Rajon u Kijevie, paciarpieły ad vajny. Fota: AR.
Zima 1932—33 hadoŭ była strašnaja. Bryhady ŭ składzie kamunistaŭ i kamsamolcaŭ šnyparyli ŭ vioskach, kanfiskujučy apošnija astatki ježy. Jany šukali ŭ aharodach jamki z zakapanym zbožžam, pratykali ścieny ŭ pošukach tajnikoŭ z praduktami. Dym? Značyć, schavali muku i piakuć chleb. U tym hodzie sialanie jeli pacukoŭ, žab i lebiadu. Miljony pamierli ad hoładu.
U toj čas «aktyvisty» nie adčuvali anijakaj viny. Savieckaja prapahanda nieadnarazova kazała im, što nibyta zamožnyja sialanie, jakich jany nazyvali kułakami, byli sabatažnikami i vorahami, bahaciejami, upartymi ziemleŭładalnikami, jakija pieraškadžali savieckamu praletaryjatu dasiahnuć utopii, abiacanaj Stalinym. Kułaki pavinny być źmiecienyja, razdušanyja, jak parazity abo muchi. Ich ježu treba addać rabočym u haradach, jakija zasłužyli jaje bolej. Praz šmat hod saviecki pierabiežčyk ŭkrainskaha pachodžańnia Viktar Kraŭčanka napisaŭ pra toje, jak byŭ udzielnikam adnoj z takich bryhad:
«Kab pazbavić siabie dušeŭnych pakutaŭ, ty chavaješ niepryjemnyja praŭdy ad čužych vačej, paŭprykryŭšy vočy — i pazbaŭlaješ siabie rozumu. Ty isteryčna apraŭdvaješsia i admachvaješsia ad praŭdy takimi słovami, jak «pierabolšańnie» i «isteryja».
Jon taksama apisaŭ, jak palityčny žarhon i eŭfiemizmy dapamahli maskiravać praŭdu. Jaho kamanda kazała pra «sialanski front» i «kułackuju pahrozu», «viaskovy sacyjalizm» i «kłasavy supraciŭ», kab nie bačyć čałavieka ŭ ludziach, u jakich jany krali ježu. U Lva Kopieleva, inšaha savieckaha piśmieńnika, jaki ŭ maładości słužyŭ u bryhadzie aktyvistaŭ, a paźniej pravioŭ šmat hod u HUŁAHu, byli vielmi padobnyja razvažańni. Jon taksama vyjaviŭ, što kliše i ideałahičnyja farmuloŭki dapamahajuć jamu chavać toje, što jon robić, navat ad samoha siabie:
«Ja pierakanaŭ siabie, patłumačyŭ sabie, što nie pavinien paddavacca ciažaru žalu. My ŭśviedamlali histaryčnuju nieabchodnaść. My vykonvali svoj revalucyjny abaviazak. My zdabyvali zbožža dla sacyjalistyčnaj ajčyny. Dla piacihadovaha płana».
Nie treba było spačuvać sialanam. Jany nie zasłuhoŭvali taho, kab isnavać. Ichnija sielskija bahaćci chutka stanuć zdabytkam usich.
Ale kułaki nie byli bahatyja, jany haładali. Sielskaja miascovaść nie była bahataj, jana stała pustkaj. Voś, jak apisaŭ heta Kraŭčanka ŭ svaich uspaminach, napisanych šmat hadoŭ paśla:
«Vialikaja kolkaść instrumientaŭ i miechanizmaŭ, pra jakija kaliści pryvatnyja ŭładalniki kłapacilisia jak pra kaštoŭnaści, ciapier lažali raskidanymi pad adkrytym niebam, brudnyja, iržavyja, ich nie adramantuješ. Pa dvary błukali zmardavanyja karovy i koni, pakrytyja skarynkaj hnoju. Kury, husi i kački zhrajami kapalisia ŭ nieprybranym zbožžy».
