«Rabili chaduli, z konskimi kapytami, i pierachodzili miažu, kab nie pakidać čałaviečy śled»
Staraja miaža prachodziła pa race Zachodniaja Dźvina, praz voziera Miadzieł, pa race Vilija, u rajonie Radaškovič i Rakava, pa race Słuč da jaje ŭpadzieńnia ŭ Prypiać, a zatym amal pa viertykali da sučasnaj biełaruska-ŭkrainskaj miažy. U 1921 hodzie susiednija vioski apynulisia ŭ roznych dziaržavach.
Fota: humus.livejournal.com.
Maryja Palčeŭskaja žyła ŭ vioscy Prusinava, što na Staŭbcoŭščynie. Pamiž hetym nasielenym punktam i vioskaj Śvierynava pa polu i race prachodziła miaža. Naturalna, ludzi da jaje padychodzili — treba było siejać i žać.
«Zachodniki ŭsio havaryli, jak im žyviecca, i pytali ŭ našych, ale nam nielha było adkazvać, navat paviarnucca ŭ ich bok było nielha. Bo zabiaruć u zastavu, u kamiendaturu pieradaduć i pasiadziać — špijon!»
Fota: humus.livejournal.com.
Tyja ž uspaminy i ŭ Hieni Arcišeŭskaj ź vioski Śvierynava: «Miaža pa Niomanie išła. Našy žančyny raskazvali: hrabuć siena na łuzie, na adnym baku palaki, na druhim — savieckija. Našy žančyny padyjduć, raspytvajuć, bo siemji ž zastalisia za miažoj, vychodzić. A jany niamyja i nie hladziać na naš bok».
Naturalna, miažu pierachodzić nie dazvalałasia. Ale luboje praviła stvorana, kab jaho parušać. «Niekatoryja ŭchitralisia: rabili takija chaduli, z konskimi kapytami, i voś tak pierachodzili, kab nie pakidać čałaviečy śled», — kaža Palčeŭskaja.
Fota: humus.livejournal.com.
Praŭda, takija pierachody byli nadta niebiaśpiečnymi. «Starejšyja dzieŭki adnojčy vyrašyli schadzić za miažu, dyk ich zatrymali i dobra, što viarnuli nazad. A byli ž tyja, kaho zabrali z kancami!», — raskazvała Maryja Žarko ź vioski Prusinava.
Hienia Arcišeŭskaja zhadvała, jak u Zachodniaj Biełarusi nie chacieli raśpisvać katalikoŭ z pravasłaŭnymi. Bo Druhaja Reč Paspalitaja — tak nazyvali Polšču — źjaŭlałasia katalickaj dziaržavaj. Adna para vyrašyła pasprabavać na savieckim baku.
Kirmaš u Zachodniaj Biełarusi. 1939 hod. Fota: humus.livejournal.com.
«Pajšli pierachodzić miažu. Chłopiec pierabieh, a dziaŭčynu padstrelili. Ale ŭžo nie stali katavać, pieradali na naš bok. Žanich toj taksama viarnuŭsia. Ale ci pažanilisia jany ŭ vyniku, ja nie viedaju».
Nijakich kałhasaŭ, ale paharda z boku palakaŭ
Zachodniaja Biełaruś usprymałasia palakami jak syravinny prydatak ich dziaržavy. U rehijonie amal nie raźvivałasia pramysłovaść: 2/3 pradpryjemstvaŭ i rabočych pradstaŭlali drevaapracoŭčuju i charčovuju haliny. Tysiačy ludziej u pošukach pracy źjazdžali na Zachad.
Ale paśla 1939 hoda šarahovyja «zachodniki» zmahli paraŭnać svajo žyćcio z savieckim. Tady vyśvietliłasia, što jany žyli niabłaha.
Zbor bulby. Fota: humus.livejournal.com.
«U zachodnikaŭ byli koni, nas heta mocna ździŭlała, u nas ža zabrali, jak tolki kałhasy utvaralisia», — raskazavała Maryja Palčeŭskaja.
«Za palakami nam žyłosia lepš: kožny mieŭ svaju ziamlu, trymaŭ kania, karovu. U nas było 25 aviečak, dźvie karovy, koń, śvińni, — usio było», — dadaje Maryja Flerjanovič ź vioski Śvierynava.
«Hałodnyja my nikoli nie byli, ale rabić treba było šmat», — padahulniaje Maryja Žarko.
Unuk i dzied platuć łapci. Zachodniaja Biełaruś 1936 hod. Fota: humus.livejournal.com.
«Zachodnikaŭ» rasčarovaŭvała, jak da ich stavilisia asobnyja palaki. «Pryjdziem u mahazin. Jany pamiž saboj havorać-havorać, nas ubačać — zusim inšaja razmova pačynajecca. Skažy što popierak, dy pačuješ: «Maŭčy, chamka, z čornym rotam! Jašče jana ahryzajecca!»
