U Žodziškach pradajuć siadzibu ź niezvyčajnaj historyjaj: ad baraćby z pratestantami da psichlakarni

Historyja žodziškaŭskaj siadziby siahaje ŭ časy Refarmacyi ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim. U hety čas bolšaść miascovych mahnataŭ pryniała pratestanctva, nie staŭ vyklučeńniem i rod Kiškaŭ. U Žodziškach pa ich fundacyi ŭ 1600—1612 hadach byŭ pabudavany muravany kalviniscki zbor u formach reniesansnaj architektury. Jak i ŭsie refarmackija chramy taho času, jon adroźnivaŭsia ad kaścioła ci carkvy adsutnaściu ałtarnaj apsidy.

Kolišni kalviniscki zbor i budynak jezuickaha kalehiuma z boku Vilii ŭ pieršaj pałovie XIX stahodździa na malunku Juzafa Aziambłoŭskaha

U siaredzinie XVI stahodździa dla baraćby z Refarmacyjaj vilenski biskup Valeryjan Pratasievič vyklikaŭ u Vilniu pieršych jezuitaŭ. Na achoplenyja Refarmacyjaj biełaruskija ziemli orden nakiravaŭ daśviedčanych misijanieraŭ, bahasłovaŭ dy prapaviednikaŭ.

U Biełarusi pracesy Refarmacyi i Kontrrefarmacyi amal supali pa časie, što stała pryčynaj asabliva napružanaj baraćby. Ale tradycyjnaja relihijnaja talerantnaść na hetych ziemlach dazvoliła paźbiehnuć kryvavych raspraŭ, jak u krainach Zachodniaj Jeŭropy.

Kontrrefarmacyja ŭ Vialikim Kniastvie ŭvohule zmahałasia nie tolki suprać pratestantaŭ, ale i suprać pravasłaŭja. Aktyŭna padtrymlivaŭ Kontrrefarmacyju karol i vialiki kniaź Stafan Batoryj.

Suprać katalickaj ekspansii byli vymušanyja razam zmahacca pratestanckija hramady i pravasłaŭnyja bractvy. U abstavinach relihijnaj baraćby ŭ Statut 1588 hoda byŭ uniesieny artykuł ab vieraciarpimaści, ale heta istotna nie źmianiła situacyju. 

Ź ciaham času Kontrrefarmacyja pieramahła, relihijnaja talerantnaść była skasavanaja. Pad ciskam i praz adsutnaść unutranaha adzinstva refarmacyjny ruch na Biełarusi pačynaje zhasać užo ŭ kancy XVI stahodździa. Šlachta pačynaje pierachodzić u katalictva, aścierahajučysia represij. Da katalictva dałučylisia takija rody, jak Sapiehi, Vałovičy, Chraptovičy, Sanhuški, Skuminy, Čartaryjskija i Kiški. 

Žodziškaŭski chram zastavaŭsia kalvinisckim. U 1708 hodzie ŭ miascovaj siadzibie, padoranaj novymi ŭładalnikami, vidać, z metaj poŭnaha vykaranieńnia rassadnika jeretyčnaha vučeńnia, asieli manachi-jezuity. Jany pabudavali tut svoj kaścioł, muzyčnuju bursu, apteku, a ŭ 1757—1766 hadach pa prajekcie słavutaha architektara Tamaša Žabroŭskaha ŭźviali dvuchpaviarchovy baročny kalehium.

Jezuicki kalehium na malunku Kanstancina Tyškieviča 1871 hoda. Fota: Wikimedia Commons

Ale svajoj mety paviarnuć miascovych pratestantaŭ u katalictva jezuity nie dasiahnuli. Kalvinisty pakinuli miastečka tolki pad prymusam. Zbor byŭ pierabudavany pad kaścioł, pry hetym aryjentacyja ałtara była źmienienaja na supraćlehłuju.

Radaść jezuitaŭ była niadoŭhaj, bo pad ciskam užo zachodnich katalickich manarchaŭ papa Klimient XIV u 1773 hodzie skasavaŭ sam jezuicki orden. Kolišni kalehium byŭ prystasavany pad siadzibu, jakoj vałodali spačatku Patockija, paśla naščadki vizantyjskich impierataraŭ z rodu Łaskarysaŭ, narešcie — Mališeŭskija. Pry siadzibie byŭ raźbity park piejzažnaha typu z drevami miascovych parod, jak to lipy, klony, tapoli i inš.

Siadziba na pačatku XX stahodździa

Paśla abjadnańnia Zachodniaj Biełarusi z BSSR u byłym panskim majontku pracavaŭ Respublikanski tubierkulozny sanatoryj. U vieraśni 1949 hoda savieckija ŭłady adkryli zamiest sanatoryja Maładziečanskuju abłasnuju psichijatryčnuju balnicu «Žodziški» na 80 łožkaŭ, jakaja paśla likvidacyi Maładziečanskaj vobłaści stała Hrodzienskaj. 

