Jašče z pačatku 1990-ch uźnikła tradycyja padpisvać hety zdymak tak: «Narodny sakrataryjat BNR na čale ź Jazepam Varonkam». Taki podpis, adnak, nie zusim dakładny, bo, choć bolšaść vyjaŭlenych na im sapraŭdy byli siabrami pieršaha biełaruskaha ŭrada, Aleś Burbis, Anton Aŭsianik i Vasil Zacharka ŭ jahony skład u jakaści narodnych sakrataroŭ nie ŭvachodzili. Nieviadomaja i dakładnaja data, kali byŭ zrobleny zdymak, viadomy tolki hod — 1918-y, u pramiežku z maja pa žnivień. Miesca fatahrafavańnia — Miensk. Fota: BDAMŁiM.
Pieršyja ministry Biełaruskaj Narodnaj Respubliki byli zusim maładymi. Tamašu Hrybu było ŭsiaho 22 hady, a najstarejšym, Ivanu Sieradu i Piatru Kračeŭskamu, — pa 38. Siaredni ŭzrost urada składaŭ usiaho 30 hadoŭ (pavodle źviestak pra 11 čałaviek).
Bolšaść ministraŭ-biełarusaŭ byli ŭ nacyjanalnym ruchu ludźmi novymi. Paznajomilisia ź im u časy Pieršaj suśvietnaj, a ŭklučylisia ŭ pracu tolki paśla Lutaŭskaj revalucyi. Najbolšy staž mieŭ Arkadź Smolič, jon dałučyŭsia da Biełaruskaj sacyjalistyčnaj hramady jašče ŭ 1910-m. Hetaksama i Leanard Zajac — jašče da vajny jon staŭ siabram Biełaruskaha navukova-litaraturnaha hurtka studentaŭ Pieciarburhskaha ŭniviersiteta.
Abviestka №2 Narodnaha sakrataryjata Biełarusi ab svaim piersanalnym składzie. Miensk, 8 (21) lutaha 1918 hoda.
Fota: NARB.
Dzieci sialan, śviataroŭ, aficeraŭ
«Vialikich panoŭ» u hetym uradzie nie było. Sierada, Smolič, Kračeŭski byli synami viaskovych śviataroŭ i dziakoŭ. Baćka Kanstancina Jezavitava byŭ aficeram, Pałuty Badunovaj — arandataram majontka, Tamaša Hryba — niezamožnym sielaninam (mieŭ tolki 5 dziesiacin ziamli), Leanarda Zajca — mieščaninam. Pra baćkoŭ Varonki i Bialeviča ničoha nieviadoma.
Jazep Varonka. Fota: Nacyjanalny histaryčny muziej Respubliki Biełaruś.
Choć biełarusy i mieli imidž sialanskaj nacyi, tolki čatyry narodnyja sakratary naradzilisia na vioscy (Smolič, Sierada, Kračeŭski, Hryb). Bialevič i Jezavitaŭ hadavalisia ŭ haradach, Badunova, Varonka i Zajac — u miastečkach.
Mužycki kabmin
Piaciora biełarusaŭ-uradoŭcaŭ (Varonka, Hryb, Zajac, Kračeŭski, Sierada) byli ŭradžencami zachodniaj častki Biełarusi. Smolič, Badunova, Bialevič i Jezavitaŭ pachodzili z uschodu ci centra.
Radzima Jazepa Varonki i Kanstancina Jezavitava znachodzicca za miežami sučasnaj Respubliki Biełaruś, choć i ŭvachodzić u biełaruski etničny abšar. Heta Kuźnica ŭ Polščy i Dźvinsk (ciapierašni Daŭhaŭpiłs) u Łatvii.
Tamaš Hryb. Fota: Nacyjanalny histaryčny archiŭ Respubliki Biełaruś.
Katalikoŭ va ŭradzie było tolki dvoje — narodny sakratar ziemlarobstva Hryb i kiraŭnik spraŭ urada Zajac. Astatnija ministry-biełarusy byli pravasłaŭnymi. Praŭda, pra relihijnaść ministraŭ kazać možna tolki ŭmoŭna. Bo ŭsie narodnyja sakratary byli sacyjalistami i da relihii stavilisia skieptyčna. Anivodnaha palityka z pravymi pohladami va ŭrad nie trapiła. Adzin niamiecki čynoŭnik nazvaŭ kabiniet Varonki całkam «mužyckim». Nie varta, adnak, razumieć vyraz litaralna. «Mužycki» ŭ toj čas było sinonimam słova «sialanski». Ale pamiatajem, što daloka nie ŭsie siabry ŭrada Varonki vyjšli ź sialanskich chat. Prosta publičnaja rytoryka ich usich była nakiravana na abaronu intaresaŭ niezamožnych sialan.
