Вільня напярэдадні саміту НАТА 2023 года. Фота: Artur Widak / NurPhoto via Getty Images
Як бы дзіўна гэта ні гучала, але Вільня для ўкраінскай палітыкі — знакавае месца. Дзесяць гадоў таму, у 2013 годзе, тут праходзіў саміт Усходняга партнёрства, інтрыга якога захоўвалася да апошняга дня: ці падпіша Віктар Януковіч, які займаў тады пасаду прэзідэнта Украіны, пагадненне аб асацыяцыі з Еўрапейскім саюзам ці не.
Гэты крок, як казалі тады назіральнікі, стане момантам цывілізацыйнага выбару для Украіны, адарве яе ад «рускага свету» і адкрые дарогу на Захад.
Але гэта не здарылася.
Януковіч не падпісаў дамову. А ў ноч пасля закрыцця саміту байцы «Беркута» жорстка разагналі дэманстрацыю прыхільнікаў еўраінтэграцыі на галоўнай плошчы Кіева. Ва Украіне пачаліся падзеі, якія мы цяпер ведаем пад назвай «рэвалюцыя годнасці». Далей быў расстрэл пратэстоўцаў на Майдане, уцёкі Януковіча, анексія Крыма, пачатак канфлікту на Данбасе і, нарэшце, поўнамаштабнае ўварванне Расіі.
І вось праз дзесяць гадоў лёс Украіны зноў будзе вырашацца ў сталіцы Літвы.
Галоўную думку наконт Віленскага саміту НАТА, які адкрываецца ў аўторак, яшчэ ў чэрвені сфармуляваў міністр замежных спраў Літвы Габрыэлюс Ландсбергіс:
гэты саміт у любым выпадку стане гістарычным — альбо з-за яго дасягненняў, альбо з-за прапушчаных на ім магчымасцяў.
Два саміты, якія падзяляе дзесяць гадоў, аб'ядноўвае і яшчэ адно: за лічаныя гадзіны да іх адкрыцця немагчыма прадказаць, якія вынікі для Украіны яны прынясуць.
Адчыненых дзвярэй мала
Пазіцыя Кіева простая: саміт НАТА ў Вільні павінен расставіць усе кропкі над «і» ў адносінах Украіны і Альянсу.
На гэты момант справы такія: у 2008 годзе, яшчэ пры прэзідэнцтве Віктара Юшчанкі, на саміце НАТА ў Бухарэсце была прынята дэкларацыя, у якой гаварылася пра гатоўнасць прыняць Украіну (разам з Грузіяй) у склад Альянсу ў нявызначанай будучыні, аднак без канкрэтнага плана, умоў і тэрмінаў. З таго часу рыторыка НАТА на тэму гэтага будучага сяброўства стала ва Украіне прадметам горкіх жартаў. Топ-чыноўнікі Альянсу пры кожным зручным выпадку рытуальна паўтаралі: «Дзверы НАТА для Украіны адчыненыя», — але, дзе знаходзяцца гэтыя дзверы і як у іх прайсці, не ўдакладнялі.
Поўнамаштабнае ўварванне Расіі ва Украіну 24 лютага 2022 г. змяніла сітуацыю. Адной фразы аб адчыненых дзвярах Украіне ўжо відавочна было мала.
Ёсць падставы меркаваць, што ў пачатку поўнамаштабнага ўварвання ў калідорах кіеўскай улады хапала скептыкаў, якія шчыра лічылі, што НАТА не прыме Украіну ў свае шэрагі ніколі. Магчыма, менавіта таму на ўкраінска-расійскіх перамовах, якія праходзілі ў лютым-сакавіку мінулага года, кіеўская дэлегацыя так лёгка пагаджалася на нейтральны, пазаблокавы статус Украіны ў абмен на гарантыі бяспекі, якія павінны былі даць ёй вялікія дзяржавы.
Але тыя перамовы сарваліся, і ў Кіеве канчаткова прыйшлі да разумення: адзіны дзейсны спосаб абараніцца ад агрэсіі Расіі — гэта сяброўства ў НАТА са знакамітым пятым артыкулам Вашынгтонскай дамовы, якая пастулюе, што напад на аднаго чальца Альянсу разглядаецца як напад на ўсіх.
Спачатку ўкраінскія ўлады перайшлі да рыторыкі аб безальтэрнатыўнасці шляху Кіева ў НАТА. Потым, 30 верасня мінулага года, пасля таго, як Расія заявіла аб «далучэнні» чатырох украінскіх рэгіёнаў, Кіеў падаў фармальную заяўку на ўступленне ў Альянс у паскораным парадку.
