Ekskavatarnaja archieałohija ŭ Mahilovie. Pryčym tut Marzaluk i palityčnyja čystki?

Vybrukavanaja Dvaranskaja vulica na pačatku XX stahodździa. Pieršy budynak — dom Dvaranskaha schodu, ad jakoha vulica atrymała svaju nazvu. Za im, u hłybini kvartała, chavajecca kaścioł Śviatoha Stanisłava. Fota: Wikimedia Commons.

Pra niezakonnaść rabot u Mahilovie stała viadoma z adkazu Instytuta historyi NAN Biełarusi, jaki apublikavaŭ telehram-kanał «Spadčyna». 

Kapitalny ramont vulicy Kamsamolskaj pačaŭsia 15 sakavika. Na ŭčastku ad vulicy Pieršamajskaj da Leninskaj całkam prybrali asnovu darožnaha pałatna na hłybiniu bolš čym 1,4 m. Zamiest jaho stvaryli šmatsłojnuju «padušku» pad novaje darožnaje pałatno.

Padčas rabot miascovymi žycharami była zaŭvažanaja staraja brukavanka, jakuju razam z hruntam vyvieźli ŭ nieviadomym kirunku. Terytoryja, dzie pravodzilisia raboty, całkam uvachodzić u skład histaryčnaha centra Mahilova, kulturny płast jakoha ŭziaty pad achovu dziaržavaj.

Instytut historyi, jak tolki stała viadoma pra raboty, nieadkładna pravioŭ ahlad, ale nie vyjaviŭ užo ni kulturnaha płasta, ni bruku. Ziemlanyja raboty, praviedzienyja z vykarystańniem ciažkaj techniki, śpiecyjalisty pryznali hrubym parušeńniem zakanadaŭstva.

Chto ž adkazny za heta?

Bruk, vyjaŭleny padčas rabot na Kamsamolskaj vulicy. Fota: telehram-kanał Aktahon.

Sama hetaja vulica maje daŭniuju historyju i, vierahodna, źjaviłasia nie paźniej za XVII stahodździe jak praciah Vielikakniažackaj vulicy (Vilenskaj, ciapier Łazarenki). Jana prachodziła ŭzdoŭž Kruhavoha (abo Bližniaha) vała, što achoplivaŭ Stary horad. Na vulicu vychodzili dźvie haradskija bramy — Vietranaja i Kniažackaja. Za abarončymi ŭmacavańniami Staroha horada skłaŭsia vialiki Škłoŭski pasad. 

Praca ciažkaj budaŭničaj techniki na kulturnym płaście. Fota: «Vieśnik Mahilova».

U 1738—1752 hadach na Škłoŭskim pasadzie z aryjentacyjaj na vulicu pabudavany dvuchviežavy baročny chram pry klaštary karmielitaŭ. Paśla pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj Mahiloŭščyna patrapiła pad uładu Rasijskaj impieryi. Horad, jaki da hetaha ličyŭsia apošniaj aporaj pravasłaŭja, ciapier pieratvaryŭsia ŭ centr katalictva ŭsioj impieryi. Hetki ŭzdym źviazany z asobaj novapastaŭlenaha mahiloŭskaha archibiskupa Stanisłava Bohuš-Siestranceviča (dziadźki Vincenta Dunina-Marcinkieviča).

U Mahilovie pry im, z aryjentacyjaj na rymski sabor, pierabudoŭvajecca hałoŭny fasad karmielickaha sabora, jaki atrymlivaje tytuł u honar Śviatoha Stanisłava (jakoje supadzieńnie!). Na hetaj ža vulicy pa prajekcie vilenskaha architektara Łaŭryna Stuoka-Huceviča jon uzvodzić ułasny pałac. Pierśpiektyvu vulicy kanca XVIII stahodździa ź pierabudavanym pa novaj modzie karmielickim kaściołam, archibiskupskim pałacam, a taksama pakul jašče zachavanym Blizkim vałam adlustravaŭ na svaim malunku rasijski architektar Mikałaj Lvoŭ, jaki prajektavaŭ u horadzie. Pakryćcio vulicy ŭ hety čas jašče hruntavoje.

