Prajekt rekanstrukcyi Kałožskaj carkvy ŭ Hrodnie zaćvierdzili jašče ŭ 2008 hodzie. Ale sprava zaciahnułasia, u pieršuju čarhu z-za niedachopu finansavych srodkaŭ.
Fota Taćciany Ciuchaj, TUT.BY
Hrodzienščyna navat paśpieła źmianić hubiernataraŭ. Novaje dychańnie pytańnie atrymała nie tak daŭno. Alternatyŭnaje aficyjnamu bačańnie zachavańnia Kałožy — uvohule admovicca ad rekanstrukcyi. Inačaj možam zhubić pomnik CHII stahodździa nazaŭždy…
Rašeńnie ab praviadzieńni restaŭracyjna-adnaŭlenčych prac na carkvie Śviatych Barysa i Hleba (Kałožskaj), pomnika dojlidstva CHII stahodździa, było pryniata ŭ śniežni 2008 hoda na pasiedžańni Navukova-mietadyčnaj rady pry Ministerstvie kultury. Zamoŭcam i hienieralnym prajekciroŭščykam byŭ pryznačany «Instytut Hrodnahramadzianprajekt», a navukovym kiraŭnikom abjekta — kandydat mastactvaznaŭstva, dacent BNTU Hienadź Łaŭrecki.
Prajekt, prapanavany architektaram Łaŭreckim, praduhledžvaje adnačasova i restaŭracyju ścien, i rekanstrukcyju — dabudovu kupała, dachu i zamienu draŭlanaj ściany na anałahičnuju zachavanaj.Pa infarmacyi TUT.BY, pieršapačatkova razhladałasia 12 varyjantaŭ restaŭracyi. Jak paviedamlaje sajt Hrodzienskaha abłvykankama, u červieni 2009 hoda praca nad budaŭničym prajektam była prypyniena «ŭ suviazi z adsutnaściu finansavych srodkaŭ».
U lipieni adbyłasia narada, paśla jakoj Hrodzienski abłvykankam inicyjavaŭ hramadskuju akcyju pad nazvaj «Adnovim Kałožu razam!». Metaj było vyvučeńnie hramadskaj dumki nakont nieabchodnaści rekanstrukcyi Kałožskaj carkvy, chacia amal adrazu stała zrazumieła, što apošniaje słova pavinna być za śpiecyjalistami. Tym nie mienš «akcyja daje šaniec na adnaŭleńnie prac», havaryłasia na sajcie abłvykankama.
Haračyja sprečki pra nieabchodnaść praviadzieńnia jakich by to ni było prac raspačalisia ŭ vieraśni. 23 vieraśnia ŭ Hrodnie adbylisia hramadskija słuchańni, pryśviečanyja płanam haradzienskich uładaŭ pa rekanstrukcyi Kałožskaj carkvy. Udzieł u hramadskim abmierkavańni ŭziali viadomyja navukoŭcy z Hrodna i inšych haradoŭ, a taksama pradstaŭniki hramadskaści horada. Jak pieradavaŭ «Tvoj styl», nie było anikoha z boku miascovych uładaŭ i pravasłaŭnaj jeparchii. I kiraŭniku prajekta pa restaŭracyi chrama Hienadziu Łaŭreckamu pryjšłosia brać na siabie ahoń krytyki.
Litaralna dva tydni tamu pravasłaŭnaja carkva, jakaja źjaŭlajecca ŭłaśnikam dziejučaj Kałožy, prapanavanuju rekanstrukcyju ŭchvaliła.Mitrapalit Słucki i Minski Fiłaret, Patryjaršy Ekzarch usioj Biełarusi błahasłaviŭ prajekt rekanstrukcyi Kałožskaj carkvy ŭ Hrodnie. Jak adznačaje BIEŁTA, jon uznačaliŭ boskuju liturhiju, a taksama sustreŭsia z supracoŭnikami «Hrodnahramadzianprajekt».