Вільня стане першым самітам НАТА пасля гэтага кроку Украіны, і ад яго Кіеў будзе чакаць канкрэтных адказаў аб тым, як менавіта ён набудзе сяброўства ў Альянсе.
Чаго хоча Кіеў?
Пачнём ад адваротнага: Кіеў сапраўды не патрабуе ад Альянсу прыняць яго ў свае шэрагі неадкладна. Гэта, як кажуць украінскія чыноўнікі, загадзя невыканальнае жаданне ў разгар гарачай фазы вайны, падчас цяжкага і кровапралітнага контрнаступлення ўкраінскіх войскаў.
Тое, што задаволіць Кіеў у гэтым пункце, на днях сфармуляваў намеснік міністра замежных спраў Украіны Яўген Перабійніс.
«Віленскі саміт можна будзе лічыць паспяховым, калі саюзнікі зробяць рашучы крок ад размытых фармулёвак аб тым, што Украіна стане членам НАТА, да дакладнага алгарытму, які пакажа, як і калі гэта здарыцца», — сказаў ён.
Суразмоўцы Бі-бі-сі ва ўкраінскай уладзе расказваюць, што, строга кажучы, Кіеў задаволілі б тры вынікі Віленскага саміту.
1. Цвёрдыя абавязацельствы
Першае — НАТА павінна было б недвухсэнсоўна заявіць, што прыме Украіну ў свае члены пасля заканчэння вайны. І тут пачынаецца гульня ў словы, бо фармальна і да таго «дзверы Альянсу для Украіны былі адчыненыя».
Цяпер Кіеў чакае больш канкрэтных фармулёвак. Як пішуць украінскія медыя са спасылкай на ўдзельнікаў перамоў на гэты конт, Кіеў хацеў бы, каб у выніковых дакументах саміту было зафіксавана, што сяброўства Украіны стане магчымым, калі гэта дазволяць «умовы бяспекі».
Больш за тое, «Еўрапейская праўда» са спасылкай на свае крыніцы піша, што фармулёўку «ўмовы бяспекі» могуць замяніць на «меркаванні бяспекі»: маўляў, нават калі пасля заканчэння гарачай фазы вайны Расія будзе спарадычна абстрэльваць украінскую тэрыторыю, гэта не павінна стаць фармальнай прычынай для адмовы Кіеву ва ўступленні ў Альянс.
Ужо даволі працяглы час заходняя прэса піша аб «гібрыдных мадэлях» магчымага сяброўства Украіны ў НАТА.
Напрыклад, гаворыцца аб тым, што гарантыі бяспекі, прапісаныя ў пятым артыкуле Вашынгтонскай дамовы, будуць распаўсюджвацца толькі на падкантрольныя Кіеву тэрыторыі.
Розныя варыяцыі на гэтую тэму атрымалі агульную назву «карэйскі сцэнар» — па аналогіі з мадэллю суіснавання Паўночнай і Паўднёвай Карэй. Да сёння Кіеў публічна абвяргаў магчымасць прымянення такой мадэлі ў якасці фармату пасляваеннага суіснавання з Расіяй.
Бі-бі-сі невядома, ці вядуцца якія-небудзь перамовы на гэтую тэму цяпер: афіцыйная пазіцыя Украіны — абавязковае вызваленне ўсёй сваёй міжнародна прызнанай тэрыторыі да пачатку любых мірных перамоў.
2. У НАТА праз Раду
Другі вынік, якога чакае Кіеў, — гэта паскарэнне фармальнага працэсу набыцця Украінай сяброўства ў Альянсе пасля заканчэння гарачай фазы вайны. У нашым выпадку гэта азначае адмову кіраўніцтва Альянсу ад інструменту Плана дзеянняў па членстве ў НАТА (ПДЧ), які прымяняўся, напрыклад, да цэнтральнаеўрапейскіх дзяржаў, якія ўступілі ў арганізацыю ў пачатку 2000-х.
У Кіеве кажуць, што ў ваенным сэнсе Украіна ўжо даўно даказала, што яна гатовая да ўступлення ў НАТА, і сёння ў плане бяспекі можа даць Альянсу ў цэлым і яго ўсходняму флангу ў прыватнасці больш, чым просіць наўзамен. Дастаткова заплюшчыць вочы на ўмоўнасці і проста прыняць палітычнае рашэнне аб тым, каб прыняць Украіну без лішніх затрымак — як гэта паказаў досвед імклівага пераадолення бюракратычных фармальнасцяў у выпадку з Фінляндыяй і Швецыяй.