Vulica ŭ kancy XVIII stahodździa, pa levy bok — Blizki vał, pa pravy — karmielicki kaścioł i pałac archibiskupa. Malunak Mikałaja Lvova. Krynica: Wikimedia Commons.

U XIX stahodździ haradskija ŭmacavańni, jakija zaminali rostu horada, byli zrytyja. Na miescy Blizkaha vała byŭ raźbity skvier-bulvar, jaki atrymaŭ nazvu Muraŭjoŭskaha, u honar hubiernatara Michaiła Muraŭjova — taho samaha, jakomu za zdušeńnie paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ daduć mianušku «Viešalnik». Samo źjaŭleńnie bulvaraŭ źviazanaje z paŭsiudnym znosam starych umacavańniaŭ u Jeŭropie: i znakamityja paryžskija bulvary, i vienski Rynhštrase, i maskoŭskaje Bulvarnaje koła — usie jany ŭźnikli na miescy kolišnich haradskich ścien. 

Bruk pierad uvachodam u Muraŭjoŭski sad z boku Dvaranskaj vulicy. Fotaarachiŭ Aleha Lisoŭskaha

U XIX stahodździ vulica stała nazyvacca Dvaranskaj, pa raźmieščanym tut domie Dvaranskaha schodu (razburanym padčas vajny). Z burnym raźvićciom horada karmielicki kaścioł i archibiskupski pałac apynulisia ciapier u hłybini novych kvartałaŭ, zabudavanych pa pierymietry 2-3-paviarchovymi sučasnymi damami. Z prychodam da ŭłady kamunistaŭ nieadpaviednaja duchu času nazva była źmienienaja, vulica stała nazyvacca Kamsamolskaj.

Kruhły bruk na Dvaranskaj vulicy pierad haścinicaj «Brystal», dzie padčas znachodžańnia ŭ horadzie Staŭki Viarchoŭnaha hałoŭnakamandujučaha žyli pradstaŭniki sajuznych dziaržaŭ. 1916. Fotaarachiŭ Aleha Lisoŭskaha.

Na zdymkach vulicy kanca XIX — pačatku XX stahodździa ŭžo vyrazna bačny bruk. Praŭda, jon zbolšaha kruhły (ź niečasanych kamianioŭ), u toj čas jak na ŭsich zdymkach niadaŭnich darožnych rabot jon pramavuholny časany. A voś na zdymkach časoŭ nacysckaj akupacyi horada brukavanka ŭžo apynułasia pad asfaltam. Takim čynam, pierabrukoŭka vulicy, kali jana i była, mahła adbycca niedzie ŭ mižvajenny čas. Vykarystańnie takoha bruku dakładna paćvierdžanaje ŭ Minsku. Vielmi vierahodnaj pryčynaj źmianieńnia kruhłaha bruku na bolš zručny ŭ Mahilovie mohuć być nie da kanca ažyćcioŭlenyja płany 1930-ch hadoŭ pa pieranosie siudy stalicy BSSR z pryhraničnaha Minska. Kamień pry hetym moh pastaŭlacca z hranitnych radoviščaŭ va Ukrainie, bo svaich raspracovak u toj čas na Biełarusi nie było.

Hazietnaja natatka pačatku 1930-ch hh. pra raboty na Savieckaj vulicy ŭ Minsku. Na centralnym zdymku bačna, jak časanym kamieniem vybrukoŭvajecca vulica.

Takim čynam, bruk, navat kali jon nie darevalucyjny, maje vidavočnuju kaštoŭnaść jak śviedčańnie raźvićcia horada, nieažyćcioŭlenych palityčnych prajektaŭ i ekanamičnych uzajemasuviaziaŭ davajennaj Biełarusi. Tym bolš, što byŭ źniščany nie tolki bruk, ale i ŭvieś šmatviekavy kulturny płast.

Pačatak Kamsamolskaj vulicy padčas nacysckaj akupacyi horada. Zamiest bruku ŭžo asfaltavaje pakryćcio. Fotaarchiŭ Aleha Lisoŭskaha.