Savieckija historyki śviadoma chłusili, nazyvajučy ŭrad BNR «buržuaznym» i «nacyjanalistyčnym». Na samaj spravie ŭsio było jakraz naadvarot.
U Druhoj Ustaŭnoj hramacie BNR abviaščałasia pra skasavańnie pryvatnaj ułasnaści na ziamlu i dekłaravałasia prava mienšaściej na nacyjanalna-piersanalnuju aŭtanomiju.
Arkadź Smolič. Fota: BDAMŁiM.
Cikava, što pry ŭsim sacyjaliźmie dvoje narodnych sakrataroŭ, Arkadź Smolič i Piatro Kračeŭski, mieli za plačyma duchoŭnyja sieminaryi. U abodvuch baćki byli viaskovymi dziakami, a heta amal pradvyznačała budučyniu i dzieciam. Na praktycy, adnak, tahačasnyja duchoŭnyja sieminaryi byli adnoj z kuźniaŭ revalucyjnych kadraŭ. Farmalizm i kryvadušnictva, jakija tam panavali, vyklikali pratest, adbivali vieru. Tamu sieminarysty niaredka ŭstupali ŭ partyi i arhanizacyi ź levaj radykalnaj ideałohijaj. Najbolš viadomaja asoba z takoj bijahrafijaj — Iosif Stalin.
Piatro Kračeŭski. Fota: BDAMŁiM.
Pieravažali jurysty i nastaŭniki
Vyšejšuju adukacyju mieli tolki try ministry-biełarusy — Sierada (vieterynar), Zajac i Bialevič (jurysty). Vučylisia, ale nie skončyli VNU Smolič, Varonka, Hryb i Badunova. Kračeŭski i Jezavitaŭ mieli siaredniuju adukacyju.
Bolšaść vučyłasia ŭ VNU ŭ Pieciarburhu, i tolki dvoje, Smolič i Sierada, pastupili ŭ vyšejšyja škoły na terytoryi Polščy: pieršy — u Pułavy na Lublinščynie, druhi — u Varšavu.
Niekatoryja ŭ junactvie paciarpieli za palityku. Jaŭchima Bialeviča ŭ 1907 hodzie vyklučyli ź Minskaj himnazii za ŭdzieł u vučnioŭskich biesparadkach. Arkadź Smolič u 1910 hodzie za arhanizacyju dźviuch studenckich demanstracyj i strajku byŭ vymušany pakinuć Instytut sielskaj haspadarki i lesavodstva ŭ Pułavach.
Pašpart Leanarda Zajca. Fota: Hrodzienski dziaržaŭny historyka-archieałahičny muziej.
Najbolšy pracoŭny dośvied mieli Kračeŭski, Sierada i Zajac. Piatro Kračeŭski nastaŭničaŭ na Biełastoččynie i ŭ Vaŭkavyskim paviecie, a potym słužyŭ u Vilenskim dziaržaŭnym banku. U Marjinahorskim sielskahaspadarčym vučyliščy piać hadoŭ vykładaŭ Ivan Sierada, adnačasova pracavaŭ vieterynaram. Juryst Leanard Zajac byŭ u štacie Vilenskaj hubiernskaj akcyznaj upravy, potym staŭ adkaznym sakratarom mienskaha adździeła Usierasijskaha ziemskaha sajuza. Tam ža pracavaŭ Arkadź Smolič.
Amal nie paśpieli papracavać Jaŭchim Bialevič (adrazu paśla atrymańnia dypłoma jaho pryzvali ŭ vojska), Tamaš Hryb. Litaralna paru hadoŭ nastaŭničaŭ Jezavitaŭ. Zatoje Pałuta Badunova vykładała ŭ škołach na Homielščynie 9 hadoŭ.
Takich, chto b dasiahnuŭ karjernych vyšyń, siarod ministraŭ pieršaha ŭrada nie było.