Stan siadziby (byłoha kalehiuma) u 1928 hodzie

Siadziba była ŭziataja pad achovu jašče za savieckim časam, kali razam z kalvinisckim zboram była ŭniesienaja ŭ aficyjny Zbor pomnikaŭ historyi i kultury. Paśla abodva pomniki byli ŭ 2002 hodzie pieraniesienyja ŭ Dziaržaŭny śpis historyka-kulturnych kaštoŭnaściej Biełarusi.

Ciapier ža kompleks byłoj siadziby vystaŭleny na prodaž. Jašče ŭ vieraśni 2022 hoda byŭ zaćvierdžany prajekt zon achovy siadziby, raspracavany Navukova-prajektnym centram «Restabilis». Pavodle prajekta, amal usie budynki vakoł byłoha siadzibnaha doma (kalehiuma), jakija taksama byli vystaŭlenyja na prodaž, pryznanyja dysharmaničnymi: zabaroniena ich rekanstrujavać biez pryniaćcia mier pa ichnim demantažy ci niejtralizacyi ŭ navakolnym asiarodździ.

Siońniašni vyhlad siadziby. Fota z fejsbuka Studio Vjpictures

Ale adzin z budynkaŭ nastolki impazantny, što, na našu dumku, zasłuhoŭvaje ŭ budučyni być pryznanym pomnikam architektury postmadernizmu. Składzieny z šeraj savieckaj silikatnaj cehły budynak staić na vysokim bierazie Vilii i aryjentavany ŭ dvor za siadzibaj.

Budaŭniki nie pajšli pa šlachu baraćby «z architekturnymi praźmiernaściami» i vykłalisia napoŭnicu, vidać, kab kožny pacyjent psichbalnicy moh adčuć siabie ŭ kazcy. Jak u sapraŭdnym pałacy, vokny tut aračnyja, ścieny zavieršanyja kalarovym fryzam składanaha ŭzoru, a pa centry — vialikaja vieža, nakrytaja šatrovym dacham.

Na vierchnim paviersie z zakručanych słupoŭ i škłabłokaŭ zrobleny bielvieder, jaki taksama nahadvaje majak. Jakaść, praŭda, taksama savieckaja, i jość niebiaśpieka, što budynak biez haspadarlivych ruk nie dažyvie da pryznańnia jaho architekturnym pomnikam.

Kazačny zamak na terytoryi psichbalnicy. Fota z fejsbuka Studio Vjpictures

Darečy, heta nie adzinaja histaryčnaja miaścina ŭ Biełarusi, pieratvoranaja ŭ psichijatryčnuju lačebnicu. U nie mienš staražytnym budynku ŭ Hajciuniškach Voranaŭskaha rajona znachodzicca Respublikanskaja psichijatryčnaja balnica dla asob, jakija ździejśnili złačynstvy ŭ stanie psichičnaha rasstrojstva. Hajciuniškaŭski dom-krepaść, dzie ciapier raźmiaščajecca hetaja ŭstanova, byŭ pabudavany až u 1611—1612 hadach dla ŭłasnaha pražyvańnia načalnikam karaleŭskich zbudavańniaŭ, hałandcam Piatrom Nonchartam, jaki za svaje zasłuhi atrymaŭ šlachiectva.

Dom-krepaść u Hajciuniškach, dzie ŭtrymlivajuć asob, jakija ździejśnili złačynstvy ŭ stanie psichičnaha rasstrojstva. Fota: Wikimedia Commons

Jak i ŭ vypadku z Žodziškami, tut u 1960-ja hady raźmiaściłasia abłasnaja psichijatryčnaja balnica, a ŭ 1989 hodzie siudy pieraviali śpiecpsichbalnicu pry Mahiloŭskaj turmie. U vyniku balnica była pašyranaja, a ŭ krepaści za 1,5-mietrovymi ścienami zastalisia tolki administracyja i adździaleńnie ahulnaha režymu.

Bresckaja abłasnaja psichijatryčnaja balnica «Haradzišča», raźmieščanaja z 1948 hoda ŭ adnajmiennaj vioscy Pinskaha rajona, zajmaje terytoryju byłoha klaštara bieniedykcincaŭ, pabudavanaha ŭ XVII stahodździ. Praŭda, z histaryčnych budynkaŭ tam zastaŭsia tolki były śviran, bo klaštarnyja karpusy razabrali carskija ŭłady paśla paŭstańnia, a kaścioł Śviatoj Hanny ŭzarvali pry adstupleńni nacysty ŭ 1944 hodzie.

