Irłandyja. Fota patrickcox.files.wordpress.com.
Moŭnaja situacyja ŭ Irłandyi padobnaja na biełaruskuju jak minimum u adnym: u krainie taksama dźvie aficyjnyja movy, i taksama bolšaść havoryć nie na rodnaj, irłandskaj, a na anhlijskaj. Juryst Ihar Słučak patłumačyŭ, jak pracuje irłandskaja moŭnaja sistema, i apisaŭ najlepšyja praktyki, vartyja pierajmańnia.
Pavodle pierapisu 2011 hoda, u krainie z nasielnictvam 4,6 miljona irłandskaj vałodaje 1,8 miljona čałaviek, heta amal 40%. Štodnia ŭ niefarmalnych znosinach joj karystajucca 77 tysiač čałaviek.
Tym nie mienš, u Kanstytucyi Irłandyi nacyjanalnaja irłandskaja mova źjaŭlajecca pryjarytetnaj. Dziakujučy mocnaj padtrymcy z boku dziaržavy, śfiera ŭžytku nacyjanalnaj movy ŭvieś čas pašyrajecca, i, što hałoŭnaje, hety praces pilna kantralujecca.
Što Biełarusi dobra było b ukaranić? Naprykład, normy, pavodle jakich akty musiać vydavacca adrazu na dźviuch movach, raspaŭsiud infarmacyi ab pravach spažyŭcoŭ na dźviuch movach, abaviazak univiersitetaŭ kłapacicca ab raźvićci nacyjanalnaj movy, viadzieńnie spravavodstva na dźviuch dziaržaŭnych movach i inšaje.
Jak rehulujecca vykarystańnie moŭ
Hałoŭnym zakonam, jaki datyčycca moŭ u Irłandyi, źjaŭlajecca «Akt ab aficyjnych movach», pryniaty ŭ 2003 hodzie. Jaho dziejańnie raspaŭsiudžvajecca na ŭrad, ministerstvy i inšyja adździeły, arhanizacyi miascovaj ŭłady, arhanizacyi kiravańnia sistemaj achovy zdaroŭja, ustanovy vyšejšaj i dadatkovaj adukacyi, dziaržaŭnyja ŭstanovy i ahienctvy, u pryvatnaści, palicyju i kampanii, kamiercyjnyja i niekamiercyjnyja. Usiaho takich arhanizacyj kala 650. Na niedziaržaŭnyja arhanizacyi dziejańnie Akta nie raspaŭsiudžvajecca.
Rassyłka infarmacyjnych listoŭ hramadzianam pavinna ažyćciaŭlacca na irłandskaj ci na dźviuch aficyjnych movach.
Parušeńniem zakona paličyli vypadak, kali adno dziaržaŭnaje ahienctva razasłała 1,7 miljona anhłamoŭnych listoŭ pa ŭsioj krainie i 30 tysiač irłandskamoŭnych — u Hełtacht. Hełtacht — terytoryja krainy, dzie irłandskaja mova najbolš raspaŭsiudžanaja.
Pastanova 2008 hoda vyznačyła dadatkovyja patrabavańni dla zhadanych vyšej vidaŭ infarmavańnia. U pryvatnaści, tekst na irłandskaj pavinien iści pieršym, być takim ža zaŭvažnym, jak anhlijski, i pieradavać dakładna tuju ž infarmacyju.
Dźviuchmoŭje ŭ pravatvorčaści i sudavodstvie
Pavodle Kanstytucyi, prezident krainy abaviazany padpisać abodva moŭnyja varyjanty luboha zakonaprajekta, pryniataha parłamientam na dźviuch movach. Kali zakonaprajekt prymajecca tolki na adnoj aficyjnaj movie, Kanstytucyja abaviazvaje rabić aficyjny pierakład na druhuju. U vypadku roznačytańnia pamiž dźviuma moŭnymi viersijami irłandskamoŭnaja maje pryjarytet.
Toje samaje tyčycca i tekstaŭ Kanstytucyi Irłandyi na irłandskaj i anhlijskaj. «Akt ab aficyjnych movach» patrabuje, kab kožnaja aficyjnaja spravazdača ab pasiadžeńniach parłamienta publikavałasia adrazu na dźviuch aficyjnych movach. Praŭda, sami pramovy možna publikavać tolki na toj movie, na jakoj jany rabilisia.
