Kniha z takoj nazvaj narabiła hałasu ŭ śviecie. Chto pamiataje Saviecki Sajuz, budzie pamiatać i rolu šachmat, chakieju, fihurnaha katańnia, baletu. Heta byli pradmiety dziaržaŭnaha honaru. Jakim čynam toj honar zabiaśpiečvali? Prapanujem Vašaj uvazie ŭryŭki z knihi.
 V. Huńko, V. Korčnoj, V. Popov, Ju. Fielštinskij. KHB ihrajet v šachmaty – Moskva, Tierra, 2009 |
Cień Karpava
Na pačatku 70‑ch hadoŭ u šerahach supracoŭnikaŭ 5‑ha Upraŭleńnia KHB źjaviŭsia siaredniaha rostu i pryjemnaha vyhladu małady čałaviek — Uładzimir Piščanka. Pačatak słužby ŭ jaho byŭ taki samy, jak u bolšaści kaleh. Vypusknik ekanamičnaha fakulteta Maskoŭskaha dziaržuniviersiteta Piščanka staŭ kurataram adnaho z fakultetaŭ svajoj alma mater. Ale čakała jaho zusim inšaja karjera.
U 1978 hodzie na Filipinach, u Bahio, musiŭ adbycca matč na zvańnie čempijona śvietu pa šachmatach miž savieckim hrosmajstram Anatolem Karpavym i «nieviartancam» Viktaram Karčnym [zastaŭsia na Zachadzie paśla turniru ŭ Amsterdamie ŭ 1976 — «NN»]…
Tahačasny staršynia KHB SSSR Andropaŭ sistematyčna zaprašaŭ Karpava na hutarki, kab viedać pra jaho prablemy i pažadańni. Bo da Karpava pryjazna staviŭsia hienieralny sakratar CK KPSS Leanid Brežnieŭ. Vynikam hetych sustreč stali ŭkazańni načalniku 5‑ha Upraŭleńnia KHB hienierał‑lejtenantu Filipu Babkovu ab tym, što čempijonam śvietu pa šachmatach abaviazkova musić stać Karpaŭ.
Jašče Brežnieŭ cikaviŭsia chakiejem. I Andropaŭ źbiraŭ dla jaho źviestki pra viadučych hulcoŭ, ich dasiahnieńni i asabistaje žyćcio… Nie abychodziłasia biez kurjozaŭ. Adnojčy Andropaŭ vyrašyŭ pahutaryć z hałoŭnym trenieram zbornaj SSSR pa chakiei Viktaram Cichanavym. Atrymaŭšy z aparata staršyni KHB ukazańnie źjavicca, Cichanaŭ ad strachu prychvareŭ. Daviałosia terminova zdavać analizy Cichanava dla vyśviatleńnia, ci niama ŭ jaho jakoj‑niebudź infiekcyi, što moža być niebiaśpiečnaj dla kiraŭnika KHB.
A voś cichi z vyhladu Karpaŭ, jaki havaryŭ falcetam, sustrakaŭsia z Andropavym nieadnakroć i niervovych zryvaŭ nie mieŭ. Paśla pieršaj ich sustrečy Andropaŭ daŭ kamandu skiravać opierhrupu KHB na šachmatnaje pieršynstvo śvietu 1978 h. U jakaści aficera, adkaznaha za biaśpieku Karpava i zdolnaha vykonvać funkcyi asabistaha kiroŭcy, pierakładčyka i sakratara, treba było padabrać adpaviednaha supracoŭnika. Kandydatury, lepšaj za Piščanku, nie znajšłosia…
Opierhrupa KDB dla vyjezdu (u Bahio, na Filipiny) u liku členaŭ kamandy pretendenta na zvańnie čempijona śvietu pa šachmatach Karpava naličvała 12 čałaviek. Supracoŭniki KHB musili vykarystać čempijanat dla raźvićcia ŭžo najaŭnych apieratyŭnych kantaktaŭ siarod zamiežnych hramadzian i dla viarboŭki novaj ahientury.
