Jość u biełaruskaj movie dziejasłovy havaryć i kazać, jany davoli istotna adroźnivajucca, ale pry niearhaničnym zasvajeńni movy błytajucca ŭvieś čas. I nie prosta błytajucca, a adno sprabuje zamianić druhoje. Kali raniej, u savieckija časy, lišni raz mahli ŭžyć havaryć zamiž kazać, to ŭ naš čas — usio naadvarot, kazać (u kupie z razmaŭlać) amal vyžyła adno z bazavych słoŭ našaj movy — havaryć. Čym heta pahražaje, pastarajusia rastłumačyć.
Dziejasłovy «havaryć» i «kazać» istotna adroźnivajucca, ale pry niearhaničnym zasvajeńni movy błytajucca.
U čym adroźnieńnie havaryć i kazać? Hetaha, na žal, nichto dahetul dakładna nie akreśliŭ. Niekali ja sprabavaŭ heta rabić i prapanavaŭ takoje tłumačeńnie:
«…havaryć možna «jak», kazać, «što», a hutaryć «z kim»…»
«havaryć» moža i čałaviek i papuhaj, a «kazać» — tolki čałaviek».
Adnak tut šmat zastałosia niajasnaha, dyj heta tolki adzin bok spravy, choć i najvažniejšy.
Našmat raniej za mianie — krychu ź inšaha boku — roźnicu pamiž havaryć i kazać sprabavaŭ rastłumačyć Vacłaŭ Łastoŭski:
«Kazać, vyražaje paniaćcie vyskazu nie ŭzajemnaha, a ad pieršaj, druhoj, ci treciaj asoby. Ja kazaŭ im, kab jany pahavaryli ab hetym. Jany (jon, jana) pryšli i skazali mnie. Nie budu kazać vam ab tym, što ludzi mnie pierakazvali».
«Havaryć mohuć pamiž saboj dvoje, ci mnoha ludziej, pryčym razumiejecca, što mova ich maje spakojny charaktar. My pahavaryli i razyšlisia. Jany siedziačy za stałom havaryli ab usim (ale nielha — kazali ab usim)».
Prykłady, prapanavanyja Łastoŭskim bahaciejšyja za jahonaje tłumačeńnie. Ale ni jon, ni aŭtar hetaha dopisu nie dali vyčarpalnaha adkazu, niešta niaŭłoŭnaje źnikaje ŭ abodvuch vypadkach. A raz tak, pasprabujem zrabić sintez i dać bolš razhornutaje tłumačeńnie.
Adrazu zaznačym, z hetych dvuch słoŭ bolš univiersalnaje — havaryć, a bolš śpiecyfičnaje — kazać, kali my ŭžyviom pieršaje zamiž druhoha, jak heta rabili savieckija piśmieńniki, to ničoha strašnaha, a kali naadvarot, to budzie vielmi hrubaja pamyłka, takoha samaha ranhu, jak i apynucca (kim) zamiž adzina słušnaha apynucca (dzie). Tłumačeńnie pačniom z bolš śpiecyfičnaha.
Kazać užyvajecca pry pieradačy infarmacyi, źmiestu maŭleńnia, tamu da jaho i stavicca pytańnie što? Pry hetym infarmacyja ŭjaŭlajecca jak niešta adzinkavaje, celnaje i kankretnaje. Prykładam: Jon praŭdu kaža. Kaža, što tak havaryli.
Havaryć užyvajecca dla abaznačeńnia patoki słoŭ, ich ahučvańnia, formy maŭleńnia, tamu da jaho i stavicca pytańnie jak? Prykładam: Składna havoryć. Havoryć, jak pa-pisanamu.
Dla kazać samych słoŭ jak by i niama, jość praŭda (ci mana).
Dla havaryć jak by niama značeńniaŭ, sensu, jość tolki huki.
Adnak hetym nie vyčerpvajecca funkcyja dziejasłova havaryć.