Usio roŭna my byli ŭsio žyćcio pad piatoj. Jany chacieli, kab my svaju vieru pramianiali na ichniuju, kab havaryli my tolki pa-polsku, kab ničoha biełaruskaha nie zastałosia, kab plasali pad ichniuju dudku», — kaža Maryja Flerjanovič.
«Pa-biełarusku nam havaryć zabaraniali, ale nie mocna. Nastaŭnik u škole kazaŭ, što my pavinny razmaŭlać na polskaj movie. Ale my ŭsio adno havaryli prosta, pa-svojsku», — dadaje Maryja Žarko.
Pobyt siamji ŭ Zachodniaj Biełarusi, 1939 hod. Fota: humus.livejournal.com.
«Jak miažu skasavali, proše pani, zachodźcie!»
Polski ŭcisk i pałanizacyja adčuvalisia ciaham dvuch dziesiacihodździaŭ. Jak sapraŭdy žyli «uschodniki», u Zachodniaj Biełarusi nie viedali. Nie dziva, što Čyrvonuju armiju pieravažna sustrakali jak vyzvalicielaŭ.
«Jak abjadnali nas, kaniešnie, my byli rady. Bo padumajcie: svajaki nie mahli bačycca pamiž saboj, žyvuć u susiednich, ličy, vioskach, a ni ŭ hości schadzić, ni dapamahčy, — ničoha nie možaš. Jak miažu skasavali, proše pani, zachodźcie!». — kaža Maryja Palčeŭskaja.
Tak prychod Čyrvonaj Armii vitali ŭ Breście. Fota: humus.livejournal.com.
«Jak pryjšła Čyrvonaja armija, my radavalisia. Bo my žyli biedna, što ŭ nas zabirać? Kazali: «Saviet prynios nam kanfiet!» Choć nijakich kanfiet i nie było, pa praŭdzie», — zhadvaje Maryja Žarko.
A voś uspaminy Hieni Arcišeŭskaj nie takija adznačnyja: «Chtości radavaŭsia, što pryjšli Saviety, a chtości i płakaŭ.
Fota: humus.livejournal.com.
Sapraŭdy, paśla dałučeńnia Zachodniaj Biełarusi jaje žychary chutka sutyknulisia z savieckaj karnaj mašynaj.U Mikałajeŭščynie za noč zrabili bramu, sustrakali sałdataŭ z chlebam-sollu. Adno ž chutka zrazumieli, što lohkaha žyćcia nam nie budzie».
«Mnoha leśnikoŭ zabrali. A jakija jany byli špijony, kali rabili dzień i noč. Mnohija i nie viarnulisia. Tak i pamierli tam, z žonkami, dziećmi. Boža-boža, jak my hetaha bajalisia!», — pryznajecca Maryja Žarko.
Takimi płakatami sustrakali Čyrvonuju Armiju ŭ Zachodniaj Biełarusi. Fota: humus.livejournal.com.
«Naša siamja była ŭ śpisie. Vyratavała nas vajna. Kab jašče jaki tydzień, nas by dakładna zabrali ŭ Sibir. Niemiec nastupaŭ, a ludziej pa-raniejšam u hruzili ŭ cialatniki i vyvozili ŭ Sibir», — zhadvaje Hienia Arcišeŭskaja.
Ale paŭsiadzionnaje žyćcio «zachodnikaŭ» źmianiłasia nie adrazu. Za dva hady novyja ŭłady nie paśpieli pravieści paŭnavartasnuju kalektyvizacyju.
Staršynia sialanskaha kamitetu razmaŭlaje z byłymi batrakami. Fota: humus.livejournal.com.
«Zachodniki pa-raniejšamu byli bahaciej, čym my, bo ŭ ich zastałasia pryvatnaja ŭłasnaść. Usie jany žyli na chutarach, kožny mieŭ stada ŭ niekalki hałoŭ: koni, karovy, aviečki», — ź lohkaj zajdraściu adznačała Volha Knyš, što naradziłasia na Kapylščynie (jaje vusnyja ŭspaminy zapisaŭ syn, rasijski žurnalist Alaksiej Mielnikaŭ). Potym pačałasia vajna, adnaŭleńnie haspadarki.
U vyniku kałhasy stali stvarać naprykancy 1940-ch — u pačatku 1950-ch. Tady sapraŭdy adbyłasia łomka, jakuju «uschodniki» źviedali za dva dziesiacihodździ dahetul. Chto žyŭ na chutarach, taho pierasialali ŭ vioski (ciapier tyja chutary paraśli travoj), žyviołu i techniku zabirali ŭ ahulnuju majomaść.