Bahio, 1978
Hałoŭnym supiernikam Karpava ŭ baraćbie za čempijonski tytuł mieŭsia stać mienavita Karčnoj, jaki ŭ minułyja hady čatyry razy braŭ tytuł čempijona SSSR. Dziela psichałahičnaha cisku na «pretendenta» (tak, bieź imia i proźvišča, nazyvała savieckaja prapahanda Karčnoha) terminova pryzvali ŭ vojska jaho syna.
Paśla słužby sałdat, pavodle savieckich zakonaŭ, nie mieŭ prava pakidać SSSR na praciahu jak minimum piaci hadoŭ.
Tak saviecki ŭrad pazbaŭlaŭ jaho prava vyjechać da baćki.
Druhim mietadam cisku stała arhanizacyja kalektyŭnaha piśma z asudžeńniem Karčnoha. Jaho nie padpisali try vybitnyja savieckija hrosmajstry: Michaił Batvinik, David Branštejn i Barys Hulko. KHB ciažka było pakarać Batvinika, jaki ŭžo zavieršyŭ karjeru. A voś Branštejn i Hulko adčuli na sabie moc represiŭnaj sistemy. Branštejn, pazbaŭleny mahčymaści vyjazdžać za miažu, na 15 hadoŭ byŭ vykraśleny ź liku ŭdzielnikaŭ mižnarodnych turniraŭ. Hulko byŭ pazbaŭleny prava na zamiežnyja pajezdki i ŭdzieł u mižnarodnych turnirach na terytoryi Savieckaha Sajuza. Praŭda, u 1977 hodzie, nasupierak namahańniam kiraŭnictva Upraŭleńnia šachmat, Hulko vyjhraŭ čempijanat SSSR. Tady, u parušeńnie rehłamientu spabornictvaŭ, Hulko i druhi pretendent na čempijonskaje zvańnie — Dorfman — byli prymušanyja da matču mižsobku. Matč skončyŭsia ničyjoj, i pytańnie pra čarhovaha čempijona było farmalna abvieščany adkrytym.
I padčas matča ŭ Bahio baraćba išła nie tolki za šachmatnaj doškaj. Prymacavany da Karpava supracoŭnik KHB Piščanka, jaki havaryŭ pa‑ispansku, naładziŭ niefarmalnyja ščylnyja adnosiny ź vice‑prezidentam Mižnarodnaj šachmatnaj fiederacyi (FIDE) Fłarensia Kampamaniesam. Praź Piščanku z Kampamaniesam pasiabravaŭ i Karpaŭ. Tady ž KHB staŭ «raspracoŭvać» Kampamaniesa jak «kandydata na viarboŭku». Achilesava piata była znojdzienaja: vice‑prezident FIDE maryŭ stać prezidentam…
Aficery KHB, supracoŭniki apieratyŭna‑techničnaha ŭpraŭleńnia (ATU), jakija byli ŭ składzie savieckaj delehacyi, štodzionna kantralavali zdaroŭje Karpava, brali šmatlikija analizy i ŭvieś čas praviarali ježu; prasłuchoŭvali pamiaškańni, zaniatyja savieckaj delehacyjaj. Śpiecyjalny supracoŭnik ažyćciaŭlaŭ šyfravanuju suviaź z centram.
Hałoŭnaj temaj była infarmacyja pra šachmatnyja pazicyi i parady viadučych savieckich hrosmajstraŭ.
U składzie kamandy Karpava byŭ taksama psichołah Uładzimir Zuchar, asnoŭnym miescam pracy jakoha byŭ Centr padrychtoŭki savieckich kasmanaŭtaŭ. Akramia psichałahičnaj dapamohi Karpavu padčas matča, Zuchar musiŭ šlacham parapsichałahičnaha ŭździejańnia niehatyŭna ŭpłyvać na psichiku Karčnoha. U SSSR Zuchar byŭ pryznanym śpiecyjalistam u hetaj halinie. Na matčy jon niaźmienna zajmaŭ miesca ŭ pieršym šerahu hledačoŭ.
Pieramoha była vyrvanaja…
Mierana, 1981‑y
U 1981 hodzie mieŭsia adbycca čarhovy matč na zvańnie čempijona śvietu pamiž Anatolem Karpavym i Viktaram Karčnym.
