Malunak Siarhieja Chareŭskaha.
Cłovazłučeńnie «Piščałaŭski zamak» čuli mnohija. Nazva heta ŭžo archaizm, jak i «Vaładarka». Ciapier pravilniej nazyvać hety abjekt SIZA №1. Pra mify i lehiendy, źviazanyja z budynkam i jaho budaŭnikom Rudolfam Piščałam, my raspaviadali ŭ artykule «12 mifaŭ pra Piščałaŭski zamak: abviaržeńnie» na sajcie NN.BY. Ciapier paznajomimsia bližej ź lehiendarnym «hrafam Piščałam» — i heta budzie pieršaja bijahrafija čałavieka, jaki pakinuŭ taki prykmietny pomnik historyi i architektury Minska.
Rudolf Piščała nie byŭ ni architektaram, ni ŭłaśnikam «hatyčnaha zamka». U 1821, kali ŭ Minsku vostra paŭstała pytańnie ab budaŭnictvie novaj turmy, jon prapanavaŭ samuju vyhadnuju canu i vyjhraŭ tendar (ci, jak tady nazyvali, publičnyja tarhi) na jaje pabudovu.
Na toj čas jamu było 33 hady. Naradziŭsia ž naš hieroj u šlachieckaj siamji charunžaha konnaj hvardyi vojskaŭ VKŁ Stanisłava Piščały i Kaciaryny z rodu Prysieckich 7 krasavika 1788 u familnym majontku Haradzišča na paŭdniovym zachadzie ad Minska, na bierahach lehiendarnaj raki Mienki. Niemaŭla było achryščanaje 2 kastryčnika ŭ Minskim Maryinskim kaściole i nazvana Rudolfam-Michałam. Jon byŭ pramym naščadkam kniazioŭ Krošynskich, jakija viali svoj radavod ad Hiedymina.
U adroźnieńnie ad bijahrafii Rudolfa, los jaho baćki Stanisłava padrabiazna vyvučany historykam Fiodaram Čarniaŭskim (hł. druhi tom knihi «Uradniki Mienskaha vajavodstva XVI—XVIII st.»). Stanisłaŭ byŭ synam obierst-lejtenanta vojskaŭ VKŁ Daminika i Kaciaryny ź Miaduskich. Uvohule, rod Piščałaŭ adyhryvaŭ nie apošnija roli ŭ Minskim paviecie i Aršanskim paviecie Viciebskaha vajavodstva, choć mahnatami ich nie nazavieš — uładańni abmiažoŭvalisia majontkami Haradzišča, Hryńkoŭ, Basłani, Bochanaŭ, Brakaviec. Mieli i plac u Minsku na Ramanaŭskaj słabadzie, dzie ŭ 1825 i była pabudavana turma.
Hety rod byŭ bolš za trysta hadoŭ źviazany ź lehiendarnym Haradziščam. Bo mienavita tut, na dumku niekatorych daśledčykaŭ, i vyras pieršapačatkovy Miensk, jaki paśla «pierajechaŭ» na miesca ŭpadzieńnia Niamihi ŭ Śvisłač. Hetym majontkam siamja Piščałaŭ vałodała ŭžo ŭ 1598, kali Ivan Piščała atrymaŭ ad karala i vialikaha kniazia Žyhimonta III pryvilej na praviadzieńnie kirmašoŭ u miastečku Haradzišča.
Try siastry
Nieŭzabavie paśla naradžeńnia Rudolfa, 20 studzienia 1789, Stanisłaŭ Piščała atrymaŭ pasadu stražnika (adnu z najnižejšych u miascovaj ijerarchii) Minskaha vajavodstva. Pasada vyzvaliłasia paśla sychodu ŭ adstaŭku jaho cieścia Ihnata Prysieckaha. Pamior Stanisłaŭ Piščała 20 listapada 1807 i pachavany na Haradziščanskich mohiłkach. Maci Rudolfa Kaciaryna našmat pieražyła muža i pamierła ŭ 60 hadoŭ 29 sakavika 1831 u Minsku, pakinuŭšy paśla siabie, aproč syna Rudolfa, troch dačok. Jana pachavanaja pobač z mužam.