Hałasavańnie ab abjadnańni ŭ Biełastoku. Fota: humus.livejournal.com.
Chto moh — pradaŭ majomaść i źjechaŭ za miažu. Ale takoje sabie mahli dazvolić tyja ž palaki. Biełarusaŭ u Polšču nie vypuskali
«Koniej, techniku, — usio zabirali. Takoha my ŭ 1939-m nie čakali, kaniešnie. Treba było zajavu napisać, što ty nibyta sam chočaš ustupić u kałhas. Ci byli tyja, chto nie chacieŭ? A maje ž vy charošyja, chto ž nas pytaŭ? Jak nie chočaš, ziamlu zabiaruć, padatki takija našluć — nie padymiešsia. A jašče horaj — u Sibir u adzin kaniec. Tak što pojdzieš u kałhas, jak mileńki, nikudy nie dzieniešsia», — zhadvała Maryja Žarko.
17 vieraśnia 1939 hoda. Kleck. Fota: humus.livejournal.com.
«Usia ludskaja ziamla pajšła pad kałhasy, humna zabirali. Mama maja chadziła ŭ kałhas — pałačku stavili, ničoha nie płacili. Tolki vychady. Kožny pavinien byŭ napisać zajavu ŭ kałhas, niby sam chočaš ustupić.
Prymušali ludziej. Nu, pisali ludzi, kudy padzieniešsia? A kali nie budzieš, to ty «jedzinaličnik» — i tabie nijakaj ziamli nie daduć, kania zabiaruć. Chočaš kania trymać — płaci, za pašu — płaci. Koń tvoj chodzić pa kałhasnaj ziamli, papłavy kałhasnyja, łuhi kałhasnyja. Za ŭsio płaci!», — pryznavałasia Maryja Flerjanovič.
Fota: humus.livejournal.com.
Pavodle jaje słoŭ, u paślavajennych mahazinach amal ničoha nie było. Lepšyja pradukty zabirała načalstva. Karmilisia svaim aharodam — faktyčna, havorka išła pra naturalnuju haspadarku.
«Zachodniki» stali žyć krychu lepš tolki paśla śmierci Stalina.
«Zachodniki» i «uschodniki»: adroźnieńni źnikli abo zastalisia?
Abjadnańnie Biełarusi adbyłosia 82 hady tamu. Z taho času prajšła cełaja epocha — skončyłasia Druhaja suśvietnaj vajna, raspaŭsia Saviecki Sajuz. Ale adroźnieńni pamiž dvuma rehijonami całkam nie źnikli. Nastupstvy taho, što Zachodniaja Biełaruś amal dvaccać hadoŭ znachodziłasia pad Polščaj, akazalisia nadzvyčaj istotnymi, jany tryvała zastalisia ŭ śviadomaści.
Maładziečna 17 vieraśnia 1939 hoda. Dzieci z čyrvonaarmiejcami. Fota: humus.livejournal.com.
Voś niekalki prykładaŭ.
Kałhasy zamacavalisia na uschodzie ŭ pačatku 1930-ch, na zachadzie — naprykancy 1940-ch. U vyniku pakaleńnie «zachodnikaŭ» rasło pry rynkavaj ekanomicy, raźličvała na siabie i ŭłasnuju pracu, a nie na dziaržavu.
Zmahańnie z relihijaj i kulturnaj spadčynaj pačałosia na uschodzie Biełarusi raniej, čym na zachadzie. Jak vynik, apošni rehijon kudy bolš pryciahalny dla turyzmu i padarožžaŭ, samyja cikavyja admietnaści znachodziacca mienavita tam (naturalna, heta nie adzinaja pryčyna, ale adna ź istotnych).
Razdača haziety «Pravda» u Maładziečna 1939 hod. Fota: humus.livejournal.com.
Hvałtoŭnaja rusifikacyja raspačałasia za Savietami jašče ŭ tryccatyja. U Zachodniuju Biełaruś hetyja pracesy pryjšli kudy paźniej, užo paśla vajny. Nie dziŭna, što ŭschod krainy doŭhi čas zastavaŭsia najbolš zrusifikavanym, a na zachadzie pieravažali prychilniki nacyjanalnaj idei.
Naprykład, Zianon Paźniak na pieršych prezidenckich vybarach atrymaŭ najmienš hałasoŭ jakraz na uschodzie Mahiloŭščyny i Homielščyny.
Fota: humus.livejournal.com.
Pakrysie hetyja adroźnieńni źnikajuć. Kraina robicca bolš adnarodnaj. Ale kančatkova zabycca pra dośvied Zachodniaj Biełarusi pakul nie vypadaje.
Čytajcie taksama:
«Dzień narodnaha adzinstva». Jak abjadnałasia Biełaruś i jakoje śviata płanuje adznačać ułada
