U kancy 90-ch jon raspaŭsiudžvaŭsia z ruk u ruki na videakasietach staroha farmatu, ciapier dastupny internaŭtam. Chtości adšukaje tut siabie, a chtości — baćkoŭ. A taksama — viadomych ciapier ludziej.
Heta byŭ adzin z dramatyčnych, pavarotnych momantaŭ biełaruskaj, a moža być, i jeŭrapiejskaj historyi. Łozunham tych dzion było «Radzima i svaboda».
Chranałohija videazapisu trochi błytanaja. Spačatku zapisana finalnaja častka Maršu, sutyčki sa śpiecnazam. A paŭniejšy zapis padziej, ad pačatku na płoščy Jakuba Kołasa da dazvolenaha mitynhu na płoščy Banhałor i niesankcyjanavanaha šeścia paśla mitynhu idzie paśla, prykładna ad 14-j chviliny.
Marš adbyŭsia 17 kastryčnika 1999 hoda. U im uziali ŭdzieł dziasiatki tysiač ludziej. Heta była adna z samych praciahłych demanstracyj u biełaruskaj historyi: jana doŭžyłasia kala piaci hadzin.
Pad videa prapanujem Vašaj uvazie artykuł z archiva «Našaj Nivy», pryśviečany tamu Maršu (napisany ŭ 1999 hodzie), i archiŭnyja fota- i tekstavyja materyjały z haziety 1999 hoda. Mnohaje ździvić maładoha hledača: i masavaść, i adsutnaść strachu, i biełaruskamoŭnyja tady jašče papiaredžańni milicyi. Tak jano było: videa.
U Maršy Svabody ŭziali ŭdzieł niekalki dziasiatkaŭ tysiač čałaviek.
Hetaja dziaŭčynka-školnica z časam stanie televiadučaj.
Haryć rasiejski ściah - Rasija była hałoŭnym sponsaram dyktatury.
Demanstrant u mascy niejtralizuje pravakatara. Vulica Bahdanoviča.
Papularny łozunh tych časoŭ: «Biełaruś - u Jeŭropu, Łukašenka - u ...»
Pad upłyvam padziej u Sierbii studenty zładzili mini-karnavał.
Dziejańni apazicyi pa abaronie niezaležnaści masava padtrymała intelihiencyja. Na fota: pažyły manifiestant.
Siły byli niaroŭnyja. Demanstranty źmiatuć pieradavy šerah amona.
Aleś Bialacki (źleva) i Vincuk Viačorka palać sajuznuju damovu.
Chłopcy z «Biełaha lehijona» išli na piarednim krai.
Vulica Pieršamajskaja pierad bitvaj.
Demanstranty sprabujuć prarvać kardon łukašenkaŭcaŭ na moście cieraź Śvisłač.
U adnoj ruce vypadkovy dubiec, u druhoj - pakiet. Mahčyma, hety chłopiec prabraŭsia ŭ Minsk na šeście ź inšaha horada.
Uvosień 1999 hoda Biełaruś pieražyła pierałomny momant historyi.
U Maskvie ciažka chvory Jelcyn ledźvie trymaŭ uładu ŭ rukach. Jahonaja papularnaść u Rasii apuściłasia da nula. Kłan Jelcynych niervova šukaŭ varyjanty zachavańnia «pryvatyzavanaj» ułasnaści. Usiomahutny aliharch Barys Bierazoŭski na niejki čas zahareŭsia idejaj zachavać status‑kvo praz adnaŭleńnie SSSR. Choć by ŭ mini‑vyhladzie sajuzu Biełarusi i Rasii. Heta stvarała śmiarotnuju pahrozu niezaležnaści Biełarusi.
Varta było začapicca za taki sajuz adnym kipciurkom, i kraina zaviazła b u im na dziesiatki hadoŭ.