Try siastry Rudolfa Piščały dažyli da surjoznaha vieku: Karalina pamierła ŭ 74 hady (1872), Tekla ŭ 80 (1877), a Hienryjeta (1893) u 103 hady! Pachavanyja ŭsie try na Kalvaryi, mahiły zachavalisia.
Na Kalvaryi zachavalisia pachavańni troch rodnych siostraŭ Rudolfa Piščały.
Niahledziačy na bahaćcie, zamužam z troch siostraŭ była tolki Karalina, pa mužu Paržeckaja. U Karaliny i kaležskaha savietnika Jazepa Paržeckaha było troje dziaciej: Kaciaryna, Jazep i Hienrych. U apošniaha z žonkaj Vieraj — taksama troje: Rudolf (vidać, nazvany ŭ honar lubimaha dziadźki), Jazep i Karalina, pa mužu Vieranboŭskaja, jakim i pierajšoŭ u spadčynu ŭ kancy XIX stahodździa majontak Haradzišča.
U 1811 Rudolf Piščała skončyŭ Vilenski ŭniviersitet i pačaŭ svaju paŭviekavuju čynoŭnickuju karjeru. Pra zajmanyja im pasady i asabliva abstaviny zvalnieńnia budzie nižej.
Razvod
A 12 sakavika 1811 u Minskim Maryinskim kaściole adbyłosia viančańnie 23-hadovaha Rudolfa Piščały i Julii Ratynskaj. Jany pražyli razam kala 15 hadoŭ, ale tak i nie mieli dziaciej. I voś 17-ha lutaha 1829 u tym ža kaściole adbyvajecca viančańnie Rudolfa Piščały i 27-hadovaj Safii, dački Ludvika i Izabieły z Tepieraŭ, Kaminskaj Rejtanavaj. I Rudolf, i Safija, jak śviedčyć mietryčnaja kniha, raźviedzienyja. Razvod u katalikoŭ niemahčymy — možna tolki dakazać, što pieršy šlub byŭ uziaty z parušeńniami, a značyć, jaho nikoli i nie było. Vidać, Rudolf i Julija «ŭspomnili» niejkuju pryčynu.
Najchutčej, pryčynaj razvodu stała adsutnaść dziaciej u šlubie. U tyja časy vinavataj u hetym zvyčajna ličyli žančynu. I Julija mahła ŭsprymacca jak «brakavanaja», u toj čas jak u Safii byŭ važki arhumient na jaje karyść: troje dziaciej ad pieršaha šlubu.
Tak, maładaja była nie duža maładaja dy, jak ciapier kažuć, z «pryčepam». U Safii ad šlubu z Daminikam Rejtanam (plamieńnikam taho samaha Tadevuša Rejtana, jaki pratestavaŭ suprać padziełu Rečy Paspalitaj) było troje dziaciej: Ściapan, Ludvika i Alena.
Ale Rudolfa heta nie spyniła, bo, pa-pieršaje, vialikaje značeńnie mieli bahaćcie i ŭpłyvovaść siamji niaviesty. Ažaniŭšysia z Safijaj, Piščała ŭvajšoŭ u minskaje najvyšejšaje koła, što adpaviadała i jaho tahačasnamu vysokamu stanovišču — prezidenta (staršyni) 1-ha departamienta Minskaha hałoŭnaha suda. Pa-druhoje, rod Piščałaŭ znachodziŭsia ŭ katastrafičnym stanoviščy. Byli takija-siakija majontki, čyny i pasady, ale nie było spadkajemcaŭ mužčynskaha połu. U 1845, paćviardžajučy šlachiectva svajho rodu, Rudolf Piščała napisaŭ, što «mužčynskaha połu zastaŭsia žyvy adzin tolki prośbit».
Siamja novaj žonki: kaściuškaŭcy i bankiry
Pradstaŭniki novaj siamji Rudolfa-Michała Piščały vartyja asobnych bijahrafičnych daśledavańniaŭ. Vyšej my pisali pra Tadevuša Rejtana, ale i jaho plamieńnik, pieršy muž Safii, byŭ nie z bajaźlivych. U 1812 jon vajavaŭ na baku Napaleona. Z Safijaj Kamienskaj ažaniŭsia ŭžo paśla viartańnia z francuzskaj armii, pra što śviedčać daty naradžeńnia ich dziaciej (starejšaja dačka Ludvika naradziłasia ŭ 1822).