Jon užyvajecca i ŭ dačynieńni da źmiestu, tady, kali pieradača infarmacyi ŭjaŭlajecca biez kankretyzacyi źmiestu, abstraktna, jak šerah aktaŭ maŭleńnia ci jak raznastajnaja infarmacyja, vykazanaja ŭ rozny čas ci ad roznych ludziej. Toje, što padaje Łastoŭski: havaryli ab usim — nie niešta kankretnaje, a šerah kankretnaściaŭ, adnym słovam, — hutaryli, razmaŭlali.
Ale havaryć možna i manałahična, prykładam: My vam budziem havaryć cełuju praŭdu, tolki słuchajcie nas (Kalinoŭski). Kali my zamienim u hetym skazie havaryć na kazać, to pamyłki nie zdarycca, ale źmiest pamianiajecca radykalna. Havaryć — heta prahrama dziejańniaŭ nie na adzin raz, prahrama «Mužyckaj praŭdy», prahrama infarmacyjnaj palityki, a nie adnoj kankretnaj pramovy. Słovy kazać praŭdu Kalinoŭski moh by ŭžyć pierad vystupam, pierad kankretnaj pramovaj tut i ciapier, ale nie na ŭsie časy, nie na doŭhi termin.
Voś jašče padobnyja prykłady: Vasil nie słuchajeć, što Dziomka havoryć («Adviačorak»). Što b ni rabiŭ, što b ni havaryŭ Symon Piatrovič, ale kožny raz łaviŭ siabie na tym, što dumaje pra jaje (Hrachoŭski).
Dla spraŭdžańnia karektnaści ŭžyvańnia možna rabić nastupnyja zamieny:
— havaryć (1) = pramaŭlać; bałbatać;
— havaryć (2) = hutaryć, razmaŭlać;
— kazać ≈ śćviardžać; paviedamlać.
Na žal, dla kazać ciažej padabrać sinonimy, čym dla havaryć, jano ŭnikalnaje ŭ svajoj funkcyi, tamu jaho i nielha błytać ź inšymi dziejasłovami havareńnia.
A ciapier pasprabujem zrabić «rabotu nad pamyłkami», razabrać niekalki prykładaŭ, jak NIE TREBA havaryć. Prykłady ŭziatyja ź sieciva, dla jasnaści kanstrukcyi krychu sproščanyja.
Kali ja kazaŭ biełaruskaj movaj, mianie nie razumieli.
Jany pa-rasiejsku ź biełaruskim akcentam kažuć.
Heta ludzi, jakija kažuć na ruskaj movie.
Jamu nie davali kazać z trybuny.
Što tut nie tak? Pa-pieršaje, pry dziejasłovie kazać niedapuščalnyja akaličnaści: biełaruskaj movaj (jak), pa-rasiejsku ź biełaruskim akcentam (jak), na ruskaj movie (jak), z trybuny (dzie, adkul). A ŭ apošnim vypadku słovy z trybuny ŭsprymajucca jašče i dvuchsensava, nibyta «nie z trybuny» možna było «kazać». Pa-druhoje, tut brakuje dapaŭnieńnia ci dadanaha skazu (što kazać?). Ale, kali ŭ hetyja skazy zamiž kazać padstavim havaryć, to ŭsio stanie na svaje miescy:
Kali ja havaryŭ biełaruskaj movaj, mianie nie razumieli.
Jany pa-rasiejsku ź biełaruskim akcentam havorać.
Heta ludzi, jakija havorać na ruskaj movie.
Jamu nie davali havaryć z trybuny.
Možna pakinuć i kazać, ale skazy zapatrabujuć takoha pierabudoŭvańnia, što heta buduć užo inšyja skazy, prykładam:
Kali ja kazaŭ, što dumaju, mianie nie razumieli.
A ci jość niekarektnyja vypadki ŭžyvańnia dziejasłova havoryć? Raniej, u savieckija časy, ich sustrakałasia davoli šmat, ciapier, kali havaryć amal pierastali ŭžyvać, prykładaŭ takich vobmal, voś adzin ź ich:
Voś vy havorycie, što jana nam čužaja.
A lepš było b skazać tak:
Voś vy kažacie, što jana nam čužaja.