…Napiaredadni Karpaŭ dvojčy sustrakaŭsia z Andropavym u jaho kabiniecie na Łubianskaj płoščy. Da viasny ŭ KHB byŭ raspracavany płan mierapryjemstvaŭ pa apieratyŭnym zabieśpiačeńni matča, u jakim byŭ praduhledžany ŭdzieł apieratyŭnych sił i srodkaŭ cełaha šerahu padraździaleńniaŭ centralnaha aparata KHB: PHU, Apieratyŭna‑techničnaha ŭpraŭleńnia, 5‑ha Upraŭleńnia, 8‑ha Hałoŭnaha ŭpraŭleńnia (šyfravańnie i dešyfravańnie). U pryvatnaści, praduhledžvałasia dalejšaja niejtralizacyja dziejańniaŭ mierkavanaha pamočnika Karčnoha, hrosmajstra Hulko.
Andropaŭ zahadaŭ na pieryjad matča ŭ Mierana (Italija) nakiravać tudy dypłamatyčnaj poštaj unikalnaje i sakretnaje abstalavańnie pad kodavaj nazvaj «Šacior».
Heta šmattonnaja pryłada ekranavała pamiaškańni i całkam vyklučała mahčymaść ich prasłuchoŭvańnia z boku «praciŭnika». Ustrojstva było raspracavanaje śpiecyjalistami KHB i vykarystoŭvałasia vyklučna padčas zamiežnych pajezdak pieršych asob dziaržavy.
Za niekalki dzion da pačatku matča ŭ aeraport Miłana prybyli try ahramadnyja kantejniery. Ich supravadžali členy opierhrupy KHB, jakija mieli dypłamatyčnyja pašparty. Hruz prybyŭ jak dypłamatyčny, ale italjanskich mytnikaŭ niepakoili vaha i habaryty, i jany nastojvali na dahladzie. U spravu ŭmiašałasia savieckaje MZS, i hruz prapuścili.
«Šacior» zmanciravali na vile, vydzielenaj Anatoliju Karpavu na pieryjad matča. Jaje dniom i nočču achoŭvali aficery KHB. Naviedvać viłu nie mieła prava navat žonka Karpava.
Akramia taho, techničnyja śpiecyjalisty KHB tajemna ŭstalavali aparaturu dla prasłuchoŭvańnia ŭ pamiaškańniach kamandy Karčnoha. U adnaho z maładych jeŭrapiejskich hrosmajstraŭ była ispanamoŭnaja žonka. Jana była zavierbavanaja Piščankam i ŭ KHB viadomaja pad psieŭdanimam Amiha. Muž jaje mieŭ dobryja stasunki z Karčnym i prysutničaŭ na matčach i ŭ 1978‑m, i ŭ 1981‑m. U vyniku štab Karpava štodzionna mieŭ dastatkova poŭnuju karcinu padrychtoŭki Karčnoha da čarhovaj partyi.
Rupliva pracavali padčas matča parapsichołahi KHB, jakija byli ŭ składzie apieratyŭnaj hrupy. Navukovymi raspracoŭkami ŭ śfiery mahčymaha dystancyjnaha ŭździejańnia na psichiku čałavieka ŭ Savieckim Sajuzie zajmałasia niekalki dziasiatkaŭ instytutaŭ. Kamanda Karčnoha ŭ poŭnaj miery adčuła na sabie ŭvieś arsienał KHB. Členy opierhrupy i kamanda Karpava cudoŭna razumieli, što parazy im na radzimie nie darujuć. Roŭnym takoje spabornictva nazvać było ciažka…
Karčnoj prajhraŭ. Karpaŭ iznoŭ staŭ čempijonam śvietu. Druhoj pieramohaj stała źniaćcie z pasady nienavisnaha savieckim uładam kiraŭnika FIDE Ołafsana i abrańnie zamiest jaho zavierbavanaha Piščankam Kampamaniesa. U šachmatach na niekalki hadoŭ ustalavałasia epocha Karpava. Luboje jahonaje žadańnie FIDE vykonvała bieź piarečańniaŭ.