Ci Bierazoŭski i Jelcyn sapraŭdy hatovyja byli pasadzić u Maskvie na carstva Alaksandra Łukašenku? Ci paśla padpisańnia sajuznaj damovy jaho likvidavali b, jak u svoj čas — hienierała Lebiedzia? Adkaz nikoli nie stanie viadomy.
Dyk voś, prapanovy byli. Jak raspaviadaŭ mnie adzin z udzielnikaŭ tych padziej, u Minsku spakuślivyja afierty z Maskvy ŭsurjoz abmiarkoŭvalisia na niefarmalnym łukašenkaŭskim palitbiuro. I jano schilałasia da pachodu na Maskvu. Było hatovaje sprabavać udaču. Tahačasny kiraŭnik Administracyi prezidenta Michaił Miaśnikovič akurat pasłaŭ syna vučycca ŭ Akademiju FSB Rasii.
Niezaležnaje hramadstva razumieła pahrozu, jakaja navisła nad krainaj, i dziejničała z usioj enierhijaj, jakuju tolki možna było mabilizavać va ŭmovach dyktatury.
Najpierš jano paśpiachova skiravała svaje dypłamatyčnyja resursy na dyskredytacyju režymu Łukašenki na mižnarodnaj arenie, kab, u vypadku padpisańnia fatalnych uhod, śviet nie pryznaŭ likvidacyi suvierenitetu de-jure jak najdaŭžej. Tady b z časam kraina mieła b šaniec na adnaŭleńnie niezaležnaści pa ŭzory Bałtyi.
Uviesnu 1999 hoda apazicyja sprabavała lehitymizavać dvojeŭładździe ŭ krainie šlacham praviadzieńnia padpolnych prezidenckich vybaraŭ. U adkaz byli likvidavanyja Hančar i Zacharanka. Sotni ludziej byli hatovyja na samyja rašučyja dziejańni i ź niezaležnickaha boku.
U pavietry zapachła navalnicaj.
Lidery apazicyi zapłanavali ataku na režym u formie vuličnych demanstracyj. Pieršaja ź ich — Marš Svabody — adbyłasia 17 kastryčnika. Inicyjatyva jaje praviadzieńnia naležała tak zvanaj «novaj chvali» lideraŭ apazicyi. Labiedźka, Statkievič, Viačorka, Danejka, Bandarenka dy inšyja jaje lidery zastanucca ŭ pieršych šerahach palityki nastupny dziesiatak hadoŭ.
Da demanstracyi padrychtavałasia i palityčnaja palicyja Łukašenki.
…U nastupnym hodzie supracoŭnik Ministerstva ŭnutranych spraŭ lejtenant Baturyn paprosić palityčnaha prytułku ŭ ZŠA. Jon raskaža, što ŭłada śpiecyjalna rychtavała pravakataraŭ u štackim da Maršu Svabody, kab dyskredytavać apazicyju. Maŭlaŭ, jon i sam byŭ siarod tych, chto padbuchtorvaŭ biesparadki. Mienavita hetyja špiehi padpalili poštu na vulicy Źmitraka Biaduli pa šlachu šeścia. U mierkavanaje miesca sutyknieńniaŭ maršoŭcaŭ ź siłami śpiecyjalnaha pryznačeńnia zahadzia dastavili paddony z tratuarnaj plitkaj, a inšyja šlachi dla ruchu kałony byli pierakrytyja…
Demanstrantam nie ŭdałosia prarvacca da Administracyi prezidenta. Inačaj byŭ by šturm.
Tak supała, što ŭ toj histaryčny momant i apazicyja, i ŭłady adnačasova pajšli na abvastreńnie, kožny płanujučy jaho pa‑svojmu, ale adnolkava raźličvajučy skarystać jaho na svaju karyść.
Razhon Maršu astudziŭ haračyja hałovy. Takich śmiełych demanstracyj bolš nie budzie až da Płoščy 2006 hoda. Ale ŭłady vymušany byli ličycca z nastrojami minskaj vulicy i studenckich internataŭ. Čas zaciahnuŭsia, i narešcie ŭ Maskvie na pavierchniu vynyrnuŭ Pucin. Pahroza niezaležnaści Biełarusi minuła.