Ale heta mienš pryncypovaje patrabavańnie. Mała taho, kali my siudy dadamo charaktarystyku dziejańnia, to bolš karektnym budzie jakraz havaryć:
Voś vy zachoplena havorycie, što jana nam čužaja.
Padsumujem vyniki «raboty nad pamyłkami». Vychodzić, dziejasłoŭ kazać nie dapuskaje pry sabie akaličnaściaŭ sposabu dziejańnia (ci nie lepš było b skazać — aznačeńniaŭ sposabu dziejańnia?), a dziejasłoŭ havaryć — skraznoha (pramoha) dapaŭnieńnia, praŭda, tolki ŭ niekatorych vypadkach, kali idziecca pra kankrektny akt havareńnia. Patrabavańni da dziejasłova kazać davoli žorstkija, da dziejasłova havaryć — bolš miakkija. Ale ja nie dumaju, što i ŭ tym i ŭ druhim razie niama vyniatkaŭ. Pytańnie hetaje składanaje i ja navat nie spadziajusia, što mnie ŭdałosia abniać usie aśpiekty prablemy. Viartacca da hetaj temy daviadziecca jašče nie raz. I mnie, i inšym.
Čamu ž biełarusy stracili adčuvańnie roźnicy? A tamu što takoj roźnicy niama ŭ ruskaj movie. Vobrazna kažučy, u biełaruskamoŭnych u hałavie dźvie siemiemy, dva siemantyčnyja centry (hł. rys. 1), jakija adkazvajuć za kamunikacyju: farmalny i źmiestavy, u ruskamoŭnych — adna siemiema, adzin centr (hł. rys. 2): farmalna-źmiestavy. Čałaviek, jaki krychu padvučyŭ biełaruskuju movu, ale dumaje pa-rusku zdavolvajecca adnym bazavym dziejasłovam havareńnia (pra sinonimy pakul što havorka nie viadziecca).
Rysunak 1. Biełaruskamoŭny.
Rysunak 2. Ruskamoŭny.
Tut možna vyłučyć dźvie stadyi rusifikacyi. Na pieršaj, nieanalityčnaj stadyi, prosta, pierajmajecca ruski sposab: havaryć (niedakončanaje tryvańnie) — skazać (dakončanaje tryvańnie). Na druhoj stadyi — naiŭna-analityčnaj — biełarus pačynaje analizavać i raptam bačyć roźnicu. Jon čaplajecca abiedźviuma rukami za dziejasłoŭ kazać (bo heta «nie pa-rusku»), a dalej idzie praces «nasyčeńnia». Maŭleńnie nasyčajecca, dzie treba, a dzie nie treba, leksiemami, jakich «niama ŭ ruskaj movie». Nieŭzabavie chvaroba achaplaje ŭsich, navat tych, chto dobra viedaje movu z malenstva. Tak było z apynucca (kim), ja naziraŭ, jak umieki pierajmali ad niaŭmiekaŭ pavodle pryncypu: «Jež, durań, bo to ž z makam». Toje samaje adbyvajecca i tut: «»Kažy», a nie «havary», bo to ž nie pa-rusku».
Takaja prychavanaja rusifikacyja našmat strašniejšaja, bo zmahacca ź joj amal niemažliva, vonkava ŭsio vyhladaje navat jak «palepšańnie». Nasamreč heta zharšeńnie, dla jakoha ciažka znajści słovy.
Nasamreč, tatalnaja miena havaryć na kazać mianiaje tolki abałonku, a siemantyčnaja struktura movy zastajecca ruskaj (hł. rys. 3). Navat umacoŭvajecca. Tak utvarajecca «adna mova z dvuma terminami». Takaja prychavanaja rusifikacyja našmat strašniejšaja, bo zmahacca ź joj amal niemažliva, vonkava ŭsio vyhladaje navat jak «palepšańnie». Nasamreč heta zharšeńnie, dla jakoha ciažka znajści słovy. Heta pravał, skandał, što chočacie, tolki nie biełaruskaja mova. Skažu bolš, siemantyka dziejasłovaŭ kazać i havaryć maje prasłavianskija vytoki, tamu parušajucca nie tolki zakony biełaruskaj movy, ale i ahulnasłavianskija siemantyčnyja kody, bo kazać zaŭždy pieradavała tyja ci inšyja aśpiekty źmiestu, a nie formy.
