Ništo ŭ historyi nie robicca samo saboj. Historyja składajecca z taho, što ludzi robiać tut i ciapier, nahadaŭ u svajoj novaj publičnaj lekcyi prafiesar Cimaci Snajder.
Prafiesar Jelskaha ŭniviersiteta ŭ ZŠA Cimaci Snajder najbolš viadomy svaimi hruntoŭnymi knihami, pryśviečanymi historyi Centralnaj i Uschodniaj Jeŭropy, takimi jak «Kryvavyja ziemli: Jeŭropa pamiž Hitleram i Stalinym» i «Rekanstrukcyja nacyj: Polšča, Ukraina, Litva, Biełaruś (1569-1999 hh.)».
Adna z temaŭ, da jakich Snajder u apošnija hady rehularna źviartajecca ŭ publičnych lekcyjach, — krytyka taho, što jon nazyvaje «palitykaj niepaźbiežnaści» i «palitykaj viečnaści».
«Palityka niepaźbiežnaści» — viera ŭ toje, što «ŭsio zrobicca samo saboju», što historyja sama, pavodle abjektyŭnych zakonaŭ, niepaźbiežna ruchajecca ŭ niejkim kirunku, naprykład da «kanca historyi», paŭsiudnaha tryumfu svabody i demakratyi. U biełaruskim varyjancie heta taksama daŭniaja viera ŭ toje, što Biełaruś piarojdzie da demakratyi i biełaruskaści prosta sa źmienaj pakaleńniaŭ, navat kali nie zmahacca za heta.
A «palityka viečnaści» — heta inšy polus, viera ŭ toje, što «ničoha nie pamianiaješ» i «ničoha nie źmienicca». Pry takim usprymańni historyi jana visić nad ludźmi jak prysud. Heta moža być taksama apielacyja da słaŭnaha minułaha. Ale heta moža być i zhubnaja viera ŭ nieparušnaść status-kvo, navat kali ničoha nie rabić. Tak našy prodki da apošniaha vieryli, što Vialikaje Kniastva Litoŭskaje i Reč Paspalitaja niejak ža vystajać, jak raniej vystojvała.
U lekcyi dla studentaŭ Jelskaha ŭniviersiteta Snajder razvažaje pra niebiaśpieki antyhistaryzmu najpierš u kantekście amierykanskaj palityki. Adnak jaho refleksii kładucca i na našy biełaruskija debaty.
Minsk, 2020. Fota Alaksandry Pilipovič-Suščyc
Anton Znatkievič na «Radyjo Svaboda» zapisaŭ tezisy lekcyi prafiesara Snajdera. Prapanujem ich tut vašaj uvazie.
Historyja zaŭsiody palityčnaja
Ja pačnu z rečaŭ, jakija zdajucca nadzvyčaj prostymi, ale pra jakija časta zabyvajucca.
Kab mieć historyju, treba mieć adčuvańnie času — sa składanaj minuŭščynaj, ciapierašnim časam, jaki ź minułym źviazany, i budučyniaj, jakaja pakul što niavyznačanaja, ale jana taksama niejak źviazanaja ź minułym.
Čamu ja kažu pra «palityčnaść» historyi? Bo kali vy myślicie histaryčna, to ŭ vas jość palityčnaje ŭjaŭleńnie. Kali vy viedajecie pra minułaje, dyk viedajecie, što zdaralisia roznyja rečy i što jany byli mahčymyja.
Bolš za toje, kali vy sapraŭdy razumiejecie niejki momant ź minułaha, vy razumiejecie, što ŭ im jość nie tolki toje, što adbyłosia, ale i toje, što mahło adbycca. I kali vy zdolnyja bačyć hetyja rečy, vy taksama raźvivajecie palityčnaje ŭjaŭleńnie. Vy budziecie bolš padazrona stavicca da deterministyčnych idej, jakija kažuć: «Heta abaviazkova pavinna być voś takim čynam».
U historyi ništo nie sastareła kančatkova — usio, što było ŭ minułym, niejkim čynam źviazana ź ciapierašnim časam, navat kali my nie možam pabačyć usich hetych suviaziaŭ. Ale taksama ništo nie jość całkam novaje. Heta nie značyć, što historyja paŭtarajecca, nie. Jana navat nie ryfmujecca, choć Mark Tvien byŭ hienij. Ale kali vy myślicie histaryčna, vy nikoli nie možacie być całkam ździŭleny.
«Palityka niepaźbiežnaści»
Ale jość i mahutnyja ahistaryčnyja, navat antyhistaryčnyja sposaby ŭsprymańnia času. Adzin ź ich ja nazyvaju «palitykaj niepaźbiežnaści». U «palitycy niepaźbiežnaści» my viedajem, kudy ruchajecca čas. My ŭpeŭnienyja, čym heta zavieršycca.
Na Zachadzie i asabliva ŭ Złučanych Štatach apošnimi dziesiacihodździami nas zachapiła ideja, što ŭsio niepaźbiežna pryjdzie da libieralnaj demakratyi. Firmovym znakam hetaj idei byŭ «Kaniec historyi» [kniha Frensisa Fukujamy — NN]. Maŭlaŭ, kali my nie majem inšych idejaŭ, značyć, historyja ruchajecca ŭ kirunku libieralnaj demakratyi.