Z radaściu vitaŭ vojski francuzaŭ u Minsku i baćka Safii — Ludvik Kamienski, vieteran paŭstańnia Kaściuški. Supracoŭnictva z «akupacyjnaj uładaj» nie paŭpłyvała na jaho karjeru: jon praciahnuŭ vykonvać svaje abaviazki staršyni 1-ha departamienta Minskaha hałoŭnaha suda i paśla vyhnańnia Napaleona. A ŭ 1819 Ludvik Kamienski dasiahnuŭ viaršyni karjery, zaniaŭšy pasadu vice-hubiernatara Minskaj hubierni.
Siamja Kamienskich była nie ź biednych. Ludvik mieŭ dźvie tysiačy duš u majontkach Rahozin i Daŭhinava ŭ Vilejskim paviecie.
Kab skončyć razmovu pra novych svajakoŭ Rudolfa Piščały, treba raskazać pra siamju jaho cieščy Izabeły — dački Piatra Tepiera de Fierhiusana, adnaho z samych viadomych bankiraŭ svajho času, bahaćcie jakoha vymiarałasia miljonami. Nakolki było vialikaje bahaćcie, nastolki niečakanym było i bankructva padčas bankaŭskaha kryzisu pierad druhim padziełam Rečy Paspalitaj, u 1792. Izabieła była pieradapošniaj z 13-ci dziaciej bankira. Na momant hibieli baćki padčas «varšaŭskich chvalavańniaŭ» u krasaviku 1794 joj nie było i 16-ci. Kala 1796 jana vyjšła zamuž za Ludvika Kamienskaha. Nievierahodny los zanios dačku adnaho z najbahaciejšych ludziej Jeŭropy XIX st., kredytora polskaha karala Stanisłava Aŭhusta, skarbnika i ahienta Maltyjskaha ordena, masona, sa staličnaj Varšavy ŭ pravincyjny tady Minsk.
Pra Izabiełu my viedajem mienš, čym pra jaje znakamitaha brata Ludviha-Vilhielma Tepiera de Fierhiusana, muzyku, jaki ŭ miemuarach «Maja historyja» danios da nas partrety słavutych ludziej taho času (impierataraŭ, karaloŭ, kniazioŭ, ministraŭ, pasłoŭ, kampazitaraŭ), ź jakimi byŭ znajomy. Taksama jon byŭ nastaŭnikam muzyki dziaciej rasijskaha impieratara Paŭła I i vykładčykam u Carskasielskim licei, kali tam vučyŭsia Puškin.
Zarobki i vytraty
Voś u takuju dziŭnuju siamju trapiŭ naš hałoŭny hieroj, na toj momant užo budaŭnik «Piščałaŭskaha zamka». Jon i nie mierkavaŭ, što hety budynak abiaśśmiercić jaho imia. Udzieł u publičnych tarhach na pabudovu Minskaj turmy byŭ šarahovym epizodam kamiercyjnaj dziejnaści. Nam viadoma, što Rudolf Piščała, akramia dziaržaŭnaj słužby, aktyŭna vykarystoŭvaŭ i mahčymaści inšych zarobkaŭ: udzielničaŭ u aŭkcyjonach, kab atrymać vyhadnyja dla siabie kantrakty, arendy abo padrady.
Choć Rudolf Piščała zajmaŭ hrašovuju pasadu, mieŭ majontki i dadatkovyja zarobki, hrošaj jamu brakavała. Pazyki Rudolfa Piščały składali bolš za 10 tysiač rubloŭ srebram. Ale i heta nie ratavała — davodziłasia pradavać i zakładać majomaść. Tak, u 1859 Rudolf i Safija za 10 tysiač rubloŭ srebram pradali majontak Hryńkoŭ z prynaležnymi da jaho vioskami i sialanami Sofji Laskovič.