Chto vyjhraŭ palityčna ŭ vyniku toj sutyčki? Ułady padšturchnuli apazicyju da radykalizacyi i razharnuli kampaniju jaje ačarnieńnia. Ź inšaha boku, u šerahi apazicyi ŭlilisia dziesiatki junakoŭ i dziaŭčat, prahnych zmahańnia. Varta adznačyć, što paśla Maršu skačkom vyraśli prodažy niezaležnych haziet, u tym liku «Našaj Nivy». Adbyłasia palityzacyja rozumaŭ. Tamu kančatkovy vynik, u suchoj rešcie, byŭ chutčej na karyść niezaležnaha hramadstva.
Što pisała NN 10 hadoŭ tamu? Pieradrukoŭvajem u skaračeńni repartaž z manifiestacyi «Marš da Niezaležnaści», a taksama apytańnie ŭdzielnikaŭ demanstracyi — zroblenaje tady i paŭtoranaje ciapier.
Pobač — ese studenta, udzielnika šeścia. Dla maładziejšych čytačoŭ «NN» hetyja dakumienty mohuć stać sapraŭdnym adkryćciom. Atmaśfieru tych dzion pieradaje taksama vierš Słavamira Adamoviča, napisany napiaredadni akcyi i apublikavany paśla jaje.
Barys Tumar
Udzielniki «Maršu» pra akcyju: u 1999 hodzie i ŭ 2009 hodzie
«Marš Svabody» svajoj masavaściu nahadvaŭ akcyi viasny 1996 hodu. U roznyja momanty šeścia kolkaść udzielnikaŭ vahałasia ad 20 da 40 tysiač čałaviek…» Hetak u 1999 hodzie pačynaŭsia materyjał «NN» paśla kastryčnickaha «Maršu». U vykazvańniach dziesiacihadovaj daŭniny ŭdzielniki tych nievierahodnych dla siońniašniaha maładoha pakaleńnia akcyj pratestu akreślivali svaje nadziei i čakańni.
Što źmianiłasia? «NN» źviarnułasia da asob, jakich apytvała z nahody Maršu dziesiać hod tamu.
Alaksiej Šein, u 1999 h. kiraŭnik pres-słužby centru «Supolnaść», siońnia sustaršynia BCHD:
1999: U 1995—1996 upieršyniu paŭstała pytańnie pra stratu niezaležnaści. Za nastupnyja hady ŭsie paśpieli zvyknucca z hetaj dumkaj. A ciapier realnaja pahroza źjaviłasia znoŭ, i ludzi pryjšli z novym zapałam pakazać samim sabie i ŭsiamu śvietu — i Rasii taksama — što nie tak i lohka budzie akupavać Biełaruś.
2009: Pieryjad kanca 90-ch pasłužyŭ najbolš dla niezaležnaści Biełarusi. Časy byli strašnyja. My ź siabrami ŭsurjoz abmiarkoŭvali mahčymaść dałučeńnia Biełarusi da Rasii. Ciapier niama toj palityki Łukašenki, niama toj zamiežnapalityčnaj situacyi, kali jon moh achviaravać Biełaruśsiu za pasadu ŭ Kramli. Zaraz ludzi musiać prajaŭlać mienš radykalizmu. Chacia i jon patrebny. Treba pracavać na raźvićcio, na budučyniu. Tady nijaki Łukašenka nie zmoža nas pradać.
Słava Korań, salist rok‑hurtu «Ulis»:
1999: Za hetyja hady ludzi lepš zrazumieli, chto ŭ nas kala ŭłady, zrazumieli, što tak prosta svabodu my nie atrymajem.
2009:Respandent byŭ niedastupny dla kamientara.