Abjektami ŭździejańnia KHB rabilisia i inšyja spartoŭcy, jakija nie žadali padparadkoŭvać žyćcio patrebam partyi i śpiecsłužbaŭ. Tak, achviaraj śpiecapieracyj byŭ eks‑čempijon śvietu pa šachmatach Barys Spaski. Jahonaj vinoj było kachańnie. Jon zakachaŭsia ŭ francužanku i chacieŭ vyjechać razam ź joj u Francyju.
Pravierka na vašyvaść
Tady była raspracavanaja apieracyja, zaćvierdžanaja kiraŭnictvam KHB, pa zaražeńni siabroŭki Spaskaha vienieryčnym zachvorvańniem. Zhodna z płanam, supracoŭniki KHB musili tajemna praniknuć u žyły korpus rabotnikaŭ francuzskaha pasolstva, u kvateru siabroŭki Spaskaha.
Supracoŭniki dziaržbiaśpieki ŭ adnym sa skurna‑vienieryčnych dyspansieraŭ Maskvy atrymali łabkovych vošaj, jakimi musili zarazić bializnu siabroŭki Spaskaha.
Heta była składanaja apieracyja, bo ŭmovy kanśpiracyi patrabavali dakładnaha viedańnia režymu dnia nie tolki siabroŭki Spaskaha, ale i jaje susiedziaŭ pa domie…
Niepasredny vykanaŭca apieracyi, major Ivankin, mocna niervavaŭsia.
Kali b łabkovyja vošy skočyli na majora, naŭrad ci žonka pavieryła b, što muž zajmieŭ ich, vykonvajučy słužbovy abaviazak pierad radzimaj.
Ivankin nie zaraziŭsia. Ale nie zaraziłasia i siabroŭka Spaskaha. Ci to vošy byli niajakasnyja, ci to Ivankin nie tudy ich zasypaŭ, ci to francužanka pamyła bializnu. Daviałosia ŭsio pačynać spačatku… Ciapier užo byli nabytyja spory surjoznaha vienieryčnaha zachvorvańnia — hanarei. I iznoŭ Ivankin vytrasaŭ źmieściva šklanych słoičkaŭ na bializnu francužanki.
Za prajaŭlenuju mužnaść pry vykanańni bajavoha zadańnia major Ivankin byŭ uznaharo¬džany hanarovaj harmataj KHB, padpisanaj staršynioj KHB Andropavym. U hramacie pisałasia: «Za vykanańnie asablivaha zadańnia». Siabroŭka Spaskaha źjechała ŭ Paryž. Praŭda, chutka śledam pajechaŭ i Spaski. Jon ažaniŭsia sa svajoj kachanaj i zastaŭsia žyć u Francyi.
Karate nie projdzie
Navat kali spartoviec byŭ ahientam KHB, heta nie zaŭsiody ratavała ad niepryjemnaściaŭ. Tak, KDB pačaŭ ckavańnie zasnavalnika savieckaha karate Alaksieja Šturmina, vina jakoha była ŭ jarkaści jahonaj natury i vializnym arhanizacyjnym talencie. Za karotki čas Šturmin i jaho paplečnik Tadevuš Kaśjanaŭ stvaryli šyrokuju sietku škołaŭ karate ŭ Maskvie i pa ŭsim SSSR. Hetym vidam adzinaborstvaŭ stali zajmacca i supracoŭniki śpiecsłužbaŭ.
Adnak ni jaho dziejnaść i viadomaść, ni hanarovaja pasada kulturnaha ataše pry pasolstvie Hałandyi ŭ Maskvie, ni navat toje, što Šturmin byŭ u ahienturnym aparacie 2‑ha Hałoŭnaha ŭpraŭleńnia KHB, nie vyratavali jaho ad sistemy, na jakuju jon pahadziŭsia pracavać. Na pačatku 1980‑ch Šturmina aryštavała 5‑ie Upraŭleńnie KHB pa abvinavačvańni ŭ raspaŭsiudzie parnahrafii.
Heta stała pačatkam šyrokaj kampanii pa źniščeńni ŭ SSSR karate.