Pałova vajavała
Piaciora ŭradoŭcaŭ vajavali na frantach Pieršaj suśvietnaj. Asoby ŭpaŭnavažany pa vajskovych spravach, 24-hadovy Kanstancin Jezavitaŭ, navat mieŭ vajskovuju adukacyju — skončyŭ Paŭłaŭskaje vučylišča ŭ Pietrahradzie i dasłužyŭsia da čyna paručnika. Ivan Sierada pracavaŭ vajskovym vieterynaram. Dla jaho heta była ŭžo druhaja vajna — raniej daviałosia pavajavać na Mańčžurskim froncie rasijska-japonskaj vajny. U zvańni štabs-kapitana słužbu prachodziŭ Jaŭchim Bialevič. U rasijskuju armiju taksama pryzyvalisia Piatro Kračeŭski i Tamaš Hryb.
Kanstancin Jezavitaŭ. Fota: Nacyjanalny histaryčny archiŭ Respubliki Biełaruś.
Pałova — chałaściaki
Mnohija ź pieršaha ŭrada BNR u 1918 hodzie jašče nie stvaryli siamji. Ivan Sierada i Arkadź Smolič znachodzilisia ŭ Miensku ŭžo razam ź siemjami. Žonka Smoliča, Alesia Katkoŭskaja, akurat naradziła pieršynca Maksima, a dzieciam Sierady, Mikałaju i Natalli, u 1918 hodzie było 10 i 9 hadoŭ. Siamiejnym čałaviekam byŭ i Piatro Kračeŭski. Cikava, što jaho žonka Maryja Bartkievič była kataličkaj, a sam Kračeŭski byŭ z dynastyi pravasłaŭnych śviataroŭ. Žonka Leanarda Zajca, Kłara, pachodziła ź viadomaha rodu Epimach-Šypiłaŭ.
Nieščaślivaje kachańnie «žaleznaj łedzi»
Adzinaj žančynaj na ministerskaj pasadzie była 32-hadovaja Pałuta Badunova. Jana zajmałasia pytańniami sacyjalnaj apieki. Pałuta naradziłasia ŭ homielskim pradmieści Navabielica ŭ zamožnaj pravasłaŭnaj siamji, pracavała ŭ viaskovych škołach nastaŭnicaj ruskaj movy i hieahrafii. U 1914 hodzie pajechała ŭ stalicu impieryi na Vyšejšyja historyka-litaraturnyja kursy. U 1917-m z hałavoju kinułasia ŭ vir palityčnaha žyćcia i dałučyłasia da biełaruskaha ruchu.
Pałuta Badunova. Fota: BDAMŁiM.
U kancy 1917 hoda Pałuta pryjechała ŭ Miensk, dzie ŭdzielničała ŭ pracy Usiebiełaruskaha źjezda. Tut jana sustreła 22-hadovaha Tamaša Hryba i adrazu zakachałasia: «Dlinnyja kaštanavyja vałasy, baki, bledny tvar i rezkaj formy schadziačyjasia nad nosam brovy rabili adrazu jaho zamietnym siarod druhich. Samaje silnaje ŭražańnie zrabili na mianie jaho vočy. Pačci nieziamnaja dabrata, cichaja hrustnaja naśmieška nad sujatoj ziamnoj, tak i hladzieli z hłubiny nie to karych, nie to šerych vialikich vačej jaho», — pisała jana.
Uzhadavanaj u ruskaj kultury ministarcy Badunovaj niaprosta davałasia biełaruskaja mova. Na pasiadžeńniach urada jana zaŭždy vystupała pa-rusku.
Dla Tamaša Pałuta była paplečnicaj, a kachaŭ jon maładuju pryhažuniu Paŭlinu Miadziołku.
Badunova pakutavała ad niepadzielenaha kachańnia ŭsio žyćcio.
«Biazumnaja tuha» (jak sama žančyna charaktaryzavała svoj stan) prymusiła jaje pisać listy ŭ dziaržaŭnyja orhany BSSR z zaklikam musova pryvieźci ŭ Miensk tavaryša Hryba.
Jak usio skončyłasia
Piać narodnych sakrataroŭ — Badunova, Zajac, Bialevič, Sierada i Smolič, — krychu patulaŭšysia na emihracyi, viarnulisia ŭ saviecki Miensk. Pracavali ŭ dziaržaparacie, navukovych ustanovach… Usie jany stali achviarami represij. Badunovu i Smoliča rasstralali, astatnija pahinuli ŭ turmach i łahierach.
Podpisy siabroŭ Narodnaha sakrataryjata BNR pad Treciaj Ustaŭnoj hramataj BNR ad 25 sakavika 1918 hoda. Fota: NARB.