Miž inšym, jašče ŭ kastryčniku Biełaruskaje dobraachvotnaje tavarystva achovy pomnikaŭ historyi i kultury prapanavała Minkultu alternatyŭny varyjant — zamianić rekanstrukcyju kansiervacyjaj.Tavarystva vystupiła za toje, kab kansiervacyjnyja kanstrukcyi 1910 hoda na Kałožskaj carkvie pryznać pomnikam restaŭracyjnaj dumki pačatku 20 stahodździa. Heta pazbaviła b Kałožu restaŭracyi, na dumku tavarystva — «navukova nieabhruntavanaj». Ale hetuju prapanovu na pasiedžańni rady adchilili.
— My prapanavali dapoŭnić śpis historyka-kulturnych kaštoŭnaściej Biełarusi ŭ pazicyi »Kałožskaja carkva». Akramia frahmientaŭ muroŭ, padłohi, dekoru na ścienach, uklučyć draŭlanyja kansiervacyjnyja kanstrukcyi pačatku 20 stahodździa, — adznačyŭ ŭ intervju TUT.BY staršynia Biełaruskaha dobraachvotnaha tavarystva achovy pomnikaŭ historyi i kultury Anton Astapovič. — Pa-pieršaje, hety krok moh by pry narmalnym razhladzie dapamahčy prypynić restaŭracyju i praduchilić mahčymuju falsifikacyju historyka-kulturnaj kaštoŭnaści. Pa-druhoje, sapraŭdy, u 1910 hodzie na Kałožskaj carkvie była praviedziena ŭnikalnaja restaŭracyja, jakaja va ŭsim śviecie jašče nie rabiłasia. Restaŭratary Kałožy pačatku 20 stahodździa na 50 hod apiaredzili źjaŭleńnie asnoŭnaha mietadyčnaha dakumienta pa restaŭracyi — Vieniecyjanskaj chartyi. Jany zrabili kansiervacyju, a stračanyja mury adnavili z dapamohaj ablehčanych draŭlana-karkasnych kanstrukcyj. U vyniku čytajucca i staryja frahmienty, i kansiervacyjnyja kanstrukcyi 1910 hoda.
«Draŭlanaja častka patrabuje zamieny. Jana ŭžo syplecca...»
Na pytańnie, čym abumoŭlena rekanstrukcyja, kiraŭnik upraŭleńnia pa achovie historyka-kulturnaj spadčyny i restaŭracyi Ministerstva kultury Biełarusi Ihar Čarniaŭski spasyłajecca na toje, što carkva dziejučaja. I treba dumać pra ludziej, jakija vykarystoŭvać hetuju carkvu pad svaje patreby. «Jany chočuć stvaryć sabie bolš kamfortnyja ŭmovy adpraŭleńnia nabaženstvaŭ, — adznačaje. — A toje, što siońnia draŭlanaja častka patrabuje zamieny, — heta adnaznačna. Jana ŭžo syplecca… Na toj čas heta było zroblena mietadam funkcyjanalnaha prystasavańnia pad kultavaje zbudavańnie».
Hałoŭnaje, što čakaje Kałožu, kali rekanstrukcyja adbudziecca, — heta zamiena draŭlanaj častki pabudovy na muravanuju — anałahičnuju toj, što zachavałasia. Taksama prajekt praduhledžvaje ŭznaŭleńnie pierymietra carkvy, zvodaŭ carkvy i kupała. Praduhledžvajecca asnaščeńnie budynka ŭsimi nieabchodnymi kamunikacyjami.
Sami kanstrukcyi praduhledžvajuć vykarystańnie cełaha šerahu sučasnych materyjałaŭ, adznačaje Astapovič. U svaju čarhu Ihar Čarniaŭski padćviardžaje, što materyjały dla rekanstrukcyi buduć vykarystany sučasnyja.