Biełaruski historyk, da jakoha my źviarnulisia, ličyć, što prablema z achovaj kulturnaha płasta ŭ Biełarusi maje sistemny charaktar. Pry hetym jon adznačaje, što ŭ cełym na Mahiloŭščynie vielmi dalikatna staviacca da daśledavańniaŭ, vyklučeńniem źjaŭlajecca stalica rehijona. Tut, na jaho dumku, prablema palahaje ŭ manapolii na archieałahičnyja raskopki, jakuju zachapiŭ deputat i historyk Ihar Marzaluk.

Adkryty list na daśledavańni pa kankretnych haradach i rajonach archieołaham dajecca Instytutam historyi NANB, i Marzaluk, niahledziačy na ŭsie «kasiaki», zaŭsiody maje taki list na Mahiloŭ i faktyčna nie daje inšym pracavać u horadzie (choć nichto bolš užo i nie pretenduje).

Marzaluk, jaki ŭžo šmat hod addaje pieravahu palityčnaj dziejnaści, robić Mahiloŭ zakładnikam situacyi. Apošnim časam jon, jak adznačaje naša krynica, pieradaje svaje paŭnamoctvy pa horadzie svajmu vučniu Alaksieju Aŭłasoviču. 

Jak adnaznačnaje historyk, archieałahičny nahlad prynosić vialikija dachody. Budaŭničyja arhanizacyi płaciać dziasiatki tysiač dalaraŭ za nahlad padčas rabot u histaryčnym centry. 

Aburalnyja vypadki abychodžańnia z kulturnym płastom u Mahilovie zdaralisia i raniej. Tak, na terytoryi Zamkavaj hary ŭ kancy 2000 hadoŭ z asabistaha dazvołu Łukašenki pačali budaŭnictva carkvy ŭ honar śviatych carstviennych pakutnikaŭ i novapakutnikaŭ i spaviadalnikaŭ XX stahodździa. Na terytoryi byłoha zamka zachoŭvajecca adzin z najbolš mahutnych płastoŭ u horadzie, a režymami achovy było zabaroniena luboje novaje budaŭnictva akramia adnaŭleńnia stračanych pomnikaŭ. Pierad budaŭnictvam carkvy ŭsio ž daśledavali adzin kvadrat, ale paśla płan carkvy źmianili, da jaje dadaŭsia jašče adzin abjom, pad jakim užo nijakich daśledavańniaŭ nie pravodziłasia. Nie pravodzilisia jany i pad śviačnoj łaŭkaj i domam śviatara, jakija byli pabudavanyja pobač biez anijakaha dazvołu. 

Historyk adznačaje, što pry byłym kiraŭniku horada Uładzimiru Cumaravu ŭ im źniščałasia ŭsio, što maje niepryvabny vyhlad i nie adpaviadaje «naviadzieńniu łosku», navat kali toje maje histaryčnuju kaštoŭnaść. Novy ž staršynia harvykankama Alaksandr Studnieŭ pakul nie abaznačyŭsia ŭ pryncypovych rašeńniach.

Viadoma, što raniej bruk znachodzili i na inšych mahiloŭskich vulicach, u pryvatnaści Pieršamajskaj i Pijanierskaj, ale zvyčajna na jaho źvierchu prosta zalivali novy asfalt. Jak adznačajuć, takaja asnova — amal viečnaja i nie patrabuje zamieny. 

Instytut historyi NANB sprabavaŭ sam razabracca ź situacyjaj, nakiravaŭšy listy ŭ Mahiloŭski harvykankam i Ministerstva kultury ab parušeńni zakanadaŭstva pry praviadzieńni rabot na Kamsamolskaj vulicy. Kali vykankam tak ničoha nie adkazaŭ, to adkaz Ministerstva kultury, što raboty pa kapitalnym ramoncie vulicy nie pavinny ŭzhadniacca ź imi, bo nie źjaŭlajucca ramontna-restaŭracyjnymi i nie vykonvajucca na terytoryi pomnikaŭ archieałohii, vyklikaje pytańni.