Siaržuk Sacharaŭ, u 1999-ym rok-mieniedžar, siońnia mieniedžar siaredniaha źviana.:
1999: U našaj niaščasnaj, pryhniečanaj, akupavanaj Biełarusi znajšłosia stolki ludziej, zdolnych abaranić jaje niezaležnaść. My čakajem ad hetaha tolki adnaho — revalucyi. Ura!
2009: Śmiech.
Uładzimir Arłoŭ, piśmieńnik: 1999: Mnie zaŭsiody byli blizkija słovy vydatnaha historyka i piśmieńnika sučasnaści Arnolda Tojnbi pra toje, što raźvićcio cyvilizacyi adbyvajecca praź niaspynny dyjałoh čałaviectva ci asobnych nacyj z Łohasam, albo Boham, vyšejšaj siłaj, jakaja byccam pasyłaje nacyi vyklik i čakaje adkazu — raz, druhi, treci… Ale adnojčy nadychodzić toj momant, kali vyklik, zastaŭšysia biez adkazu, moža paznačać histaryčny skon nacyi. Biełaruś padyšła da hetaje miažy. Ja pryjšoŭ siudy siońnia, jak chadžu na ŭsie akcyi apazicyi, nie tamu, što vieru ŭ ich imhnienny pośpiech, a kab adčuć prysutnaść taje pasijanarnaje tvorčaje enierhii, jakaja, pavodle taho ž Tojnbi, zdolnaja źmianić situacyju ŭ lepšy bok.
2009: Tvorčaja enierhija, jakoj byli nasyčanyja akcyi kanca 90-ch, nie źnikła. Siońnia jana vyjaŭlajecca ŭ prajektach hramadska-kulturnaha kštałtu. Kampanija «Budźma», jakaja achoplivaje dziesiatki tysiač biełarusaŭ, zdoleła pryciahnuć kreatyŭnyja siły samaha šyrokaha śpiektru — litarataraŭ, muzykaŭ, navukoŭcaŭ. Jany jeździać pa Biełarusi, šmat vystupajuć. Nie robiačy roźnicy pamiž dziciačymi letnikami i vialikimi kancertnymi placoŭkami. Vajciuškievič, Bułhakaŭ, redakcyja časopisa «Dziejasłoŭ». Pa ŭsioj krainie adbylisia dziesiatki prezientacyj knihi Aleha Łatyšonka «Nacyjanalnaść — Biełarus».
Nie pahadžusia, što masavyja akcyi zastalisia ŭ minułym. Zusim niadaŭna była Płošča, Dzień Voli-2006. Vybary 2010 hoda pavinny vyklikać novyja vychady ludziej na vulicu.
Marš da niezaležnaści. Z «NN», 1999, № 27
Akcyja pačałasia z taho, što na płoščy Jakuba Kołasa amapaŭcy adabrali ŭ ludziej… čornaha kazła. Na im było napisana «łukašenka», i jaho viali napieradzie kałony.
U piatnaccać chvilinaŭ na druhuju pa praśpiekcie Skaryny ŭ bok Akademii navuk rušyła nie mienš za 15 tysiač čałaviek, a pad Akademiju navuk ich stała bolš za 20 tysiač. U karotkim mitynhu ŭziało ŭdzieł užo bolš za 30 tysiač ludziej.
Siurpryzam dla ŭdzielnikaŭ mitynhu stali razhornutyja vielizarnyja 25‑mietrovyja ściahi. Adzin bieł‑čyrvona‑bieły, a druhi — sini z załatymi zorkami, Jeŭrapiejskaha sajuza. Ludzi praniesli ich na rukach praz uvieś horad. Z parku Banhałor ludzi vulicami Bahdanoviča i Varvašeni skiravalisia ŭ centr.
Ludzi źviarnuli da płoščy Pieramohi, ale praśpiekt apynuŭsia pieraharodžany milicejskimi mašynami. Tady arhanizatary paviali natoŭp vulicami Kazłova i Zmitraka Biaduli.