— Užo Krasnasielski zavod budaŭničych materyjałaŭ zrabiŭ probnyja cehły, pa formie blizkija da plinfy. Dyrektar hetaha zavodu jašče try hady tamu pakazaŭ hetyja plinfy, jakija absalutna zadavalniajuć prajekciroŭščykaŭ i adpaviadajuć charaktaru materyjału, jaki vykarystany na Kałožy. Adzinaje, što jany buduć, kaniešnie, adroźnivacca ad plinfy CHII stahodździa. Hetaha patrabuje mietodyka, kab nie było błytaniny, dzie histaryčnaja plinfa, a dzie sučasnaja. Sistema pradumana i nakont majolikavych ustavak. Što datyčycca hałaśnikoŭ, što — prablema siońnia vykrucić na hančarnym kruzie zban? Nie baču składanaści ŭ tym, kab paŭtaryć formu hałaśnika. Tym bolš, što jany buduć umuravanyja ŭ ścieny, i ich nichto nikoli bačyć nie budzie, — paviedamiŭ Čarniaŭski ŭ intervju žurnalistu TUT.BY.
«Kansiervavać, a nie restaŭravać»
Na dumku pradstaŭnikoŭ alternatyŭnaha aficyjnamu bačańnia zachavańnia Kałožy, carkvie pahražaje falsifikacyja. «Heta raŭnasilna tamu, što ŭ biełaruski muziejny fond pieradać Vienieru Miłoskuju — u nas dy jak ruki prylepiać», — ličyć Anton Astapovič.
— Prapanavanaja rekanstrukcyja — adna z navukovych hipotez, jak Kałoža vyhladała ŭ CHII stahodździ, — upeŭnieny A. Astapovič. — Usie jaje rekanstrukcyi źniešniaha vyhladu — heta hipatetyčnyja rekanstrukcyi. I hipatetyčnaja rekanstrukcyja padadziena jak asnova restaŭracyi. Heta hipoteza maje prava na isnavańnie, jak dziasiatki, sotni, tysiačy inšych hipotez. Darečy, śviataja śviatych usich restaŭrataraŭ — Vieniecyjanskaja chartyja 1964 hoda — maje słovy: «Restaŭracyja kančajecca tam, dzie pačynajecca zahadka». Jak Kałoža vyhladała, my dakładna nie viedajem», — padkreślivaje ekśpiert.
Na dumku historyka, krajaznaŭcy Andreja Vaškieviča, Kałožskaja carkva patrabuje hruntoŭnaha abśledavańnia.
— My vystupajem za toje, kab u pieršuju čarhu Kałožu daśledavali samym hruntoŭnym čynam, prakansultavalisia ź jeŭrapiejskimi daśledčykami.Isnuje kala dziasiatka prajektaŭ rekanstrukcyi Kałožy: na adnych jość zakamary, na druhich niama zakamaraŭ. Ale ž nichto nie dakazaŭ, što jany isnavali. Nakont adnaŭleńnia ściany: u nas jość abmiernyja malunki 1850-ch hadoŭ, čamu nie adnaŭlać adpaviedna z hetymi malunkami? Ale ž uziali i dakładna skapiravali malunki kryžoŭ sa ściany, jakaja zachavałasia, — raskazvaje historyk.
Kiraŭnik upraŭleńnia pry Minkulcie Ihar Čarniaŭski pierakonvaje, što «dakumientalnaje abhruntavańnie jość».
— Jašče ŭ 1936 hodzie daśledčyk Kałožy i mnohich pomnikaŭ Hrodzienskaj architektury Jadkoŭski apisaŭ, što bačyć metazhodnym zamienu nietryvałaj ściany na kapitalnuju, — kaža Čarniaŭski. — U archivie Sankt-Pieciarburha lažać akvareli, dzie navat u kolery pakazana, jakaja heta była ściana, jakija plitki tam byli ŭstaŭleny. My nie bačym niemahčymaści adnaŭleńnia ściany. Heta nie prydumka architektara... Astatnija pytańni, jakija ŭźnikajuć, — pa kanstuktyŭnych asablivaściach, pa niasučych zdolnaściach padmurkaŭ, pa hruntach — pa hetym dakumientacyja jość! Daśledavańni hruntoŭ pravodzilisia i ŭ 1904 hodzie, i paźniej, i navat u naš čas pravodzilisia z zaprašeńniem viadučych śpiecyjalistaŭ pa hruntach. Nie vieryć hetym ludziam? Tady ja nie viedaju ŭvohule, kamu vieryć.