Kožny akt parłamienta pa svaim ustupleńni ŭ moc pavinien być nieadkładna nadrukavany na dźviuch dziaržaŭnych movach. U 2007 hodzie niekalki parłamientaryjaŭ padali skarhu moŭnamu kamisaru z nahody taho, što peŭny akt nie byŭ nadrukavany na irłandskaj u pracesie jaho zaćviardžeńnia, ale toj nie paličyŭ heta parušeńniem.
Zhodna z Aktam, na dźviuch movach arhanizacyi pavinny vydavać:
- prapanovy pa hramadskaj palitycy
- lubyja štohadovyja spravazdačy, vyniki aŭdytu i finansavyja spravazdačy
- luby inšy dakumient, jaki ministr paličyć dakumientam vialikaj hramadskaj značnaści
Pa pierakład možna źviarnucca ŭ arhanizacyju akredytavanych pierakładčykaŭ, zasnavanuju ŭ 2006 hodzie.
Dvuchmoŭje ŭ adukacyi, navucy i kultury
Paśla kansultacyi z tapanimičnaj kamisijaj Ministr mastactvaŭ, spadčyny i Hełtachta maje prava svaim zahadam pryznačyć hieahrafičnuju nazvu na irłandskaj movie. Kožny taki zahad zaćviardžajecca parłamientam.
Hramadskaja ŭstanova «Irłandski instytut» raspracavała bazu dadzienych pa terminałohii, jakaja dapamahaje arhanizacyjam adpaviadać patrabavańniam Pastanovy 2008 hoda i «Akta ab aficyjnych movach».
U «Akcie ab univiersitetach» 1997 hoda adnoj z met hetych navučalnych ustanoŭ nazvanaja «pramocyja aficyjnych moŭ dziaržavy, asabliva zachavańnie, pramocyja i vykarystańnie irłandskaj movy». U kiraŭničy orhan VNU pavinien uvachodzić pradstaŭnik ci pradstaŭniki arhanizacyj, jakija zajmajucca pytańniami irłandskaj movy i Hełtachta. U svajoj dziejnaści kiraŭnictva ŭniviersitetaŭ pavinna addavać naležnaje pramocyi i vykarystańniu irłandskaj movy jak movy štodzionnaj kamunikacyi, a taksama raźvićciu irłandskamoŭnaj litaraturnaj i kulturnaj tradycyj. Zachady pa prasoŭvańni irłandskaj movy i kultury mohuć być zhadanyja ŭ statucie ŭniviersiteta. Takija ž farmuloŭki možna sustreć i ŭ «Akcie ab politechničnych instytutach» 2006 hoda.
Irłandyja. Fota photoremedy.files.wordpress.com.
Dvuchmoŭje ŭ śfiery haspadarčaj dziejnaści i abaronie pravoŭ spažyŭcoŭ
Vyznačajecca ŭ pieršuju čarhu «Aktam ab aficyjnych movach». Jon vyłučaje ŭ adnu sa svaich met raźvićcio vykarystańnia irłandskaj movy dziaržaŭnymi ŭstanovami i pašyreńnie vykarystańnia imi movy ŭ znosinach z nasielnictvam i ŭ akazańni jamu pasłuh.
Pavodle Akta, ministr pa spravach supolnaści, viaskovych rajonaŭ i Hełtachta sa zhody ministra finansaŭ maje prava rabić pastanovy, jakija abaviazvajuć dziaržaŭnyja arhanizacyi adpaviadać punktam hetaha zakona i nadajuć zakonu poŭnuju siłu. Ad 2011 hoda hetyja funkcyi pierajšli da Ministra mastactvaŭ, spadčyny i Hełtachta. U Akcie paznačana, što ministr svajoj pastanovaj moža zapatrabavać, kab dziaržaŭnyja ŭstanovy rabili na irłandskaj ci na irłandskaj i anhlijskaj:
- hałasavyja abviestki (jak užyvuju, tak i zapisanyja)
- nadpisy na kancylarskich pryładach («šapki» na dakumientach, a taksama teksty na piačatkach, tečkach, paštovaj papiery, kanviertach, łejbłach)
- šyldy
- abviestki
Na anhlijskuju movu možna nie pierakładać šyrokaŭžyvalnyja irłandskija nazvy. Pastanova 2008 hoda nie raspaŭsiudžvajucca na teksty, što vykarystoŭvajucca ŭ kamiercyjnaj dziejnaści pa-za miežami krainy. Tolki na adnoj movie mohuć być, naprykład, asabovyja imiony, brendy i teksty na łahatypach.