Rečaisnaść, jakuju jon bačyŭ svaimi vačyma, nazaŭždy adbiłasia ŭ jahonaj pamiaci. Ale ŭ toj čas jon zdoleŭ padmanuć siabie. Voś jak Vasil Hrossman, inšy saviecki piśmieńnik, daje hetyja słovy piersanažu ŭ svaim ramanie «Usio ciače»:
«Ja bolš nie začaravany, ciapier ja baču, što kułaki byli ludźmi. Ale čamu ŭ toj čas majo serca było takim źmiorzłym? Kali dziejalisia takija žudasnyja rečy, kali vakoł mianie dziejalisia takija pakuty? I praŭda ŭ tym, što ja sapraŭdy nie dumaŭ pra ich jak pra ludziej. «Jany nie ludzi, jany kułackaje achvoście» — heta toje, što ja čuŭ znoŭ i znoŭ, heta toje, što ŭsie paŭtarali».
Z taho času prajšło dzieviać dziesiacihodździaŭ. Savieckaha Sajuza bolš nie isnuje. Tvory Kopieleva, Kraŭčanki i Hrosmana ŭžo daŭno dastupnyja lubomu ruskamoŭnamu čytaču.
Naprykancy 80-ch, u pieryjad hałosnaści, ichnija knihi i inšyja apaviadańni pra stalinski režym i HUŁAH byli biestselerami ŭ Rasii. Kaliści my mierkavali, što prostaje pierakazvańnie hetych historyj nie dazvolić ich paŭtaryć. Ale choć hetyja knihi dastupnyja, ciapier mała chto ich kuplaje. «Miemaryjał», samaje važnaje tavarystva ŭ Rasii, što źbirała historyi palityčnych represijaŭ, było vymušanaje začynicca. Muziei i pomniki achviaram zastajucca maleńkimi i małaviadomymi. Zamiest taho kab słabieć, zdolnaść rasijskaj dziaržavy chavać rečaisnaść ad svaich hramadzian i dehumanizavać svaich vorahaŭ stała macniejšaj i mahutniejšaj, čym kali-niebudź.
Usio heta — abyjakavaść da hvałtu, amaralnaja abyjakavaść da masavych zabojstvaŭ, viadomaja kožnamu, chto znajomy z savieckaj historyjaj.
Ciapier patrabujecca mienš hvałtu, kab dezynfarmavać hramadskaść: u pucinskaj Rasii nie było masavych aryštaŭ u maštabach, jakija vykarystoŭvalisia ŭ stalinskaj Rasii. Mahčyma, u hetym i niama nieabchodnaści, bo rasijskaje dziaržaŭnaje telebačańnie, asnoŭnaja krynica infarmacyi dla bolšaści rasiejcaŭ, bolš zabaŭlalnaje, bolš vytančanaje, bolš stylnaje, čym prahramy na starych radyjoprymačach stalinskaj epochi. Sacyjalnyja sietki taksama vyklikajuć značna bolšaje pryvykańnie i ŭciahnutaść aŭdytoryi, čym drenna nadrukavanyja haziety stalinskaha času. Prafiesijnyja troli i ŭpłyvovyja asoby mohuć farmavać anłajn-znosiny takim čynam, kab heta było karysna Kramlu, ale sa značna mienšymi namahańniami, čym u minułym.
Sučasnaja rasijskaja dziaržava taksama ŭstanaviła bolš nizkuju płanku. Zamiest taho, kab prapanoŭvać svaim hramadzianam bačańnie ŭtopii, jana choča, kab jany byli cyničnymi i pasiŭnymi. Ci sapraŭdy jany vierać u toje, što kaža im dziaržava, nie maje značeńnia. Choć savieckija lidary chłusili, jany sprabavali zrabić tak, kab ich chłuśnia zdavałasia realnaj. Jany złavalisia, kali chto-niebudź abvinavačvaŭ ich u chłuśni, i pryvodzili falšyvyja kontrarhumienty.