Haradzienski historyk i archieołah, doktar histaryčnych navuk Aleś Kraŭcevič, jaki vystupaŭ na hramadskich słuchańniach pa pytańni Kałožy, pierakanany, što rekanstrukcyja pomnika ŭ siońniašnich biełaruskich umovach budzie raŭnasilna jaho źniščeńniu.— Pa-pieršaje, u Biełarusi niama restaŭratara, jaki moh by rabić raboty, źviazanyja ź siaredniaviečnym budaŭnictvam — arku vykłaści, muroŭku siaredniaviečnuju. Niama ŭ Biełarusi cahielnika, jaki zrobić śpiecyjalnyja materyjały. Malunki 19 stahodździa pakazvajuć pomnik paŭrazburanym, tamu restaŭracyja budzie falsifikacyjaj. Kali carkvu pierakryjuć sučasnymi pierakryćciami, kavałki acalełych ścienaŭ (paŭnočnaja, uschodniaja i častka zachodniaj) prosta razvalacca, i pomnika nie budzie, — pieraścierahaje archieołah, jaki 15 hadoŭ pracavaŭ u restaŭracyjnym instytucie.
Navukoŭcy sumniavajucca, ci ŭvohule možna puskać techniku na ŭzhorak, dzie staić Kałoža: dzie harantyi, što bierah nie abvalicca? Treba sačyć za stanam bierahu, tamu što ŭ 19 stahodździ ściana była razburana ŭ vyniku apaŭzańnia bierahu ŭ Nioman.
«Sam prajekt rekanstrukcyi — heta, pa vialikim rachunku, 19 stahodździe», ličać niezaležnyja ekśpierty. U 19 stahodździ była tendencyja da fantazijnaha adnaŭleńnia spadčyny, u 20-m staralisia adnavić jak maha bolš dakładna, a ŭ 21-m robicca akcent na kansiervacyju.
Darečy, pa infarmacyi ananimnych krynic, carkva pahražaje anafiemaj prychadžanam, jakija staviacca suprać restaŭracyi.
«Daj Boh nie zrabić pamyłku»
Darečy, adrazu paśla hramadskich słuchańniaŭ na temu «Rekanstrukcyja Barysa-Hlebskaj carkvy: za i suprać», jakija prajšli 23 vieraśnia 2010 hoda, hrodzienski hubiernatar Siamion Šapira vykazaŭsia za praviadzieńnie kansultacyj ź mižnarodnymi ekśpiertami:
— Čytaju roznyja viersii z hetaj nahody. Viedaju, što častka našych ludziej, historykaŭ niepakojacca za padychod da restaŭracyi Kałožy. Kali dakranaješsia da pytańniaŭ historyi, pavinna być admysłovaja aściarožnaść.
Daj Boh nie zrabić pamyłku. Skažu ščyra, ja hłyboka nie pierakanany, što zaraz treba restaŭravać Kałožu. Choć dumki ludziej, jak mnie pakazvajuć, na 80 adsotkaŭ «za». Ale pavinien skazać prafiesijanał. Moža być, varta paraicca ź JUNESKA.
Dzie ž harantyja, što pamyłki nie zrobiać?
Pobač płanujuć pabudavać parafijalny kompleks
Lipieńskaja akcyja «Adnovim Kałožu razam!» praduhledžvała praviadzieńnie abłasnoha subotnika, a taksama adkryćcio dabračynnaha rachunku «pa zbory metavych srodkaŭ ad hramadzian i jurydyčnych asob na adnaŭleńnie staražytnaj śviatyni Biełarusi», ab čym možna pračytać na sajcie Hrodzienskaha abłvykankama. Uźnikaje pytańnie: čamu niama surjoznaha biudžetnaha respublikanskaha finansavańnia? I ci nie zdarycca tak, što praca pačniecca i chutka spynicca z-za niedachopu srodkaŭ?