«Nie naležaŭ ni da jakich demanstracyj»
Pra zaŭvažnuju na minskim niebaschile siaredziny XIX st. karjeru Rudolfa Piščały my možam raskazać jaho ž słovami — u 1865 77-hadovy były čynoŭnik dasłaŭ na imia kiraŭnika Minskaj hubierni prašeńnie pryznačyć jamu piensiju, u jakim vykłaŭ usie pierypietyi svajoj słužby:
«Pastupiŭ ja na słužbu ŭ 1811 hodzie, u maładyja hady, nieŭzabavie adbyłosia našeście niepryjacielaŭ, i ja na praciahu ŭsiaho taho času nie naležaŭ ni da jakoj smuty, naadvarot, jak całkam dobranadziejny, u 1814 byŭ pryznačany členam Minskaha hubiernskaha dla vajennych pavinnaściaŭ Kamiteta, u jakim prasłužyŭ da 1816 hoda — heta značyć, da jaho zakryćcia. Zatym u 1817 abrany byŭ staršym sudździoj paviatovaha suda, i na hetaj pasadzie prabyŭ šeść hadoŭ, paśla čaho byŭ abrany staršynioj Hramadzianskaj pałaty, dalej staršynioj Kryminalnaj pałaty i Usiamiłaściviejša pažałavany kavaleram ordena Sv.Uładzimira 4-j stupieni. U 1835 abrany byŭ paviatovym pradvadzicielem dvaranstva… Pa zakančeńni troch hadoŭ znoŭ abrany byŭ staršynioj Hramadzianskaj pałaty … Zatym pa Najvyšejšym zahadzie 1840 pryznačany pa Ministerstvie dziaržaŭnych majomaściaŭ inśpiektaram lustracyi… Tut atrymlivaŭ uznaharody, siarod jakich u 1846 hodzie abvieščana mnie Manaršaje Jaho Impieratarskaj Vialikaści błahavaleńnie. U 1851 vyzvaleny pa prašeńni ad toj słužby z mundziram i ŭ treci raz abrany staršynioj Hramadzianskaj pałaty i Vysačajša zaćvierdžany na hetaj pasadzie.
I tak, zajmajučy roznyja pasady na praciahu pałovy stahodździa, ja nie byŭ nikoli zaŭvažany ŭ dziejańniach suprać voli Urada. Z rańniaha vieku da siamidziesiaci ź liškam hadoŭ žyćcia słužyŭ addana i ŭ apošnija časy nie naležaŭ ni da jakich demanstracyj, zaciata paźbiahajučy ŭsiaho, što mieła b najmienšy vyhlad supracivu voli Urada. Ja źviarnuŭ samuju mocnuju ŭvahu na toje, kab u maim majontku nichto z majoj prysłuhi nie mieŭ nijakich znosin ź miaciežnikami, i ŭ hetym jany nie naležali ni najmienšamu padozrańniu. Padčas apošnich vybaraŭ Dvaranskich supraciŭlaŭsia składańniu pratakoła i nie padpisaŭ jaho. Narešcie, zvoleny ja sa słužby zusim 20.06.1863 hoda…
Karystajučysia pravam pavodle zakona 88 art. 3 t. «Ustava pra piensii» na atrymańnie vysłužanaha pažyćciovaha piensijona, maju honar pakorna prasić Vaša Pravaschadzicielstva pra vychadatajničańnie takoha dla mianie pa apošniaj zajmanaj mnoju pasadzie staršyni Hramadzianskaha suda… Kopiju farmularnaha pra słužbu maju śpisa dadaju».
U farmularnym śpisie niama nijakich adznak pra rolu Piščały ŭ budaŭnictvie Minskaha turemnaha zamka, zatoje ź jaho vidać, što mnohija hady jon uznačalvaŭ roznyja pałaty suda — paviatovaha, kryminalnaha i hramadzianskaha, i, miarkujučy pa ŭsim, dziakujučy jaho namahańniam hetaja turma papoŭniłasia nie adnoj tysiačaj źniavolenych. Skončyŭ svaju karjeru jon u vielmi vysokim čynie sapraŭdnaha stackaha savietnika, što adpaviadaje vajskovamu čynu hienierał-majora.