«Palityka niepaźbiežnaści» moža vyhladać jak historyja, razumnyja ludzi mohuć jaje abaraniać, ale nasamreč heta była zamiena adnoj teleałohii na inšuju. Tele- značyć «meta», i my nazirali vieru ŭ toje, što historyja niepaźbiežna ruchajecca da vyznačanaj mety.
U 1989-1991 hadach ludzi skazali: historyja kamunizmu niepraŭdzivaja, niama niepaźbiežnaj sacyjalistyčnaj revalucyi i kamunistyčnaj utopii, tamu — i tut vialikaja pamyłka — tamu pavinna być praŭdzivaj inšaja historyja, pra niepaźbiežnaść libieralnaj demakratyi. Fundamientalnaja pamyłka — kazać, što kali adna teleałohija pamyłkovaja, dyk inšaja maje być pravilnaj.
Niepaźbiežnaść sparadžaje paranoju
Kali tabie zdajecca, što ty viedaješ, kudy idzie historyja, dyk tabie nie abaviazkova viedać niešta pra minułaje. A tyja niekalki rečaŭ, jakija ty pra minułaje viedaješ, ty možaš upisać u historyju niepaźbiežnaj budučyni — tabie nie patrebny dla hetaha histaryčny padychod, nie patrebna ŭjaŭleńnie.
Niepaźbiežnaść časam sparadžaje paranoju. Heta pohlad na historyju jak u filmie «Matryca» — pad pokryvam štodzionnaści chavajecca inšaja realnaść. Kali jość tolki adna historyja, dyk vy kažacie sabie: «Aha, značyć, pavinna być kontrhistoryja — u ideale z Kiery-En Mos, skuranym adzieńniem, śpiecefiektami i zapavolenymi kulami.
Druhaja mahčymaja reakcyja — palityčnaja nuda. U niamieckaj movie jość dobryja słovy dla ŭsiaho, i tut jość słova Alternativlosigkeit — biezalternatyŭnaść. Kali vy pahadžajeciesia, što alternatyvaŭ niama, dyk palityka robicca nievierahodna nudnaj.
«Palityka niepaźbiežnaści» vielmi ŭraźlivaja na šokavyja padziei. Kali zdarajecca niešta značnaje, schiema nie pracuje. Ludzi nie viedajuć, jak traktavać niešta takoje, jak [terarystyčnyja napady ŭ ZŠA] 11 vieraśnia 2001 hoda. A pakolki vy pierakanali siabie, što minułaje nie maje značeńnia, dyk paśla šokavych padziejaŭ ludzi pačynajuć kazać: «Usio źmianiłasia, usio novaje». Ad hetaha zusim mały krok da słovaŭ: «Usio dazvolena». Takoje z nami zdaryłasia ŭ 2001 hodzie — i vielmi imavierna, što zdarycca znoŭ.
«Palityka viečnaści»
Ryzyka ŭ tym, što my pieraklučymsia z «palityki niepaźbiežnaści» na «palityku viečnaści». Hetaja palityka adsyłaje nas da minułaha, ale nikoli ničoha nie tłumačyć. Usio nibyta adbyvałasia pryblizna ŭ adzin čas. Klučavaja emocyja tut nastalhija, ale heta nastalhija pa rečach, jakich nie było.
Heta kali Rasija buduje pomnik kniaziu Uładzimiru ŭ Maskvie, dzie jon nie moh być, bo hetaha horada tady jašče nie było. Ci kali Brytanija abo Francyja ŭjaŭlajuć, što ŭ mižvajenny čas u XX stahodździ jany byli nacyjanalnymi dziaržavami. Ale jany takimi nie byli nikoli, tamu nastalhija Breksitu — heta nastalhija pa ničym. Francyja spačatku była impieryjaj, a potym dałučyłasia da jeŭrapiejskaha intehracyjnaha prajekta.
Vielmi papularnaja schiema biaźvinnaj nacyi, jakaja ŭvieś čas mieła racyju i na jakuju ŭvieś čas niechta napadaŭ zvonku. Va Uschodniaj Jeŭropie takoje ramantyčnaje ŭjaŭleńnie pra historyju žyvie dahetul. Minułaje ruchałasia cyklična — na nas zaŭsiody napadali z zachadu ci na nas zaŭsiody napadali z uschodu, zaŭsiody było zašmat imihrantaŭ, ci niešta jašče.
A pakolki ŭsio ruchajecca tak schiematyčna, dyk niama patreby šukać tłumačeńnie i — što vielmi važna — nichto nie niasie adkaznaści. U takim śviecie ciažka razvažać pra palityku i lidarstva. I jakraz u takim śviecie źjaŭlajecca kancepcyja Baćki ź vialikaj litary — Duče, Kiraŭnika dziaržavy ci Fiurara — jaki žyvie pa-za historyjaj i ratuje nacyju, narod ad vonkavaj pahrozy. Jakraz u «palitycy viečnaści» maje sens ideja palityčnaha Zbaŭcy.