Darečy, sami hrodziency ličać, što nie tolki sama Kałoža — hałoŭnaja meta restaŭracyi, jakaja musić raspačacca. Pierad tym jak chram začynić svaje dźviery, płanujecca pabudavać pobač parafijalny kompleks. Jašče letam na sajcie Hrodzienskaha abłvykankama paviedamlałasia, što «Hramadzianprajektam» viadziecca «pošuk varyjantaŭ dla raźmiaščeńnia parafijalnaha kompleksu». «Jość dazvoł Ministerstva kultury na jaho budaŭnictva. Novy parafijalny kompleks uklučyć u sabie nievialikuju damavuju carkvu, chryścilniu, kłasy niadzielnaj škoły, kijosk, biblijateku, majsterni, haraž, techpamiaškańni. Vyrašeńnie hetych pytańniaŭ dazvolić instytutu padyjści da paralelnaha stvareńnia budaŭničaha prajekta restaŭracyi chrama i parafijalnaha kompleksu», — paviedamlajecca ŭ materyjale, padpisanym hałoŭnym architektaram «Hrodnahramadzianprajekta» A.Taranienkam i hałoŭnym architektaram prajekta N.Jemialjanavaj.
Pracy na Kałožy pačnucca, kali budzie całkam zavieršana budaŭničaja dakumientacyja. Dakładnych terminaŭ na siońnia paviedamić nie mohuć: «Rašeńnie pryniata navukova-mietadyčnaj radaj, adpaviedna Ministerstva kultury padrychtavała na padstavie rašeńnia rady zaklučeńnie».
— Prablema ŭ tym, što siońnia carkva jašče dziejničaje. Kab zaviaršyć daśledavańni carkvy, treba spynić nabaženstvy. Dla ŭdakładnieńnia momantaŭ pa kanstrukcyi padmurkaŭ treba zrabić niekatoryja bureńni. Zaklučanaja damova z archieołahami: pavinny pačacca archieałahičnyja daśledavańni, jakija ŭdakładniać niekatoryja momanty, — paviedamiŭ kiraŭnik upraŭleńnia pa achovie historyka-kulturnaj spadčyny i restaŭracyi I. Čarniaŭski.
Ale ŭ Tavarystvie achovy pomnikaŭ spadziajucca, što možna jašče niešta źmianić — jurydyčna, infarmacyjna. «Jašče jość šansy hety abjekt adstajać, ale niebiaśpieka vielmi vialikaja, — adznačaje Anton Astapovič. — Apielujučy da peŭnych punktaŭ zakanadaŭstva, ja budu źviartacca ŭ Ministerstva kultury, kab paŭtorna razhladałasia prajektna-kaštarysnaja dakumientacyja na radzie».
«Restaŭracyja pierakreślić usie mahčymaści Kałožskaj carkvy patrapić u śpis JUNESKA»
Niekatoryja archieołahi, historyki, daśledčyki miarkujuć, što restaŭracyja moža pierakreślić šancy Kałožy trapić u Śpis suśvietnaj spadčyny JUNESKA, chacia na siońnia jana maje ŭsie šansy być uklučanaj u hety śpis.
Jašče ŭ 2009 hodzie byŭ nie zadavoleny faktam restaŭracyi Kałožy staršynia Nacyjanalnaj kamisii Biełarusi pa spravach JUNESKA Uładzimir Ščasny. «Padstavaj dla ŭklučeńnia ŭ Śpis JUNIESKA źjaŭlajecca aŭtentyčnaść i unikalnaść abjekta. Unikalnaść Kałožy ŭ tym, što carkva ŭjaŭlaje saboj hrodzienskuju škołu dojlidstva CHII stahodździa. Kali kazać pra aŭtentyčnaść, to z dabudovaj hipatetyčna isnavaŭšych elemientaŭ, naprykład, kupała ŭ styli CHII stahodździa abo zakamar na razvalenaj u siaredzinie XIX stahodździa paŭnočnaj ścianie biez zachavanych čarciažoŭ, biez vykarystańnia pieršapačatkovych materyjałaŭ i technałohij buduć parušany patrabavańni, što vystaŭlajucca da kandydatur dla ŭklučeńnia ŭ Śpis suśvietnaj spadčyny», — adznačyŭ jon u intervju BIEŁTA u lipieni 2009 hoda. A taksama dadaŭ: «Ciapier u śviecie ŭsio čaściej zamiest termina «restaŭracyja» vykarystoŭvajecca «kansiervacyja». Mahčyma, mienavita heta varta było b zrabić, kab hrodzienskaja carkva ŭ budučym mahła papoŭnić pieralik kulturnych kaštoŭnaściej suśvietnaha značeńnia».