Uradženiec Dźvinska Kanstancin Jezavitaŭ u 1920-ja viarnuŭsia na radzimu i staŭ hramadzianinam niezaležnaj Łatvii. U mižvajenny čas jon byŭ ruchavikom biełaruskaj spravy ŭ hetaj krainie. Padčas Druhoj suśvietnaj braŭ udzieł u farmavańni biełaruskich vajskovych častak pad niamieckim kantrolem, u krasaviku 1945-ha aryštavany śmieršam, u nastupnym hodzie pamior u turmie ci byŭ rasstralany.
Piatro Kračeŭski i Tamaš Hryb u ščyraść balšavikoŭ nie pavieryli i da śmierci (pieršy — u 1928-m, druhi — u 1938-m) zastalisia na emihracyi ŭ Prazie. A staršynia ŭrada, Jazep Varonka, tryccać ź liškam apošnich hadoŭ svajho žyćcia pražyŭ u ZŠA.
***
Karotkaja historyja pieršaha biełaruskaha ŭrada
Jon nazvaŭsia Narodnym sakrataryjatam i byŭ utvorany 20 lutaha 1918 hoda. Niemcy zaniali Miensk i 25 lutaha vyhnali kabmin ź siadziby ŭ Hubiernatarskim domie, skinuŭšy z budynka bieł-čyrvona-bieły ściah. Praz try dni dazvolili ŭznavić dziejnaść, praŭda, tolki jak biełaruskaha pradstaŭnictva.
Śpiarša ŭ sakrataryjacie było 12, potym 15 čałaviek — dałučylisia pradstaŭniki ziemstvaŭ, haradoŭ i nacyjanalnych mienšaściej. Urad byŭ internacyjanalnym: adzinaccać biełarusaŭ, dva jaŭrei, ukrainiec i ruski. Palakaŭ va ŭradzie nie było.
Paśla abviaščeńnia niezaležnaści BNR urad pakinuli piaciora niazhodnych: esery Ivan Makrejeŭ (ukrainiec), Pavieł Złobin (ruski), Hielij Biełkind (jaŭrej), Viktar Redźka (biełarus) i sijanist-sacyjalist Majsiej Hutman (jaŭrej). Zastałosia dziesiać ministraŭ, pryčym usie biełarusy. Praź miesiac, paśla telehramy hiermanskamu kajzieru, vyjšli biełaruskija esery Jaŭchim Bialevič i Tamaš Hryb, Alaksandr Karač i Pałuta Badunova. Narodnych sakrataroŭ zastałosia šaściora. 9 lipienia na źmienu staromu ŭradu pryjšoŭ bolš pravy kabiniet na čale z bujnym ziemleŭłaśnikam Ramanam Skirmuntam.
Kalektyŭny partret urada Jazepa Varonki ŭ jaho najbolš poŭnym, 15-asabovym składzie, zrabić składana. Na siońnia nam amal ničoha nieviadoma pra takich narodnych sakrataroŭ, jak Alaksandr Karač, Viktar Redźka, Ivan Makrejeŭ i Hielij Biełkind. Pra Redźku my viedajem tolki toje, što jon byŭ inžynieram-čyhunačnikam, pra Biełkinda i Makrejeva — što jany byli členami partyi rasijskich eseraŭ. Karač taksama byŭ eseram, ale biełaruskim. Pra Majsieja Hutmana i Paŭła Złobina viadoma bolš, ale ich asablivaje stanovišča va ŭradzie (da taho ž situacyjnaje i karotkaterminovaje) taksama ŭskładniaje ŭklučeńnie ŭ ahulnuju schiemu. Tamu ŭ hetym artykule my ŭ asnoŭnym havorym tolki pra dzieviać ministraŭ-biełarusaŭ, žyćciapisy jakich na siońnia dastatkova dobra daśledavanyja.
Pieršy Narodny sakrataryjat BNR u maksimalnym składzie
***
Premjer, jaki z usimi pierasvaryŭsia
Na čale pieršaha ŭrada BNR stajaŭ 26-hadovy Jazep Varonka, ambitny i kanfliktny. Pierasvaryŭsia, badaj, z usimi. Nichto z paplečnikaŭ nie ŭspaminaŭ jaho dobrym słovam.
Naradziŭsia Varonka na biełaruska-polskim pamiežžy, u Kuźnicy (ciapier tut pamiežny pierachod). Cikava: z taho ž miastečka pachodziŭ i stvaralnik ideałohii zachodnierusizmu Michaił Kajałovič.