Kali vy prymajecie takoje razumieńnie času, dyk źjaŭlajecca adčuvańnie pastajannaj pahrozy i vyklučeńni robiacca praviłami, takija jak vybuch budynka ci terarystyčny napad. Navat kali jany nie adbyvajucca ŭvieś čas, jany ŭvieś čas čakajucca.
U takim śviecie jak vy možacie dumać pra budučyniu? Jak u vas chapaje nachabstva dumać pra budučyniu, kali my pad takim ciskam z usich bakoŭ i vorah uvieś čas hatovicca na nas napaści? Jak vy možacie dumać pra reformy ŭ dziaržavie, kali dziaržava vas abaraniaje? Voś rytoryka fašyzmu.
Čamu važna myślić histaryčna
Mnie zdajecca važnym kazać pra hetyja dva antyhistaryčnyja padychody, bo my, mahčyma, jakraz ciapier pieraklučajemsia z adnaho na druhi. Heta adbyvajecca vielmi lohka. Vielmi lohka pieraskočyć ad madeli «Mnie treba padparadkoŭvacca ŭładzie, bo jana kaža mnie praŭdu pra toje, jak usio idzie da lepšaha» da madeli «Mnie treba padparadkoŭvacca ŭładzie, tamu što ja inšaha žyćcia nie ŭjaŭlaju».
Luboje namahańnie myślić histaryčna — heta ŭžo sposab supraćstajać takomu padychodu. Kali vy myślicie histaryčna, dyk robicie pryščepku suprać abodvuch hetych padychodaŭ, vy stvarajecie čas.
Kali ja kažu pra stvareńnie času, heta nie mietafara. Bo «palityka niepaźbiežnaści» i «palityka viečnaści» zabirajuć u vas čas. A čas — heta pieradumova dla palityčnaha dziejańnia, dla palityčnaj svabody.
«Palityka niepaźbiežnaści» — heta toje, u čym my žyli. Ciapier heta zdajecca nievierahodnym, ale vas u joj hadavali. Heta surjoznaja pamyłka, jakuju zrabiła papiaredniaje pakaleńnie. «Palityka viečnaści» — heta toje, kudy vy lohka možacie trapić.
Pytańnie ŭ tym, dzie my ciapier, ci heta pavarotny punkt? Ideja «pavarotnaha punktu» vielmi pasiŭnaja, hieamietryčnaja. U našaj ciapierašniaj kultury jość rečy, jakija dazvalajuć vielmi prosta pierajści ad «niepaźbiežnaści» da «viečnaści».
Da prykładu, postkatastrafizm. Usie hetyja filmy i hulni, dzie niama dziaržavy, niama praviłaŭ i ŭsie zmahajucca za resursy. Ale sapraŭdy važnaje pytańnie jakraz u tym, ci zdarycca albo nie zdarycca katastrofa. Dumać treba pra toje, jak spynić katastrofu, jak uziać na siabie niejkuju častku adkaznaści.
Historyja jak asabistaja adkaznaść
Mnie zdajecca, što historyja značyć mienavita heta — dolu adkaznaści. Nie ŭsiu adkaznaść, nie daj boža, ale dolu adkaznaści. Kali vy bačycie, što struktury isnujuć, ale hetyja struktury možna troški mianiać, u vas źjaŭlajecca niejki abjom adkaznaści.
U vas jość šaniec być histaryčnym pakaleńniem. I vy možacie zrabić ciapierašni čas histaryčnym u dvuch sensach: vy možacie być važnym pakaleńniem, i vy taksama možacie navučyć ludziej znoŭ dumać histaryčna, stvarać mahčymaści, stvarać suviazi.
Viadoma ž, ja mahu całkam pamylacca, ale mnie zdajecca, što vas albo buduć pamiatać jak histaryčnaje pakaleńnie, albo zusim zabuduć. Bo
kali my skacimsia ŭ «palityku viečnaści», dyk vy prosta nie budziecie mieć značeńnia. Vy navat nie jamka na darozie, kali darohi niama. Jość tolki płoskaja zaasfaltavanaja pustynia da samaha dalahladu.
Skončyć ja b chacieŭ cytataj z «Hamleta». Jon kaža:
«Viek vyvichnuŭsia. O praklaty los,
Navošta ty mianie siudy prynios
Lačyć chvaroby času!»
Heta toje, dzie vy ciapier. Viek vyvichnuŭsia — my bolš nie ŭ niepaźbiežnaści i my jašče nie ŭ viečnaści. My možam stvaryć svaje momanty, svaju historyju.
Dla Hamleta ŭsio skončyłasia vielmi kiepska. I ja nie kažu, što ŭsio budzie dobra. Ale ŭ hetaj cytacie jość jašče i apošni radok:
«Viek vyvichnuŭsia. O praklaty los,
Navošta ty mianie siudy prynios
Lačyć chvaroby času!
Pojdziem razam».
Vy možacie heta zrabić. I ja spadziajusia, što vy heta zrobicie.