Rysunak 3. Biełaruskamoŭny, jaki dumaje pa-rusku.
U ruskaj movie hetyja dziejasłovy sistemna złučylisia ŭ vyhladzie supletyŭnaj pary: niedakončanaje tryvańnie hovoriť, dakončanaje — skazať. U nas inšaja situacyja, abodva jany majuć (ci mohuć mieć) dakončanaje tryvańnie. Mabyć, nie ŭsie viedajuć, što ŭ nas možna nie tolki havaryć paciery, ale i zhavaryć paciery, h.zn. ‘skončyć pramaŭleńnie malitvy'. I nie tolki z pacierami źviazana forma zhavaryć: Brat brata ciapier za niapraŭdu zhubie, // Pierad sudom stanie, niapraŭdu zhavora («Praŭda»). U ruskaj movie hovoriť i skazať uzajemadapaŭniajucca hramatyčna. U biełaruskaj movie havaryć (zhavaryć) i kazać (skazać) — uzajemadapaŭniajucca siemantyčna. (Takoje adroźnieńnie nahadvaje roźnicu pamiž dyhłasijaj i bilinhvizmam.)
A samaje paradaksalnaje i trahičnaje toje, što spryjaje hetaj błytaninie … dyskurs pra movu. Apošnim časam u Fejsbuku źjavilisia až dźvie supołki, dzie aktyŭna abmiarkoŭvajucca pytańni movy. Ludzi časta ŭspaminajuć, jak havaryli ŭ ich u vioscy i supravadžajuć heta frazaju: Tak u nas kazali… Dy nielha tak! U narodzie i praŭda časta sustrakajecca vyraz U nas tak kažuć, ale jon zaŭsiody datyčyć niečaha źmiastoŭnaha. «Baba z vozu — kaniu lahčej». «Čałaviek miarkuje, a Boh vyrakuje». «Čort łapci ździare, pakul paru źbiare». Da ŭsich hetych vyrazaŭ pasuje U nas tak kažuć. Nie tolki da vysłoŭjaŭ, ale i da prymietaŭ, zababonaŭ, pavierjaŭ, da ŭsiaho, što datyčyć źmiestu. Ale ŭ vioscy amal nikoli nie abmiarkoŭvajuć formy maŭleńnia, chiba tolki tady, kali abśmiejvajuć havorku susiedziaŭ. I voś u hetym vypadku pasuje tolki taki vyraz: U nas tak havorać. Admietnyja aryhinalnyja sposaby havareńnia, jak, naprykład, idzieć, słuchaić, havora, ukusie, śmiajaŭso, budam i h.d. musiać supravadžacca frazaju U nas tak havorać. A dziejasłoŭ kazać siudy nijak nie pasuje. Vychodzić, što vyvučajučy movu, my źniščajem movu? Vychodzić, tak. Kryŭdna!
Dyk što ž? «Braćcia! Ci zmožam hramadskaje hora?!» Ci jość šancy papravić situacyju? Ci možna nie zvalvać u adnu kuču košt i canu, chutka i skora, ciapier i zaraz, zakazać i zamović, havaryć i kazać? Dumaju, što možna. Jašče na miažy 80-ch — 90-ch niejak usie raptam uchapilisia i nie dazvolili, kab zaraz pahłynuła ciapier. Moža, nie zusim karektna praviali raźmiežavańnie, ale słovu ciapier užo ničoha nie pahražaje. A apošnim časam dobra taki vyśmiejali apynucca (kim). Dyk bierymosia i ŭratujem ad źniknieńnia dziejasłoŭ havaryć! Kali jon pahłyniecca dziejasłovam kazać, to adbudziecca takoje skažeńnie, paśla jakoha ŭsie astatnija skažeńni ŭžo nie buduć mieć vahi.