Niekatory čas Varonka pravučyŭsia na jurfaku Pieciarburhskaha ŭniviersiteta, ale za nieŭniasieńnie płaty byŭ vyklučany. Zajmaŭsia žurnalistykaj, sprabavaŭ pisać vieršy (pad psieŭdanimam Juryj Viehaŭ). Voś jakim jon zapomniŭsia adnamu sa svaich kaleh: «Vysoki pryhožy bruniet, jon chadziŭ nie ŭ ścipłaj tužurcy, a ŭ admysłova pašytym studenckim surducie, zašpilenym na ŭsie huziki. Padkreślena zapavoleny, zaŭsiody čysta paholeny, vałasy na prabor i niaźmiennaja pamada. Užyvaŭ darahuju mužčynskuju parfumu j dobra znaŭsia ź joju. Žyŭ jon u pamiaškańni redakcyi, spaŭ na stosach niepradadzienych haziet (a ich tut byli hory). Zaroblenaje prahulvaŭ za ličanyja dni, a paśla lubiŭ naśpieŭvać niešta pra kišeniu ź dziurkaj».
Paśla vychadu ŭ adstaŭku Varonka pracavaŭ va ŭradzie Antona Łuckieviča jak ministr unutranych spraŭ, a zatym byŭ ministram biełaruskich spraŭ va ŭradzie Litoŭskaj Respubliki. U studzieni 1919-ha raźjušany Łuckievič napiša: «Ja ŭrešcie pierakanaŭsia, što Varonka — brudnaja i maleńkaja fihurka, jakaja pracuje nie dla biełaruskaj spravy, a dla svajoj karjery. Jamu ŭsio roŭna, na kaho abapiercisia, aby była siła».
U 1923-m Varonka vyjechaŭ za akijan, žyŭ u Čykaha. Pamior u 1952 hodzie, pieražyŭšy ŭsich siabroŭ svajho ŭrada.
***
Pavieł Złobin, ruski va ŭradzie BNR
Uradženiec Razani i patomny dvaranin, jon byŭ členam partyi eseraŭ, prajšoŭ turmy i ssyłki. U časy Pieršaj suśvietnaj pracavaŭ u ziemskich ustanovach. Mienavita pa hetaj linii Złobin trapiŭ u Miensk i volaj losu spryčyniŭsia da stvareńnia biełaruskaj dziaržaŭnaści — byŭ kaaptavany ad Mienskaha ziemstva va ŭrad BNR.
Užo praź miesiac Złobin vyjšaŭ z Narodnaha sakrataryjata, pratestujučy suprać Treciaj Ustaŭnoj hramaty, jakaja abviaščała niezaležnaść Biełarusi ad Rasii. Jon vyjechaŭ u Maskvu i bolš u Biełaruś nie viartaŭsia. Zachoŭvajučy viernaść eseraŭskim pryncypam, Złobin zastavaŭsia ŭ apazicyi i da 1923 hoda pastajanna aryštoŭvaŭsia. Žyćcio skončyŭ u ssyłcy va Ufie.
Byŭ dvojčy žanaty, i abiedźvie žonki byli paplečnicami pa partyi. Pieršaja, Lidzija Dabrova-Jadryncava, brała ŭdzieł u zamachu na maskoŭskaha hradanačalnika, a ŭ sibirskaj ssyłcy zachapiłasia vyvučeńniem małalikaha paŭnočnaha naroda — kietaŭ. Narodžany ŭ hetym šlubie syn, Ściapan Złobin, jašče da vajny staŭ viadomym aŭtaram histaryčnych ramanaŭ. U 1952 hodzie za epapieju «Ściapan Razin» jon navat atrymaŭ najprestyžniejšuju Stalinskuju premiju. Prytym što ŭsiu vajnu piśmieńnik prabyŭ u niamieckim pałonie! Taki fakt bijahrafii byŭ klajmom, ale Złobina, jak śviedčyŭ Kanstancin Simanaŭ, padtrymaŭ sam Stalin, jaki lubiŭ jaho tvory.
***
Nikomu ź pieršych biełaruskich ministraŭ los nie sudziŭ doŭhaha žyćcia
Najdaŭžej pražyŭ Ivan Sierada. Data jahonaj śmierci nieviadomaja, ale 19 listapada 1943 hoda, kali jon apošni raz zhadvajecca ŭ dakumientach, jamu było 64 hady. Jazep Varonka dažyŭ da 61 hoda, Jaŭchim Bialevič — da 54, Pałuta Badunova — da 53, Kanstancin Jezavitaŭ — da 52, Piatro Kračeŭski — da 48, Arkadź Smolič — da 46, Leanard Zajac — da 45. A najkaraciejšaje žyćcio los advioŭ Tamašu Hrybu — usiaho 42 hady.