Na Źmitraka Biaduli i adbyłasia samaja bujnaja pravakacyja dnia: niechta kinuŭ u padjezd, dzie miescicca 34‑ie paštovaje adździaleńnie, pietardu, i pošta zaharełasia. Mužčyny z kałony kinulisia ŭ ahoń i zahasili jaho, chacia sami atrymali apioki.
Cikava, što litaralna za paru siekundaŭ da zaharańnia našy karespandenty źviarnuli ŭvahu na milicyjantaŭ, što stajali na vachcie la hetych dźviarej, chacia bolej u kałonie milicyjantaŭ na hety momant užo nie zastavałasia.
Nastupny kardon amapaŭcaŭ pryčakaŭ šeście na rahu Frunze i Pieršamajskaj. Amapaŭcaŭ było tolki para dziesiatkaŭ. Ich źmiali i zbili. Šlomy ž pavykidali za płot choładakambinata. Adzin z amapaŭcaŭ, jakomu ŭ karotkaj sutyčcy razbili hałavu, straciŭ prytomnaść, i jamu demanstranty akazali pieršuju dapamohu, paśla čaho jaho na rukach źniesli kalehi.
Vulica Pieršamajskaja na schile była pierakrytaja pustymi UAZikami, ale ludzi nie pierakulvali ich: usio ž pavodziny ich byli asensavanymi i nie žorstkimi.
Ludziej spyniŭ tolki trajny kardon AMAPa pry moście cieraz Svisłač na Pieršamajskaj. Arhanizatary chacieli paviarnuć maršoŭcaŭ nazad, kab nie dapuscić pralićcia kryvi, dy dzie tam! Staryja i žančyny zastalisia nazirać za raźviazkaju «Maršu…» na schile. Paśla 15‑chvilinnych pieramoŭ z amapaŭcami Mikoła Statkievič zaklikaŭ demanstrantaŭ viarnucca na płošču Jakuba Kołasa. Demanstranty stali paŭźci nazad. Ale tut milicyjanty zaatakavali demanstrantaŭ zzadu, schapiŭšy paru čałaviek i zbivajučy ich dubinkami. U adkaz manifiestanty kinulisia vyzvalać schoplenych: pobač z mostam viadziecca budoŭla, cahliny ź jakoje palacieli ŭ amapaŭcaŭ, hułka hrukajučy ab mietalovyja ščyty. AMAP zachinaŭsia ščytami i raz‑poraz rabiŭ vyłazki. Asabliva nie pašancavała tym z milicyjantaŭ, što ŭ viernapaddanskim zapale adarvalisia ad svaich i, pieraśledujučy manifiestantaŭ, trapili da ich… u pałon: para — kala ŭvachodu ŭ park Horkaha, piać — na Pulichava. Demanstranty, adbiŭšy ataki, sprabavali razahnać u bok šychtoŭ AMAPa tramvaj, dy toj nie paddaŭsia. U adkaz milicyjanty kinuli ŭ bok demanstrantaŭ ślezaciečnyja šaški, ale paŭnočny viecier panios dym nazad na ich.
Paśla 15‑chvilinnaha supraćstajańnia ŭłady kinuli na zmučanych dniom pachodu demanstrantaŭ śpiecnaz.
Pačałosia palavańnie na ludziej. Ludzi traplali ŭ zasady ŭ parku Horkaha albo ŭ dvarach. Sotni ludziej šukali schovu ŭ hastranomie, što na pačatku vulicy Pulichava, ale i tudy ŭvarvalisia śpiecnazaŭcy…
Kala dziesiatka milicyjantaŭ i niekalki dziasiatkaŭ demanstrantaŭ paciarpieli, pryčym prynamsi 7 čałaviek trapili ŭ «chutkuju dapamohu» ŭ ciažkim stanie. Zatrymana nie mienš za 80 čałaviek. Śpiecsłužby vysadzili dźviery kvatery Statkieviča i aryštavali jaho. Zatrymanaja i deputatka rasijskaj Dziarždumy ad sacyjał‑demakrataŭ Bieklamišava. Lidery Frontu chavajucca. Źbity i zatrymany dyrektar Biełaruskaha kalehiuma Aleś Ancipienka.