Nie pieranios udaru
Źviartaje ŭvahu toje, što Piščała ŭ prašeńni ŭvieś čas padkreślivaje svaje viernapaddańnickija pačućci da načalstva i rasijskaha dziaržaŭnaha śvietapohladu. Piščała niby apraŭdvajecca, kab raźviejać padazreńni. Heta mieła pryčynu: 8 červienia 1863 vilenski, hrodzienski i minski hienierał-hubiernatar Muraŭjoŭ sakretnym zahadam №1277 pastanaviŭ «priedsiedatiela Minskoj pałaty hraždanskoho suda diejstvitielnoho statskoho sovietnika Piŝałło niemiedlenno udaliť… ot zanimajemoj dołžnosti i učriediť za jeho diejstvijami strohoje siekrietnoje policiejskoje nabludienije». Hetaje rašeńnie zaćvierdziŭ i impieratar. Piščała staŭ adnym ź piać čynoŭnikaŭ, zvolnienych tym zahadam z roznych viedamstvaŭ u razhar paŭstańnia Kalinoŭskaha. Maładziejšyja za Piščału siabry pa niaščaści byli jašče i vysłanyja ŭ Piermskuju, Ałanieckuju dy Vałahodskuju hubierni Rasii.
Takaja niespraviadlivaść da staroha słužaki dabiła jaho zdaroŭje. U 1866 jon skanaŭ u majontku Haradzišča i byŭ pachavany na miascovych mohiłkach. Safija nienadoŭha pieražyła muža, pamierła ŭ 1870, jak skazana ŭ mietrycy, «ad suchotaŭ» i była pachavanaja pobač ź im. Na žal, sproby znajści ich mahiły pakul nie mieli pośpiechu…
A što ž ź piensijaj? Urešcie, Piščału jaje dali, adnak jon jaje nie dačakaŭsia — pamior, pakul išła pierapiska miž viedamstvami. Tady z prašeńniem pra atrymańnie piensii muža źviarnułasia ŭdava. Znoŭ pačałasia pierapiska, išła try hady — i taksama rašeńnie było stanoŭčaje. Adnak i Safija da jaho nie dažyła. Śledam z tym samym pytańniem da ŭładaŭ źviarnulisia spadkajemcy-siostry, ale im adkazali, što piensija była pryznačanaja asabista Piščału, i admovili.
***
Piščałaŭski zamak
lehiendarnaja minskaja turma. Zbudavanaja ŭ 1825 pavodle prajektu architektara Kazimira Chrščanoviča i na zamovu pamieščyka Rudolfa Piščały na tahačasnaj uskrainie Minska, na hary ŭ Ramanaŭskim pradmieści. U 1830—1831 praz turmu prachodzili ŭdzielniki Listapadaŭskaha paŭstańnia. U 1863—1864 — paŭstancy Kalinoŭskaha. Za hady isnavańnia ŭ joj daviałosia siadzieć mnohim viadomym kulturnym i palityčnym dziejačam, takim jak piśmieńniki Vincent Dunin-Marcinkievič, Karuś Kahaniec, Aleś Harun, Jakub Kołas (u turmie jon pačaŭ pisać «Novuju ziamlu»), budučy zasnavalnik polskaj dziaržavy Juzaf Piłsudski, revalucyjanier-teraryst Ivan Pulichaŭ.
Kali ŭ saviecki čas vulicu, na jakoj staić zamak, nazvali imiem Vaładarskaha, za turmoj zamacavałasia niefarmalnaja nazva «Vaładarka».
Pabyvali na Vaładarcy i palityki novaha času: Michaił Čyhir, Andrej Klimaŭ, Andrej Bandarenka.
Ad 1999 raspracoŭvajucca płany pieranosu turmy z zamka: budynak sastareŭ. U 2008 navat abvaliłasia jaho zachodniaja vieža.
***
Źmicier Drozd
historyk-archivist, aŭtar knih «Ziemleŭłaśniki Minskaj hubierni 1861—1900», «Ziemleŭłaśniki Minskaj hubierni 1900—1917». Paśla Płoščy-2010 byŭ asudžany za ŭdzieł u «masavych biesparadkach» na try hady kałonii ŭzmocnienaha režymu. Vyjšaŭ na volu ŭ žniŭni 2011.