U pucinskaj Rasii palityki i televiadučyja hulajuć u inšuju hulniu. Jany chłusiać pastajanna, nachabna, vidavočna. Ale kali vy ich abvinavačvajecie ŭ chłuśni, jany nie pierajmajucca tym, kab davieści, što jany kažuć praŭdu. Kali rejs MH17 avijakampanii Malaysia Airlines byŭ źbity nad Ukrainaj u 2014 hodzie, rasiejski ŭrad adreahavaŭ nie tolki admaŭleńniem, ale i mnostvam historyj, praŭdapadobnych i nie nadta: vinavataja ŭkrainskaja armija, abo CRU, abo heta była hniusnaja zmova, u vyniku jakoj 298 zahinułych ludziej byli źmieščanyja ŭ samalot, kab inscenavać katastrofu i dyskredytavać Rasieju. Hety pastajanny patok chłuśni vyklikaje nie abureńnie, a apatyju. Majučy tak šmat tłumačeńniaŭ, jak vy možacie viedać, ci źjaŭlajecca što-niebudź ź ich praŭdaj? Što, kali ništo nikoli nie byvaje praŭdaj?
Zamiest taho, kab prapahandavać kamunistyčny raj, sučasnaja rasijskaja prapahanda ciaham apošniaha dziesiacihodździa fakusavałasia na vorahach. Rasiejcam vielmi mała raspaviadajuć pra toje, što adbyvajecca ŭ ich haradach abo pasiołkach. U vyniku jany nie zmušanyja, jak kaliści savieckija hramadzianie, sutykacca z razryvam pamiž realnaściu i vydumkaj. Zamiest hetaha im pastajanna raspaviadajuć pra miescy, jakich jany nie viedajuć i nikoli nie bačyli: ZŠA, Francyja i Vialikabrytanija, Šviecyja i Polšča — miescy, napoŭnienyja vyradžeńniem, kryvadušnaściu i «rusafobijaj». Daśledavańnie rasijskaha telebačańnia z 2014 pa 2017 hod pakazała, što niehatyŭnyja naviny pra Jeŭropu źjaŭlalisia na troch asnoŭnych rasiejskich kanałach, kantralavanych dziaržavaj, u siarednim 18 razoŭ na dzień. Niekatoryja historyi byli vydumanyja, da prykładu, pra toje, što ŭrad Hiermanii siłkom zabiraje dziaciej z hieterasieksualnych siemjaŭ i addaje ich hiej-param. Ale navat praŭdzivyja historyi byli padabranyja kab pakazać, što štodzionnaje žyćcio ŭ Jeŭropie strašnaje i chaatyčnaje, jeŭrapiejcy słabyja i amaralnyja, Jeŭrapiejski Sajuz ahresiŭny zachopnik.
Hramadzianie ZŠA, jakija redka dumajuć pra Rasiju, byli b ŭražanyja, daviedaŭšysia, kolki času rasijskaje dziaržaŭnaje telebačańnie nadaje amierykanskamu narodu, amierykanskaj palitycy i navat amierykanskim kulturnym vojnam. U sakaviku prezident Rasii Uładzimir Pucin na pres-kanfierencyi prademanstravaŭ vielmi blizkaje znajomstva z arhumientami ŭ Twitter pra Džaan Roŭlinh i jaje pohladach na pravy transhiendaraŭ. Ciažka ŭjavić sabie jakoha-niebudź amierykanskaha palityka, dy i naohuł amal luboha amierykanca, jaki hetak ža abaznany ŭ papularnaj rasijskaj internet-sprečcy. Nivodny amierykanski palityk nie žyvie i nie dychaje ŭźlotami i padzieńniami rasijskich pryvatnych sprečak hetak ža, jak rasijski prezident žyvie i dychaje bitvami, jakija adbyvajucca ŭ amierykanskich kabielnych sietkach i ŭ sacyjalnych sietkach, u jakich jaho prafiesijnyja troli i davieranyja asoby vajujuć i prymajuć čyj-niebudź bok, prasoŭvajučy toje, što pa ichnim mierkavańni vykliča roznahałośsi i palaryzacyju.
U źmienlivym kaktejli z hnievu i strachu, jaki prasoŭvajecca kožnuju noč u rasijskich viačernich navinach, Ukraina ŭžo daŭno adyhryvaje asablivuju rolu. U rasijskaj prapahandzie Ukraina — heta niesapraŭdnaja kraina, kraina biez historyi i lehitymnaści, miesca, jakoje, sa słoŭ samoha Pucina, źjaŭlajecca «Paŭdniova-zachodnim krajem», nieadjemnaj častkaj «historyi, kultury i duchoŭnaj prastory Rasii». Bolej, pa słovach Pucina, hetaja falšyvaja dziaržava była pieraŭtvoranaja zdurełymi, blizkimi da śmierci zachodnimi dziaržavami ŭ varožuju «antyrasijskuju» dziaržavu. Prezident Rasii nazvaŭ Ukrainu «całkam kantralavanaj zvonku kałonijaj z maryjanietkavym režymam». Pa jahonych słovach, uvarvańnie ŭva Ukrainu patrebnaje, kab abaranić Rasiju «ad tych, chto ŭziaŭ Ukrainu ŭ zakładniki i sprabuje vykarystać jaje suprać našaj krainy i našaha naroda».
Pa praŭdzie kažučy, Pucin uvarvaŭsia va Ukrainu dla taho, kab ułasnaručna pierabudavać jaje ŭ kałoniju z maryjanietkavym režymam, bo jon nie moža ŭjavić, što moža być inačaj. Jaho ŭjaŭleńnie, jakoje znachodzicca pad upłyvam ideałohii KDB, nie dapuskaje mahčymaści sapraŭdnaj palityki, masavych ruchaŭ, navat hramadskaj dumki. Kažučy movaj Pucina i movaj bolšaści rasiejskich telekamientataraŭ, va ŭkraincaŭ niama svabody voli. Jany nie mohuć sami rabić vybar. Jany nie mohuć sami abrać urad. Jany navat nie ludzi — jany «nacysty». I tamu ich možna źniščyć biez zhryzot sumleńnia, jak i kułakoŭ da ich.
Suviaź pamiž movaj hienacydu i pavodzinami hienacydu nie apryjornaja i navat nie pradkazalnaja. Ludzi mohuć abražać i źnievažać adzin adnaho, nie sprabujučy zabić. Ale choć nie kožnaje vykazvańnie, jakoje prapahanduje nianaviść, viadzie da hienacydu, usim hienacydam papiaredničali vykazvańni nianaviści. Sučasnaja rasijskaja prapahandysckaja mašyna apynułasia idealnym srodkam jak dla ździajśnieńnia masavych zabojstvaŭ, hetak i dla ŭtojvańnia ich ad hramadskaści. Šarahovyja aparatčyki, apieratyŭniki FSB i dobra pryčasanyja viadoŭcy, jakija arhanizujuć i viaduć nacyjanalny publičny dyskurs, hadami rychtavali svaich suajčyńnikaŭ da taho, kab jany nie adčuvali žalu da Ukrainy.
Im heta ŭdałosia. Ź pieršych dzion vajny było vidavočna, što rasijskija vajskoŭcy zahadzia płanavali, što šmatlikija cyvilnyja asoby, mahčyma, miljony, buduć zabityja, paranienyja abo vymušanyja pakinuć svaje damy va Ukrainie. Inšyja napady na harady na praciahu ŭsioj historyi — Drezden, Kovientry, Chirasimu, Nahasaki — adbylisia paśla niekalkich hadoŭ žudasnaha kanfliktu. Naadvarot, sistematyčnyja bambardziroŭki cyvilnaha nasielnictva va Ukrainie pačalisia ŭsiaho praź niekalki dzion paśla ŭvarvańnia. U pieršy tydzień vajny rasijskija rakiety i artyleryja celili ŭ žyłyja damy, balnicy i škoły. Kali ruskija akupavali ŭkrainskija harady i pasiołki, jany vykradali abo zabivali meraŭ, miascovych daradcaŭ, navat dyrektara muzieja ź Mielitopala, biazładna palivajučy kulami i teraryzujučy ŭsich astatnich. Kali ŭkrainskaja armija adbiła Buču, jana vyjaviła trupy sa źviazanymi za śpinaj rukami, jakija lažać na darozie. Kali ja była tam u siaredzinie krasavika, ja bačyła inšych, jakich kinuli ŭ brackuju mahiłu. Za pieršyja try tydni vajny zadakumientavanyja šmat vypadkaŭ biessudovych pakarańniaŭ śmierciu, zhvałtavańniaŭ i masavaha razhrableńnia majomaści cyvilnych.