Pastanova rehłamientuje i vyhlad šyldaŭ, jakija za niekatorymi vyklučeńniami pavinny być dvuchmoŭnymi. Kali, naprykład, dvuchmoŭnaja šylda padajecca arhanizacyi kiepska čytalnaj ci zavialikaj, to arhanizacyja moža ŭstalavać dźvie adnamoŭnyja šyldy. Isnuje taksama i śpiecyjalny dakumient, jaki rehłamientuje nadpisy na darožnych znakach, jakija za peŭnymi vyklučeńniami musiać być dvuchmoŭnymi.
Akt praduhledžvaje stvareńnie arhanizacyjami moŭnych schiem, to bok płan vykarystańnia i pašyreńnia ŭžyvańnia irłandskaj movy arhanizacyjaj. Pavodle zakona, ministr svaim adrasnym zahadam maje prava zapatrabavać ad kankretnaj arhanizacyi raspracavać takuju schiemu na praciahu šaści miesiacaŭ. Akt patrabuje, kab u schiemie byli paznačany try katehoryi pasłuh i sposabaŭ kamunikacyi sa spažyŭcami:
- tyja, što buduć ažyćciaŭlacca pa-irłandsku
- tyja, što buduć ažyćciaŭlacca pa-anhlijsku
- tyja, što buduć ažyćciaŭlacca na abiedźviuch movach
U schiemie pavinny być paznačany miery, jakija zabiaśpiečać, kab pasłuhi, što pa-irłandsku nie akazvajucca, akazvalisia na joj u budučyni. Ministr maje prava sa zhody ministra finansaŭ zapatrabavać, kab arhanizacyja raspracavała schiemu, jakaja b zabiaśpiečyła akazańnie pasłuh na dźviuch movach. Termin dziejańnia schiemy — 3 hady.
Ministerstva abmiarkoŭvaje i zaćviardžaje z kožnaj arhanizacyjaj asobna, jak irłandskaja mova budzie vykarystoŭvacca ŭ akazańni pasłuh i ŭ kamunikacyi. Ministr zaćviardžaje schiemy, a taksama vydaje instrukcyi pa ich składańni. Pavodle Akta, arhanizacyja musić mieć piersanał z vałodańniem irłandskaj movaj dla zabieśpiačeńnia akazańnia pasłuh nasielnictvu.
U «Akcie ab transparcie» 1950 hoda paznačana, što ŭsie pastajannyja daviedki i šyldy dla pasažyraŭ pavinny być na irłandskaj movie, adnak mohuć być na irłandskaj i anhlijskaj movach. Usie kvitki, što vydajucca Irłandskaj transpartnaj sistemaj dla pajezdak unutry krainy, pavinny być na irłandskaj movie abo na irłandskaj i anhlijskaj movach.
Jak kantralujecca vykanańnie moŭnaha zakanadaŭstva
Kožny hod Ministr mastactvaŭ, spadčyny i Hełtachta daje abiedźvium pałatam parłamienta spravazdaču ab realizacyi «Akta ab aficyjnych movach». Akramia hetaha, u Irłandyi šmat jakija funkcyi ŭ halinie moŭnych schiem i inšych aśpiektaŭ moŭnaj palityki biare na siabie adpaviednaje ministerstva. Akt zasnavaŭ i pasadu niezaležnaha ŭ svaich dziejańniach moŭnaha kamisara, jaki pryznačajecca prezidentam.
Kamisar pravodzić manitorynh adpaviednaści dziejnaści arhanizacyi moŭnym schiemam, kopii jakich atrymlivaje ad ministra. Pieršy aŭdyt pa schiemie zvyčajna pravodzicca praz hod paśla jaje zaćviardžeńnia, a druhi, bolš hłyboki, pa zakančeńni terminu jaje dziejańnia. Kamisar maje prava zapatrabavać tłumačeńni pa spravach u miežach kampietencyi kamisara. Kali chtości admaŭlajecca ci pieraškadžaje kamisaru vykonvać svaje abaviazki, jon moža być abvinavačany ŭ źniavazie i atrymać štraf da 2000 jeŭra ci turemnaje źniavoleńnie terminam da 6 miesiacaŭ.