Za niekatorymi ludźmi sačyli: hetak, supracoŭnika haziety «Navinki» Mikołu Sałaŭja schapili ŭžo kala ŭniviermaha «Biełaruś» i mocna źbili (jon usio šeście išoŭ u biełym chałacie sanitara, pradajučy svajo vydańnie).
Lidery apazicyi ŭskłali ŭsiu pravinu za sutyčki na Minharvykankam, jaki niematyvavana admoviŭ u dazvole na demanstracyju.
Anatol Prasałovič. Ja — pravakatar. Z «NN», 1999, № 27.
Apazicyja znoŭ padzialiłasia. Na «novuju chvalu» i na «najnoŭšuju». Heta vam nie svarki paźniakoŭcaŭ i viačorkaŭcaŭ, nie sacyjał‑demakrackija nutranyja razborki. Heta prosta najhłybiejšaja roźnica pakaleńniaŭ, nieadolnaje dystancyjavańnie. Adna hienieracyja kliča dehienieracyjaj maładziejšych (pierad vačyma staić stary dziadziuk, kryčyć na maich adnahodkaŭ: «Suki, nie kidajtie kamni, idiom na Jakuba Kołasa, ani nas nie budut trohať!»). Na pytańnie, čamu arhanizatary akcyi prasili dazvołu na praviadzieńnie Maršu ŭ nielehitymnych uładaŭ, sp. Bandarenka adkazaŭ karotka: «Kab paźbiehnuć achviaraŭ». Praz try hadziny toj samy Bandarenka adšturchoŭvaŭ ludziej u bok Kazłova («Ja arhanizatar, blacha! Idziom praź Pieršamajskuju!»), a jašče trochi paźniej jahony kaleha pa spravie Statkievič hańbiŭ «pravakataraŭ» i hnaŭ natoŭp nazad na Kołasa.
(Niejkija chłapcy prapanavali stvaryć hulniu‑stratehiju «Abydu ja Minsk uvieś sa Ściaham i Pahoniaj!»)
Kali rospačnaja moładź, hatovaja na śmierć dziela vyzvaleńnia krainy, što jana i dakazała na moście cieraź Śvisłač, — heta suki, cichary dy pravakatary, dyk i ja, što nie kinuŭ nivodnaha kamienia, taksama suka, cichar dy pravakatar. Kali na čale ruchu zastaniecca «novaja chvala», dyk možna spakojna zalehčy na kanapu i nie chvalavacca: sapraŭdnych chvalavańniaŭ ad «novych biełaruskich» nie dačakaješsia. Ale ž jość «najnoŭšyja». «Pravakatary».
Najnoŭšuju historyju Biełarusi prašu ličyć adkrytaj.
Słavamir Adamovič Siamnaccaty dzień kastryčnika 1999 hoda. Z «NN», 1999, № 27.
- Siamnaccataha kastryčnika
- nijakaje nam nie śviata,
- prosta my suprać apryčnikaŭ,
- tym bolej, my suprać kata.
- Chaj dzień hety budzie chałodny —
- my vyjdziem z haračymi sercami,
- my rušym za Kraj naš rodny
- na šturm režymnych fartecyj.
- Jak rossyp čyrvonych jabłykaŭ
- pa biełaj kryvickaj hlinie,
- my ryniem z pradmieściaŭ i fabryk
- na źviazy tramvajnych linij.
- Pad barabannyja poščaki,
- pad vokličy centuryjonaŭ
- my zojmiem turmy i płoščy
- z patronami ci biez patronaŭ!