Maryupal, pieravažna ruskamoŭny horad pamieram z Majami, amal spustošany. U mocnym intervju naprykancy sakavika prezident Ukrainy Uładzimir Zialenski adznačyŭ, što ŭ papiarednich jeŭrapiejskich kanfliktach akupanty nie rujnavali ŭsio, bo im samim treba było dzieści hatavać, jeści, mycca. Padčas nacysckaj akupacyi, pavodle jahonych słovaŭ, «u Francyi pracavali kinateatry». Ale ŭ Maryupali inakš: «usio zhareła». Dzievianosta adsotkaŭ budynkaŭ byli razburanyja ŭsiaho za niekalki tydniaŭ. Vielizarny staleliciejny zavod, jaki, jak mnohija mierkavali, chacieła kantralavać armija zavajoŭnikaŭ, byŭ całkam razburany. U razhar bajavych dziejańniaŭ cyvilnyja asoby znachodzilisia ŭ pastcy ŭnutry horada, nie majučy dostupu da ježy, vady, elektryčnaści, ciapła ci lekaŭ. Mužčyny, žančyny i dzieci pamirali ad hoładu i abiazvodžvańnia. Abstrelvali tych, chto sprabavaŭ uciačy. Stralali taksama ŭ tych, chto sprabavaŭ pryvieźci ježu ŭ horad. Cieły zahinułych, jak ŭkrainskich mirnych žycharoŭ, hetak i sałdat abodvuch bakoŭ, lažali na vulicy niepachavanymi mnohija dni.
Tym nie mienš, navat kali hetyja złačynstvy ździajśnialisia na vidavoku ŭsiaho śvietu, rasijskaja dziaržava paśpiachova chavała hetuju trahiedyju ad svajho ŭłasnaha naroda. Jak i ŭ minułym, dapamahło vykarystańnie žarhonu. Heta nie było uvarvańniem, heta była «śpiecyjalnaja vajennaja apieracyja». Heta nie było masavym zabojstvam ukraincaŭ, heta była «abarona» žycharoŭ uschodnieŭkrainskich terytoryj. Heta nie było hienacydam, heta była abarona ad «hienacydu, ździejśnienaha kijeŭskim režymam». Dehumanizacyja ukraincaŭ zaviaršyłasia ŭ pačatku krasavika, kali dziaržaŭny veb-sajt RIA Naviny apublikavaŭ artykuł, u jakim śćviardžałasia, što «denacyfikacyja» Ukrainy zapatrabuje «likvidacyi» ŭkrainskaha kiraŭnictva i navat źniščeńnia Ukrainy, bo być ukraincam aznačaje być nacystam: «ukrainstva — heta štučnaja antyrasiejskaja kanstrukcyja, jakaja nie maje ŭłasnaha cyvilizacyjnaha źmiestu, i źjaŭlajecca padnačalenym elemientam čužoj i dalokaj cyvilizacyi». Ekzistencyjnaja pahroza stała vidavočnaj napiaredadni vajny, kali Pucin paŭtaryŭ staryja prapahandysckija štampy pra vierałomny Zachad, vykarystoŭvajučy movu, znajomuju rasiejcam: «Jany imknulisia razburyć našy tradycyjnyja kaštoŭnaści i naviazać nam svaje iłžyvyja kaštoŭnaści, jakija razburyli b naš narod znutry, jany ahresiŭna naviazvajuć svaim krainam pohlady, jakija viaduć da dehradacyi i vyradžeńnia, bo supiarečać čałaviečaj pryrodzie».