Asabniak Jahminaŭ u Breście zajmaje psichanieŭrałahičny dyspansier, a ŭ susiednim asabniaku-bliźniuku — HUBAZiK. Fota: Wikimedia Commons

A psichanieŭrałahičny dyspansier u samim Breście raźmieščany ŭ asabniaku zamožnaha rodu Jahminaŭ, jaki mieŭ rezidencyju ŭ susiednich Vistyčach. Na ciapierašniaj vulicy Mickieviča ŭ siaredzinie XIX stahodździa Jahminy pabudavali adrazu dva adnolkavyja damy — druhi asabniak ciapier zajmaje miascovy HUBAZiK.

Napeŭna, najbolš trahičnym losam adznačyłasia psichijatryčnaja ŭstanova ŭ Mahilovie. 

Były pałac archibiskupa ŭ Piačersku ŭ 1941 hodzie

Adna z najbujniejšych psichijatryčnych lakarniaŭ na Biełarusi, i, mabyć, u impieryi, zaniała archibiskupskuju rezidencyju ŭ žyvapisnym pradmieści Piačerska.

Zaharadnuju rezidencyju dla siabie tut stvaryŭ u XVIII stahodździ archibiskup mahiloŭski Stanisłaŭ Bohuš-Siestrancevič, farmalny kiraŭnik usich katolikaŭ Rasijskaj impieryi (jaho haradski pałac my ŭžo zhadvali ŭ raniejšych publikacyjach). Jon pabudavaŭ tut kaścioł, dvuchpaviarchovy muravany pałac, zakłaŭ vialiki sad z aranžarejaj, arhanizavaŭ dyvanova-tkackuju i šviejnuju fabryki, pivavarniu, karčmu dy vadziany młyn na Dubraviency. U śpiecyjalna adviedzienych pakojach pałaca ładziŭ śpiektakli pryhonny teatr.

Paśla śmierci biskupa tut doŭhi čas raźmiaščaŭsia vajskovy špital, i narešcie z hubiernskaj balnicy ŭ 1909 hodzie siudy było pieraviedziena psichijatryčnaje adździaleńnie. 

Za Mahilovam u hety čas zamacavałasia niezasłužanaja słava «horada durniaŭ», pryhadać choć by prykazki «Lova z Mahilova», «Ci ty durny, ci ty z Mahilova» abo frahmient biełaruskaj ličyłki «… a ŭ kaho z hałavoj chranova — dyk toj z Mahilova». 

Savieckaja ŭłada ŭ 1920—1930-ja razbudavała kompleks. Hety čas u historyi balnicy viadomy tym, što tut pry niavyśvietlenych abstavinach zahinuŭ biełaruski paet i dziaržaŭny dziejač Ciška Hartny (Źmicier Žyłunovič) — jak miarkujuć, jon byŭ daviedzieny da samahubstva karnaj savieckaj miedycynaj.

Pačatak vajny prynios jašče bolš žudasnuju staronku ŭ historyi balnicy: u ramkach svaich biesčałaviečnych prahram pa vyniščeńni «niepaŭnavartasnych» nacysty ŭ 1941 hodzie źniščyli ŭsich 1200 chvorych Piačerskaj balnicy. 

Archibiskupski pałac u Piačersku pierad znosam. Dla padtrymańnia adčuvańnia paradku pałac pierad znosam byŭ pabieleny razam sa škłom u voknach. Fota: Wikimedia Commons

Paśla vysialeńnia balnicy ŭ inšaje miesca mahiloŭskija ŭłady niezakonnym čynam damahlisia źniaćcia achoŭnaha statusu z histaryčnaha kompleksu ŭ 2009 hodzie i chutka źniščyli amal usie budynki: ad archibiskupskaha pałaca da mižvajennych balničnych karpusoŭ.

Za vyniatkam mahiloŭskaha vypadku, raźmiaščeńnie psichijatryčnych balnic u histaryčnych abjektach dazvoliła ich zachavać i doŭhi čas padtrymlivać u bolš-mienš prystojnym stanie. Ale asablivaści šmatviekavych budynkaŭ i składanaść ich rekanstrukcyi praz najaŭnaść achoŭnaha statusu akazvajuć nieapraŭdana mocny niehatyŭny ŭpłyŭ na kamfort pacyjentaŭ.

Taksama vidavočna, što pomniki historyi i architektury pavinny vykonvać zusim inšyja funkcyi — turystyčnyja, rekreacyjnyja, navukova-daśledčyja, ale nie zajmacca režymnymi abjektami. U vas jość šaniec pieratvaryć adzin z takich abjektaŭ u Žodziškach u pryciahalnuju turystyčnuju słavutaść.

Čytajcie taksama:

Novy znak na hary Dziaržynskaj maje dźvie pamyłki ŭ piaci słovach

Ułady vyznačylisia ź ideałahičnym manumientam na Kastryčnickaj płoščy ŭ Minsku. Voś jak jon budzie vyhladać

Ekskavatarnaja archieałohija ŭ Mahilovie. Pryčym tut Marzaluk i palityčnyja čystki?

F. Raŭbič

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH

8

4

1

1

9

6