Abaznanyja ŭ śfiery achovy historyka-kulturnych kaštoŭnaściej asoby patłumačyli nam, što padobnyja adpiski stali niaredkimi dla profilnaha ministerstva i źviazvajuć heta z palityčnymi čystkami apošnich hadoŭ. U studzieni 2022 hoda, jaki łukašenkaŭcami byŭ abvieščany Hodam histaryčnaj pamiaci, byli zvolnienyja pa palityčnych matyvach načalnica ŭpraŭleńnia pa achovie historyka-kulturnych kaštoŭnaściej Natalla Chvir i jaje namieśnica Śviatłana Krajuškina, jakaja ŭzhadniała navukova-prajektnuju dakumientacyju na vykanańnie ramontna-restaŭracyjnych rabot. Upraŭleńnie ŭžo bolš za hod zastajecca biez kiraŭnictva (vidać, nie mohuć znajści łajalnych śpiecyjalistaŭ), jakoje b mahło ŭziać na siabie inicyjatyvu pa pryciahnieńni da adkaznaści vinavatych, ale zamiest hetaha inicyjatyva pierajšła na bok ministerskich jurystaŭ. 

Pa Mahilovie ž, adznačajuć śpiecyjalisty, dziejničajuć adrazu dva prajekty zon achovy: histaryčnaha centra horada, zaćvierdžany ŭ 2005 hodzie, i ŭłasna prajekt dla archieałahičnych abjektaŭ, zaćvierdžany ŭ 2011-m. U apošnim adnaznačna napisana, što «pry vykanańni ŭsich vidaŭ ziemlanych i budaŭničych prac na terytoryi zon achovy archieałahičnych abjektaŭ nieabchodna zabiaśpiečyć praviadzieńnie archieałahičnych daśledavańniaŭ i realizacyju mier pa achovie archieałahičnych abjektaŭ». Takim čynam, śćviardžeńni ministerskich supracoŭnikaŭ pra toje, što raboty vykonvalisia nie na terytoryi archieałahičnych pomnikaŭ, nie majuć ničoha ahulnaha z rečaisnaściu i zakanadaŭstvam.

Razrytaja vulica Kamsamolskaja. 20 sakavika 2023 h. Fota: Magilev.by 

Chočacca zaŭvažyć, što pry maŭklivaj zhodzie Ministerstva padčas padrychtoŭki Stoŭbcaŭ da miascovych Dažynak, letam 2020 hoda była źniščanaja bolšaja častka brukavanki na trakcie Novy Śvieržań — Mir. Jak vyjaviłasia, nijakija ŭzhadnieńni dla hetaha, na dumku viedamstva, taksama nie patrabujucca. A voś baranavickija ŭłady ŭ 2019 hodzie, kali byŭ vyjaŭleny bruk pierad čyhunačnym vakzałam «Baranavičy-Paleskija», pastupili bolš razumna: vyrašyli zachavać jaho, zabrukavaŭšy piešachodnuju zonu pamiž pryvakzalnaj płoščaj i vulicaj Fralankova. Mahiloŭcy taksama spadziavalisia, što stary bruk znojdzie novaje prymianieńnie, naprykład, u novych «kišeniach» prypynkaŭ hramadskaha transpartu. Zamiest hetaha stary bruk vyvieźli kudyści na śmietnik, a «kišeni» zabrukavali novym kamieniem. 

Bruk, vyjaŭleny pierad vakzałam u Baranavičach, paśla byŭ paŭtorna vykarystany. Fota: Intex-press

Źviartaje na siabie ŭvahu jašče toj fakt, što Instytut historyi daviedaŭsia pra situacyju tolki z publikacyj u internecie — heta pakazvaje na važnaść i nieabchodnaść paviedamlać pra lubyja raboty, jakija padajucca vam niezakonnymi, u srodki masavaj infarmacyi, tematyčnyja błohi, abo napramuju źviartacca ŭ adpaviednyja orhany. 

Čytajcie taksama:

U Biełarusi adkryli pałac Bułhakaŭ paśla restaŭracyi, jakaja doŭžyłasia 14 hadoŭ

U Minsku nadrukavali «Bibliju Skaryny». Knizie — 500 hadoŭ!

U čas karanacyi Karł III siadzieŭ na vialikim kamieni. Čym admietny hety kavałak piasčaniku?

F. Raŭbič

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH

4

1

0

2

7

35