Usim rasiejcam, jakija mahli vypadkova ŭbačyć fatahrafii Maryupala, byli dadzienyja tłumačeńni. 23 sakavika rasiejskaje telebačańnie tranślavała kadry ruinaŭ horada — kadry ź bieśpiłotnika, mahčyma, skradzienaha ŭ CNN. Ale zamiest taho, kab uziać na siabie adkaznaść, jany abvinavacili ŭkraincaŭ. Adna televiadučaja z sumnym vyhladam apisała hetuju scenu jak «žachlivuju karcinu, u jakoj [ukrainskija] nacyjanalisty, adychodziačy, sprabujuć nie pakinuć kamienia na kamieni». Ministerstva abarony Rasiei faktyčna abvinavaciła bataljon «Azoŭ» u vybuchu ŭ Maryupalskim teatry, dzie chavalisia sotni siemjaŭ ź dziećmi.
Navošta ukrainskim patryjotam naŭmysna zabivać ukrainskich dziaciej? Heta jany nie tłumačyli. Ale, ź inšaha boku, ničoha nikoli nie tłumačycca. I kali ničoha nielha viedać dakładna, to nikoha nielha vinavacić. Mabyć, ukrainskija «nacyjanalisty» razburyli Maryupal. Mabyć, nie. Nielha zrabić nijakich dakładnych vysnovaŭ, i nichto nie moža być pryciahnuty da adkaznaści.
Mała chto ź ich adčuvaje raskajańnie. Apublikavanyja zapisy telefonnych razmovaŭ pamiž rasiejskimi sałdatami i ich siemjami poŭnyja pahardy da ŭkraincaŭ. «Ja streliŭ u mašynu», — kaža adzin sałdat žančynie, mahčyma, svajoj žoncy ci siastry. «Stralajcie ŭ vyradkaŭ, — adkazvaje jana, — pakul heta nie vy. Da djabła ich. Čortavy narkamany i nacysty». Jany kažuć pra kradziažy televizaraŭ, raśpivańnie kańjaku i rasstreły ludziej u lasach. Jany nie turbujucca stratami, navat svaimi ŭłasnymi. Radyjopieramovy pamiž rasiejskimi vajskoŭcami, jakija zabivali mirnych žycharoŭ u Bučy, była hetkimi ž abiakavymi. Zialenski byŭ u žachu ad biesturbotnaści, ź jakoj rasiejcy prapanavali adpravić ukraincam niekalki miaškoŭ dla śmiećcia, kab jany zaharnuli trupy svaich sałdat: «navat kali pamiraje sabaka abo kotka, ludzi hetaha nie robiać», — skazaŭ jon žurnalistam.
Usio heta — abyjakavaść da hvałtu, amaralnaja abyjakavaść da masavych zabojstvaŭ, navat paharda da žyćciaŭ ułasnych, rasijskich sałdat — znajomaja lubomu, chto viedaje savieckuju historyju ci historyju Hiermanii, kali ŭžo na toje pajšło. Ale rasijskija hramadzianie i rasijskija sałdaty albo nie viedajuć hetaj historyi, albo nie pierajmajucca joj. Prezident Zialenski skazaŭ mnie ŭ krasaviku, što, jak «ałkaholiki [jakija] nie pryznajuć, što jany ałkaholiki», ruskija «bajacca pryznać vinu». Nie było nijakaj raspłaty paśla haładamoru, abo HUŁAHa, abo Vialikaha teroru 1937-38 hadoŭ, anivodanaha momantu, kali złačyncy vykazvali aficyjnaje, instytucyjanalnaje škadavańnie. Ciapier u nas jość vynik. Za vyklučeńniem Kraŭčanki i Kopieleva, libieralnaj mienšaści, bolšaść rasiejcaŭ pryniali aficyjnuju viersiju minułaha i pajšli dalej.
Jany nie ludzi, a kułackija adkidy, kazali jany sabie tady. Jany nie ludzi, a ŭkrainskija nacysty, kažuć jany sabie siońnia.