Na dumku ž Čarniaŭskaha, mierkavańnie, što sama Kałoža moža trapić u śpis suśvietnaj spadčyny, — pamyłkovaje. Padrychtoŭku da naminavańnia ŭ suśvietny śpis jon nazyvaje «składanaj spravaj».A kali aŭtarskaja hrupa prystupić dla raspracoŭki daśje dla ŭniasieńnia prapanovy, to treba budzie «havaryć nie asabista pra Kałožu, a ŭ cełym pra hrodzienskuju architekturnuju škołu», ličyć kiraŭnik upraŭleńnia Minkulta.
Na siońnia ž nijakaha daśje jašče nie rychtavałasia i rychtavać u bližejšym hodzie nie źbirajucca. «U płanach jość, vyznačany pieralik abjektaŭ, pa jakich pavinny rychtavać daśje. Adpaviedna niekali dojdzie čas i da Kałožy. Pakul jość druhija abjekty, źviazanyja ź JUNESKA. Treba zaviaršyć adno», — razvažaje I. Čarniaŭski.
Ale ž Kałoža ŭniesiena ŭ papiaredni Śpis JUNESKA jašče ŭ 2004 hodzie, pra što paviedamlaje sajt arhanizacyi.Papiaredni śpis — heta «invientarny» pieralik tych abjektaŭ na terytoryi dziaržavy, jakija jana ličyć vartymi dla ŭklučeńnia ŭ Śpis suśvietnaj spadčyny i «źbirajecca naminavać dla ŭklučeńnia ŭ Śpis na praciahu nastupnych hadoŭ». Z papiaredniaha pieraliku kraina samastojna adbiraje kandydataŭ dla ŭniasieńnia ŭ Śpis suśvietnaj spadčyny, i zapoŭnienaja forma adsyłajecca ŭ Centr suśvietnaj spadčyny JUNIESKA. Svaju acenku daje Mižnarodnaja rada pa pytańniach achovy pomnikaŭ i słavutych miaścin (IKAMOS), u tym liku paśla naviedvańnia abjekta.
Jak adznačajecca ŭ «Instrukcyi pa vykanańni Kanviencyi pa achovie suśvietnaj spadčyny», naminavanaja kaštoŭnaść pavinna adpaviadać kryteryju aŭtentyčnaści. «Z punktu hledžańnia aŭtentyčnaści, rekanstrukcyja reštkaŭ archieałahičnych pomnikaŭ, ci histaryčnych budynkaŭ ci kvartałaŭ dapuščalnaja tolki pry vyklučnych abstavinach. Rekanstrukcyja prymalnaja tolki ŭ tym vypadku, kali jana vykanana na asnovie poŭnaj i vyčarpalnaj dakumientacyi, ale ni ŭ jakim razie nie na asnovie zdahadak luboj stupieni praŭdzivaści», — paviedamlajecca ŭ 86 punkcie dakumienta. Kančatkovaje rašeńnie prymajecca 21 členam Kamiteta z adnym z nastupnych vynikaŭ: unieści, adterminavać, admović.
Darečy, sa Śpisa suśvietnaj spadčyny mohuć i vyklučyć — kali abjekt pačynaje nie adpaviadać kryteryjam, pa jakich jaho ŭklučyli ŭ śpis.
Taksama hladzicie film "Pajuudujem Kałožu razam! Abo razburym?", padrychtavany tstyl.fm:
