranaja ŭ jakaści dobraha prykładu, — heta toje, što ŭ joj zmahalisia z vojskam Maskoŭskaj dziaržavy. «Jak viadoma, biełaruski nacyjanalizm maje antyimpierski, antyrasijski santymient», — padkreślivaje historyk.
Treciaja pryčyna — heta jaskravaść pieramohi. Doŭha ličyłasia, što jana spyniła maskoŭskaje prasoŭvańnie na Zachad. Heta padzieja była dobra viadomaja, apisanaja historykami minułaha. Tamu jaje vielmi lohka było ŭziać u jakaści prykładu.
Jak možna acanić etničny skład udzielnikaŭ
Apošnim časam, asabliva paśla pačatku vajny va Ukrainie, ukrainskija i litoŭskija historyki pačali vyklučać z naščadkaŭ pieramohi pad Oršaj biełarusaŭ, nazyvajučy jaje ŭkrainska-litoŭskaj pieramohaj.
Kazakoŭ adznačaje, što ciapier nielha vyznačyć etničny skład vojska VKŁ, jak nielha vyznačyć, što takoje ŭkrainskaja ci biełaruskaja identyčnaść u toj čas. Kali ŭziać krynicy taho pieryjadu, to ŭ ich zhadvajucca lićviny, rusiny, žamojty i inšyja rehijanalnyja identyčnaści.
«My možam ab niečym razvažać, kali budziem analizavać kolkaść vojskaŭ, što pradstaŭlali peŭnyja terytoryi. Ukrainski ŭdzieł tut budzie dziakujučy pałkavodcu kniaziu Kanstancinu Astrožskamu i nievialikaj kolkaści (niekalki sotniaŭ) vajaroŭ z Vałyni. Bolš za pałovu vojska składała šlachta VKŁ ź litoŭskich i biełaruskich ziamiel. Značna mienš za pałovu składali najmity z polskich ziamiel», — raspaviadaje Kazakoŭ.
Historyk adznačaje, što zachavalisia tak zvanyja «vajennyja listy» — zahady pra mabilizacyju. Viadoma, u jakija rehijony jany byli nakiravanyja. Ziamiel na poŭdzień ad Paleśsia takija zahady nie zakranali, bo na ŭkrainskich ziemlach była svaja sistema abarony. Jana ŭ asnoŭnym była skiravanaja na abaronu ad nabiehaŭ krymčakoŭ. Padniaproŭje i Padźvińnie taksama zvyčajna nie zakranalisia mabilizacyjaj.
Tamu jana achapiła zachodniuju i centralnuju častki Biełarusi, Litvu, Padlašša i niekatoryja inšyja terytoryi. A vałynian z saboj pryvioŭ hietman Astrožski. Heta byli ludzi ź ziamiel, što jamu naležali.
Bitva pad Oršaj. Nieviadomy mastak z koła Łukasa Kranacha Starejšaha, 1540-ja hady. Z kalekcyi Nacyjanalnaha muzieja ŭ Varšavie.
Upłyŭ palityčnaj kanjunktury
Na siońnia, akramia biełaruskaj histaryjahrafii, nichto nie pryznaje taho, što pieramoha ŭ bitvie pad Oršaj naležyć u tym liku i biełarusam.
Historyk zaŭvažaje, što možna dalej dyskutavać, čyja heta pieramoha. I časam hetyja razmovy zachodziać u kontrpradukcyjnaje rečyšča. Tendencyja nazyvać pieramožcami ŭ Aršanskaj bitvie palakaŭ, litoŭcaŭ i ŭkraincaŭ była zaŭvažanaja va Ukrainie ŭ niešmatlikich publikacyjach jašče da padziej 2014 hoda.
«Heta dobry prykład upłyvu sučasnych palityčnych padziej na kanstrujavańnie padziej u histaryčnym dyskursie. Uzhadvać biełarusaŭ, jakija ciapier sajuźniki Rasii, prosta niazručna. Da taho ž nie było biełaruskaj dziaržavy, nie było «šyldy», dzie b było napisana, što heta biełaruskaje vojska, u adroźnieńnie ad Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Tamu ŭdzieł biełarusaŭ vielmi lohka apuścić. Va ŭkraincaŭ jość vielmi dobraje vyjście.
Jany mohuć napisać, što ŭdzielničali litoŭcy, palaki i rusiny. U toj čas rusinskaja identyčnaść isnavała, i ŭ sučasnaj Ukrainie jany buduć ličycca ŭkraincami. Heta dazvolić źviazać hetuju bitvu z Ukrainaj», — ličyć historyk.
Na pohlad Kazakova, cikava nazirać, jak adbyvajecca ŭvod bitvy pad Oršaj u dyskurs historyi Litvy:
«Niahledziačy na toje, što heta pieramoha VKŁ nad maskoŭskim niepryjacielem, Aršanskaja bitva doŭha nie cikaviła ni litoŭskaje hramadstva, ni litoŭskich historykaŭ. Apošnim časam ułady sprabujuć źvierchu ŭvieści Aršanskuju bitvu ŭ dyskurs. Užo adbyłosia nie adno aficyjnaje śviatkavańnie ŭ Vilni z udziełam historykaŭ, muzykaŭ i hetak dalej. Vielmi ŭračystaja była cyrymonija ŭ 2014 hodzie na 500-yja ŭhodki. Śviatkavańnie było i ŭ nastupnyja hady.
Vielmi cikava, što ŭ 2021-m hodzie śviatkavańnie adbyłosia z dosyć istotnaj reprezientacyjaj biełarusaŭ. Hetyja važnyja simvaličnyja rečy nie vypadkovyja. Nad scenaj byli vyjavy čatyroch ściahoŭ, jakija prezientavali narody, što ŭdzielničali ŭ hetaj pieramozie. Pieršym byŭ ściah litoŭski, a nastupnym byŭ ściah biełaruski (bieł-čyrvona-bieły), zatym polski i ŭkrainski. Heta byŭ hod, kali biełarusy jašče źbirali imidžavy ŭradžaj ad palityčnych padziej 2020-ha hoda. Z ulikam apošnich padziej naŭrad ci my ŭbačym paŭtareńnie čahości padobnaha».
Kolki vojska było z dvuch bakoŭ
Kazakoŭ adznačaje, što siońnia jość mahčymaści acanić kolkaść vojska VKŁ i Polščy ŭ Aršanskaj bitvie. Krynicy dajuć źviestki ab tym, što vojska, jakoje sabrałasia dla hetaj kampanii, naličvała 17 tysiač čałaviek. Ale častka vojska zastałasia ŭ Barysavie pry karalu i vialikim kniaziu. Krynicy kažuć, što heta častka najmitaŭ. A voś adnosna kolkaści maskoŭskaha vojska nielha ničoha kankretnaha skazać, bo niama nadziejnych krynic.
«Ličba 80 tysiač — davoli tradycyjnaja dla kultury epochi Reniesansu. U Žyhimonta III 80 tysiač vojska prychodziła na Smalensk, dakładna stolki ž u 1514 hodzie. Tut varta pašukać anałohii z Antyčnaściu. Jak było zaŭvažana, takuju ličbu davoli standartna nazyvali pry acency varvarskaha vojska ŭ Staražytnym Rymie».
Rasijski historyk Alaksiej Łobin sprabuje acanić kolkaść maskoŭskaha vojska. Jon nazyvaje ličbu 11—12 tysiač čałaviek. Svaje raźliki historyk hruntuje na śpisach pałonnych maskavitaŭ. Zachavalisia rejestry pałonnych vialikaha kniazia. U ich zhadvajecca pra 380 čałaviek maskoŭskaj šlachty — bajarskich dziaciej i bolš vysokaha ranhu ludziej.
U asobnych vypadkach možna dakładna vyznačyć ich pachodžańnie, pahladzieć, ź jakich terytoryj była mabilizacyja, i pasprabavać vyznačyć mabilizacyjnyja mahčymaści hetych terytoryj. Ale, jak adznačaje Kazakoŭ, taki padychod davoli sprečny, bo jość źviestki, što mnostva pałonnych nie patrapiła ni ŭ jakija rejestry, ich raźviezła šlachta pa svaich majontkach.
«Kali kazać aściarožna, to adpaviedna adnoj davoli sumnieŭnaj krynicy ŭ Barysavie zastałosia 1600 čałaviek. Z ulikam taho, što realnaja kolkaść najmitaŭ nikoli nie adpaviadała realnaj, a była zaŭsiody nižejšaj, z ulikam taho, što da Aršanskaj bitvy mahli być niejkija straty, to kolkaść vojska pad kamandavańniem Astrožskaha budzie ŭ rajonie 14—15 tysiač.
Adnosna maskoŭskaha vojska jość minimalistyčnyja acenki maskoŭskaha historyka Dźmitryja Sielivierstava ŭ 4,5 tysiačy.
Źviestki pra chod bitvy kažuć ab tym, što jana dosyć zaciata išła, maskavity chacieli abyści niepryjaciela z fłanha. Adna krynica kaža, što maskoŭskija vajavody Bułhakaŭ i Čaladnin dziejničali nie ŭzhodniena i ŭstupali ŭ boj pa čarzie.
Heta ŭsio namiakaje na toje, što vojski kolkasna byli jak minimum roŭnyja».
Ci sapraŭdy vojska hietmana Astrožskaha było bolš padrychtavanym
Kazakoŭ adznačaje, što maskoŭskaje vojska było dobra spraktykavanaje ŭ vajennaj spravie. «Jano ledź nie štohod niekalki miesiacaŭ pravodziła ŭ siadle. Kali nie było aktualnaj vajny, to jano jak minimum chadziła na poŭdzień stajać zastavaj ad mahčymaha tatarskaha najezdu. Ahułam militarnaja sistema Vialikaha Kniastva Maskoŭskaha davała kudy bolš mahčymaściej dla taho, kab vojski byli padrychtavanymi. Tam vojska adyhryvała kudy bolšuju rolu ŭ farmiravańni dziaržaŭnaści, čym u VKŁ.
Kali paraŭnać maskoŭskuju pamiesnuju końnicu sa šlachieckim apałčeńniem, ci ziemskaj słužbaj, jak jana ŭ toj čas nazyvałasia, to tut uvohule nielha kazać pra niejkuju pieravahu tak zvanaha «litoŭskaha rycarstva».
Da taho ž, jak adznačaje historyk, u Maskoŭskaj dziaržavy była dobra naładžanaja mabilizacyjnaja sistema.
«Vajna taho času nie stolki pra toje, kolki ludziej i jak chutka ty možaš sabrać, a pra toje, jak potym zrabić tak, kab im było što jeści, kab jany nie raźbiehlisia z vojska. Tut mastactva Maskoŭskaj dziaržavy było lepšym na toj čas, čym u Vialikim Kniastvie Litoŭskim.
Adpaviedna i stratehija była dosyć ahresiŭnaja. U VKŁ, jak i ŭ Polščy, było bolš raźniavolenaści».
Biezumoŭna, vojski adroźnivalisia. Z maskoŭskaha boku jano składałasia amal vyklučna z konnych łučnikaŭ. Z našaha boku byli vielmi roznyja typy vojskaŭ. Była kavaleryja, piachota, uzbrojenaja ŭ asnoŭnym ahniastrelnaj zbrojaj. Była artyleryja.
Kazakoŭ adznačaje, što jość śviedčańni, što prykmietnuju rolu ŭ bitvie adyhrała piachota. Ale tak atrymałasia, što ŭ histaryjahrafiju ŭvajšło pałažeńnie ab tym, što vyrašalnuju rolu adyhrała artyleryja. Heta źviazana z tym, što asnoŭnaja krynica historyi bitvy — heta traktat Sihizmunda fon Hierbierštejna. U niamieckamoŭnym vydańni jon zhadvaje pra rolu piachoty i artyleryi. A voś u łacinamoŭnym vydańni jość zhadka tolki pra artyleryju. Paźniejšyja polskija historyki vykarystoŭvali łacinamoŭnaje vydańnie.
Piechacincy, uzbrojenyja ručnicami. Karcina «Bitva pad Oršaj». 1540-ja hady.
Kazakoŭ adznačaje, što ŭ tyja časy ŭ Jeŭropie mienavita piachota z ahniastrelnaj zbrojaj pačynała ekśpierymientalna vykarystoŭvacca ŭ adkrytaj bitvie. Uźnikła spałučeńnie arkiebuziraŭ i kapinieraŭ, jakija pavinny byli ich abaraniać ad ataki bližniaha boju. Ale spačatku heta sprabavali rabić palavymi ŭmacavańniami — vałam i rovam. Kali heta niemahčyma było zrabić, to vykarystoŭvali miascovaść. I ŭ bitvie pad Oršaj zdaryłasia toje ž samaje.
«Heta davoli nie charakterny dla našaha rehijona momant vykarystańnia piachoty z ručnicami, asabliva suprać konnych łučnikaŭ. Bo heta chiba što najmienš efiektyŭnaja mahčymaść ich vykarystać. Ale cikava toje, što ŭ bitvie pad Oršaj jany byli vykarystanyja dosyć efiektyŭna. I ŭ hetym sensie Aršanskaja bitva ŭpisvajecca va ahulnajeŭrapiejski i blizkaŭschodni pieryjad ekśpierymientatarstva ź piachotaj.
U roznych krainach i rehijonach heta raźvićcio pa-roznamu pajšło dalej. A voś u nas jano nie pajšło. U Zachodniaj Jeŭropie pajšło. U asmanaŭ pajšło z ahavorkami. Tamu niapraŭdaj było kazać, što heta była bitva, dzie adyhrała rolu niejkaja techničnaja zachodniaja pieravaha. Pastaŭcie piachotu suprać konnych łučnikaŭ u čystym poli. Paraŭnajcie dalokaść palotu strały i dalokaść strełu z ručnicy, i stanie zrazumieła, što ŭ piachoty mała šancaŭ».
Što tyčycca artyleryi, to, jak adznačaje Kazakoŭ, Maskva była adnoj ź pieradavych krain u jaje raźvićci. Heta było abumoŭlena pašyreńniem krainy za košt zavajoŭ. I dla zdabyćcia ŭmacavanych nasielenych punktaŭ nieabchodna było mieć dobruju artyleryju. U hetych adnosinach Maskvu paraŭnoŭvajuć z Asmanskaj impieryjaj. Jašče ŭ XV stahodździ ŭ Maskvie ŭźnikła centralizavanaja vytvorčaść harmat. Toje, čaho ŭ VKŁ nie było da siaredziny XVI stahodździa.
Rola Kanstancina Astrožskaha
Na pohlad Kazakova, łahična było b havaryć, što dziakujučy ŭmiełym dziejańniam hietmana Kanstancina Astrožskaha była dasiahnutaja pieramoha. Jaho tryumfalna vitali ŭ Vilni, nazyvali ruskim Scypijonam. Ale ŭ toj ža čas jość śviedčańni pra toje, što kontrataka na levym fłanhu adbyłasia dziakujučy miascovaj inicyjatyvie. Astrožski navat nie viedaŭ, što tam adbyvałasia, bo byŭ dzieści ŭ inšym miescy ŭ hety momant.
Kanstancin Ivanavič Astrožski, nieviadomy mastak, 1-ja pałova XVII stahodździa
«U nas zanadta mała źviestak, kab niejkija detalnyja vysnovy rabić. Treba razumieć, što takaja bitva — najbolš składany vid bajavych dziejańniaŭ na toj čas, kali treba, kab niekalki tysiač čałaviek uzhodniena dziejničali. Navat pry sučasnych srodkach kamunikacyi heta nie tak prosta.
Tady vielmi časta pry takich bitvach usio zaležała ad taho, jak jana pojdzie, jakija vojski na jakim etapie bitvy na jakim učastku akažucca najbolš stojkimi i nie pabiahuć pieršymi. U bitvie pad Oršaj my bačym, što maskavity nie vytrymali. Vyhladaje na toje, što jany patrapili ŭ vielmi niazručnaje miesca, dzie piachota mahła biespakarana ich rasstrelvać. Što jana i zrabiła. I, chutčej za ŭsio, Hierbierštejn maje racyju, kali piša, što heta stała pavarotnym momantam u bitvie».
Čamu heta pieramoha była «vialikaj»
Kazakoŭ adznačaje, što bitva pad Oršaj nievypadkova nazyvałasia «vialikaj». Heta było nie dla prapahandy. U tych ža rejestrach pałonnych, dakumiencie dla ŭnutranaha karystańnia, bitva nazyvałasia «bitva roskaja» (aršanskaja), ci «vielikaja bitva», što, biezumoŭna, adlustroŭvaje, jak jana ŭsprymałasia siarod sučaśnikaŭ:
«Heta było vielmi bujnoje vajskovaje sutyknieńnie. Navat kali ŭličyć, što kolkaść vojska VKŁ viadomaja, maskavitaŭ niachaj było stolki ž, to heta najbujniejšaja bitva taho času».
Kazakoŭ źviartaje ŭvahu, što toj fakt, što paśla Aršanskaj bitvy Vialikaje Kniastva Litoŭskaje amal nie zhubiła terytoryi na karyść Maskovii, dazvalaje pierabolšvać značeńnie hetaj bitvy.
Ci varta biełarusam ušanoŭvać bitvu pad Oršaj
Alaksandr Kazakoŭ ličyć, što Aršanskaja bitva ŭžo zajmaje vialikaje miesca ŭ histaryčnaj pamiaci biełarusaŭ, tamu było b dziŭnym ad hetaha admovicca.
«Heta jakraz toj momant, kali vynachodzić ničoha nie treba. Voś užo jość toje, što dobra ŭstalavałasia. I kali ŭ hramadstvie budzie zapatrabavana padzieja, jakaja daje prykład vajskovaj słavy i paśpiachovaj abarony Ajčyny, to Aršanskaja bitva vielmi dobra hetuju rolu vykonvaje. Biezumoŭna lepš, čym Hrunvaldskaja bitva.
Ale inšaja reč, u jakich umovach heta budzie zapatrabavana instrumientalna. Kali my ŭjavim, što ŭ Biełarusi vielmi dobryja stasunki z Rasijaj, to nakolki Aršanskaja bitva budzie zapatrabavanaja jak palityčny mif? Napeŭna nie. Ale jak padzieja vajennaj historyi, to biezumoŭna».
Na dumku historyka, va ŭmovach ustojlivaha isnavańnia biełaruskaj dziaržaŭnaści hetaja padzieja ŭ pieršuju čarhu pavinna vykarystoŭvacca dla miemaryzacyi vajskovaj śfiery. Prykładam moža być Ukraina, dzie z 2014 hoda hetaja bitva dosyć dobra ŭviedzienaja ŭ militarnuju śfieru. Naprykład, zjavilisia vajskovyja čaści imia Astrožskaha ci takija vizualnyja formy, jak emblema braniatankavych vojskaŭ Ukrainy, na jakoj źmieščany piarnač u łatnaj rukavicy nibyta Kanstancina Astrožskaha.
Siarod inšych mierapryjemstvaŭ Kazakoŭ prapanuje ŭstanavić pomnik na miescy bitvy, stvaryć tam niejkuju turystyčnuju atrakcyju, niahledziačy na toje, što nieviadoma kankretnaje miesca bitvy.
«Kab ušanavać pamiać, nam nie abaviazkova viedać dakładnaje pole bitvy. U vypadku Aršanskaj bitvy ŭžo jość pamiatny kamień, kala jakoha adbyvałasia śviatkavańnie».
Takaja miemaryzacyja była b biez palityčnaha padtekstu, a ŭ kantekście kultury paloŭ bitvaŭ, jak miesca, dzie tvaryłasia historyja, miesca dla ŭšanavańnia pamiaci i pryciahnieńnia ŭvahi. Ale ciapier takija padziei, jak Aršanskaja bitva, stanoviacca bolš zapatrabavanymi ŭ palityčnym dyskursie, što tolki škodzić spakojnamu navukovamu pohladu.
Čytajcie jašče:
Bitva pad Oršaj: usio było nie zusim tak, jak raniej mierkavali
Radykalnyja «lićviny» padazrona naiŭnyja — Hienadź Sahanovič pra Litvu i Aršanskuju bitvu
Mocnaje pierabolšańnie: kolki vajaroŭ nasamreč biłasia pad Oršaj