Лічыцца, што супраць паскоранай мадэлі будучага ўступлення Украіны ў НАТА выступае адміністрацыя ЗША і асабіста прэзідэнт Джо Байдэн. Яшчэ ў сярэдзіне чэрвеня ён заявіў, што не збіраецца рабіць для Кіева якія б там ні было паблажкі, бо «Украіна павінна адпавядаць адзіным стандартам».
У мінулую пятніцу ў інтэрв'ю CNN Байдэн заявіў, што, на яго думку, Украіна яшчэ не гатова да сяброўства ў НАТА, і не толькі з прычыны вайны.
«Думаю, што праводзіць галасаванне [аб сяброўстве Украіны ў НАТА] цяпер заўчасна, таму што трэба памятаць пра іншыя крытэрыі, у тым ліку пра дэмакратызацыю і некаторыя іншыя пытанні», — сказаў Байдэн.
На іншым полюсе — нефармальная кааліцыя цэнтральна— і ўсходнееўрапейскіх саюзнікаў, да якіх украінскія медыя дадаюць яшчэ і Францыю з Вялікабрытаніяй: яны нібыта лабіруюць максімальнае спрашчэнне працэдуры ўступлення ў НАТА для Украіны.
Дэталі гэтых перамоў застаюцца невядомымі, аднак шмат што паказвае на тое, што Кіеву ўдалося пераламаць сітуацыю на сваю карысць. У панядзелак міністр замежных спраў Украіны Дзмітрый Кулеба паведаміў, што «пасля інтэнсіўных абмеркаванняў краіны — члены НАТА дасягнулі кансэнсусу адносна ПДЧ для Украіны».
Што стаіць за гэтымі словамі, мяркуючы па ўсім, стане вядома ўжо ў Вільні.
Але ўжо цяпер зразумела, што чарговым крокам на шляху Украіны ў НАТА стане стварэнне Рады Украіна — НАТА, якая заменіць камісію, якая ўжо функцыянуе.
Рада будзе адрознівацца ад камісіі тым, што яе можна будзе склікаць у крызіснай сітуацыі на патрабаванне Украіны, а таксама тым, што Кіеў будзе мець у ёй такое ж права голасу, што і члены Альянсу.
Па задуме аптымістаў, менавіта Рада Украіна — НАТА павінна будзе напрацаваць канкрэтны, пакрокавы план уступлення Украіны ў Альянс.
Аднак скептыкі кажуць, што выдаваць стварэнне рады за беспрэцэдэнтную вяху ў гісторыі адносін Украіны з НАТА не варта: урэшце, Расія падтрымлівала адносіны з НАТА таксама на ўзроўні рады, яе яшчэ даволі доўга ўзначальваў Дзмітрый Рагозін. І дзе цяпер тое?
3. «Ізраільскія гарантыі»
Нарэшце, трэці вынік, па які кіеўская дэлегацыя едзе ў Вільню, — гэта ўзмацненне падтрымкі Украіны краінамі НАТА ўжо тут і цяпер.
Фармальна НАТА як альянс не дае Кіеву падтрымкі зброяй і боепрыпасамі: гэта прэрагатыва асобных дзяржаў — яго членаў.
Аднак — і пра гэта са спасылкай на крыніцы ўжо пішуць заходнія медыя — у выніковых дакументах Віленскага саміту з'явіцца не проста абяцанне НАТА падтрымліваць Украіну «столькі, колькі спатрэбіцца», — гэтая фраза ўжо стала агульным месцам у камунікацыі паміж Альянсам і Кіевам.
Чакаецца, што вынікам Вільні стане абавязацельства НАТА аказваць Украіне вайсковую дапамогу на суму каля 500 млн еўра штогод,
прычым, як паказвае, напрыклад, «Радыё Свабода», па выніках саміту гэтая сума можа і павялічыцца.
Магчыма — пра гэта згадвае заходняя і ўкраінская прэса, — на саміце будуць падпісаны нейкія двухбаковыя дамовы паміж Кіевам і асобнымі заходнімі дзяржавамі аб падтрымцы, якая будзе аказвацца імі Украіне для дапамогі ў адбіцці расійскай агрэсіі.
Заслугоўвае згадкі і «ізраільская мадэль гарантый бяспекі» для Кіева, якую цяпер прасоўваюць Штаты, пра яе казаў у згаданым вышэй інтэрв'ю і асабіста Джо Байдэн.
Па словах памочніка прэзідэнта ЗША Джэйка Салівана, у рамках гэтай мадэлі Злучаныя Штаты і іх саюзнікі «будуць гатовыя даць [Украіне] розныя формы вайсковай дапамогі, разведвальныя даныя і інфармацыю, кіберпадтрымку і іншыя формы матэрыяльнай дапамогі для таго, каб Украіна магла абараніць сябе і прадухіліць будучую агрэсію».
У варыянце некаторых заходніх медыя гарантыі бяспекі з'яўляюцца нейкай заменай сяброўству ў НАТА, якую ўмоўны Захад можа прапанаваць Украіне, не прымаючы яе ў арганізацыю.
Зрэшты, раней Кіеў неаднаразова заяўляў, што ўспрымае любы фармат гарантый бяспекі, які адрозніваецца ад паўнапраўнага сяброўства ў НАТА, выключна як паўмеру, якая мае сэнс хіба што на пераходным этапе, да набыцця ёю гэтага сяброўства. Такім чынам, гульня ў словы — якія менавіта фармулёўкі абраць, каб саміт у Вільні не абярнуўся вялікім расчараваннем для ўсіх яго ўдзельнікаў, — працягваецца.
Што, калі не?
Ключавая прычына, па якой НАТА не спяшаецца задаволіць усе запыты Кіева — няхай яны нават і не ўключаюць у сябе прадстаўленне Украіне неадкладнага членства ў Альянсе — цалкам зразумелая. Самы вялікі страх еўрапейскіх чыноўнікаў на гэтым этапе — аказацца ўцягнутымі ў непасрэдную канфрантацыю з Расіяй, не сёння, дык паслязаўтра.
І як лічыць немалая колькасць скептыкаў, прыём Украіны ў НАТА робіць гэтае сутыкненне нашмат больш імаверным.
У нядаўнім інтэрв'ю «Еўрапейскай праўдзе» віцэ-прэм'ер Украіны Вольга Стэфанішына распавяла, што некаторыя заходнія партнёры перасцерагаюць Кіеў ад празмернага збліжэння з НАТА з іншай мэтай.
Паводле яе слоў, калі ў нейкі момант пачнуцца перамовы з Расіяй аб міры, адмова Украіны ад членства ў НАТА магла б стаць часткай яе перагаворнай пазіцыі. Сама Стэфанішына называе такую пазіцыю наіўнай, якая расчароўвае.
Ды і ў цэлым пункт гледжання Кіева на гэтую праблему радыкальны: украінскі істэблішмент, у тым ліку асабіста Уладзімір Зяленскі пераконвае, што мілітарысцкія амбіцыі Уладзіміра Пуціна распасціраюцца значна далей заходніх межаў Украіны. У гэтай логіцы адмовіць Украіне ва ўступленні ў НАТА азначае паслаць выразны сігнал расійскаму лідару: яго метады працуюць.
Не кажучы ўжо аб тым, што для Украіны пытанне адносін з НАТА мае зусім не філасофскі, а больш чым прыкладны характар. Магчыма, таму ў публічнай і непублічнай камунікацыі прадстаўнікі Кіева заяўляюць, што на перамовах, якія папярэднічалі Віленскаму саміту, Украіна дэманструе вельмі нізкую гатоўнасць да кампрамісаў.
Дайшло да таго, што прэзідэнт Уладзімір Зяленскі адкрыта заяўляў, што можа і не прыехаць на саміт НАТА, калі на ім не будуць прыняты рашэнні, якія адпавядаюць сёлетнім чаканням Украіны.
Афіцыйнае пацвярджэнне візіту прэзідэнта Украіны ў Вільню з'явілася толькі позна ўвечары ў панядзелак, за лічаныя гадзіны да адкрыцця саміту. Аднак, мяркуючы па ўсім, канчатковыя фармулёўкі дакументаў будуць узгадняцца пасля таго, як саміт пачне працу.
Зрэшты, у нядаўнім інтэрв'ю Бі-бі-сі Уладзімір Зяленскі даў зразумець, што нават адмова НАТА ад прыёму Украіны ў свае шэрагі не стане для Кіева канцом свету.
«Калі вы [сябры Альянсу] не бачыце нас у НАТА, то вам давядзецца гэта сказаць і прызнаць. Тады і Украіна, і насельніцтва Украіны будуць разумець, што нам давядзецца жыць па-іншаму. Што нават калі мы пераможам і нават калі гэтая вайна скончыцца, будзе высокая рызыка паўтарэння вайны, а значыць, мы па-іншаму будзем будаваць эканоміку. Іншы бізнэс, іншая адукацыя, іншыя дзеці, іншае выхаванне. Усё па-іншаму, з улікам таго, што Расія можа вярнуцца», — сказаў ён.
Але калі НАТА гучна зачыніць дзверы перад Украінай, пасеяўшы тым самым раскол сярод сваіх чальцоў, паслаўшы Расіі сігнал, што яе дагэтуль баяцца, то ці гэта значыць, што план далейшых дзеянняў ёсць у самога Альянсу?