Ahient Elbrus
U 1978 hodzie zavierbavany ŭ ahienty pad psieŭdanimam Elbrus staršy trenier zbornaj SSSR pa harnałyžnym sporcie Leanid Ciahačoŭ byŭ zatrymany ŭ mižnarodnym aeraporcie Šaramiećjeva‑2 pry sprobie ŭvozu ŭ SSSR vialikaj partyi džynsaŭ, kala 200 štuk, upakavanych ŭ skrynki dla harnałyžnaha abutku.
U dačynieńni Ciahačova mytnyja orhany raspačali spravu za sprobu kantrabandy ŭ asabliva bujnych pamierach. Džynsy ŭ Savieckim Sajuzie pradavalisia tolki na čornym rynku i kaštavali šalonyja hrošy. Savieckaja pramysłovaść džynsy nie vyrablała.
U adpaviednaści z unutranymi praviłami KHB, apieratyŭny rabotnik (u dadzienym vypadku Łaŭroŭ) u poŭnaj miery adkazvaŭ za dziejańni svajho ahienta Elbrusa. Adnak Łaŭroŭ, jaki nieadnakroć atrymlivaŭ ad Ciahačova darahi harnałyžny invientar, nie zabyvaŭsia dzialicca padarunkami z načalnikami, i tamu nie byŭ pakarany za supraćpraŭnyja dziejańni ahienta. Ciahačoŭ taksama abyšoŭsia lohkim społacham. Jaho pieraviali ŭ Sportkamitet RSFSR i pazbavili na niekalki hadoŭ prava jeździć za miažu. Ciapier Ciahačoŭ (Elbrus) zajmaje vysokuju pasadu prezidenta Alimpijskaha kamiteta Rasii.
Kamitet hulaŭ va ŭsie vidy sportu
«Ohoniek» zadaŭ aŭtaram knihi pytańni, što zastajucca paśla pračytańnia. Były padpałkoŭnik KHB Uładzimir Papoŭ i doktar histaryčnych navuk Jury Fielšcinski vyrašyli adkazać razam.
— U jakija jašče vidy sportu z takim samy azartam, jak u šachmaty, hulaŭ KHB?
— U absalutna ŭsie vidy sportu KHB SSSR hulaŭ ź nie mienšym azartam. Sport byŭ adnym sa składnikaŭ ideałahičnaj i palityčnaj baraćby SSSR z astatnim śvietam: pośpiechi ŭ sporcie spryjali ŭmacavańniu mižnarodnaha aŭtarytetu Savieckaha Sajuza.
— Što prydumlali ŭ adkaz supierniki SSSR?
— Ciaham usioj historyi SSSR ź jaho ŭciakali hramadzianie: palityki, dypłamaty, supracoŭniki śpiecsłužbaŭ, spartoŭcy… Orhany dziaržbiaśpieki mierkavali, što ŭsie vypadki ŭciokaŭ byli inicyjavanyja zachodnimi śpiecsłužbami.
Savieckija spartoŭcy, jakija jeździli na Zachad, byli ŭ pryvilejavanym stanoviščy ŭ paraŭnańni ź inšymi savieckimi hramadzianami. Jany mahli kuplać zamiežnyja rečy, atrymlivali valutu i mahli jaje vykarystoŭvać u valutnych kramach SSSR.
Zamiežnyja spartoŭcy, jakija ŭdzielničali ŭ «amatarskich» spartovych hulniach razam z savieckimi, nie mocna adroźnivalisia ad svaich suhramadzian. Padarožničać usie zamiežniki zaŭsiody mieli mahčymaść. Finansavaj vyhady ŭdzieł u čempijanatach dla zamiežnikaŭ nie mieŭ. Na hetym fonie ŭdzieł zachodnich śpiecsłužbaŭ u spartovym žyćci svaich krain rabiŭsia biessensoŭnym. Jaki sens CRU vierbavać ahientaŭ siarod amierykanskich spartoŭcaŭ?
Ideałahičnaha procistajańnia z boku Zachadu taksama nie było. Choć savieckija chakieisty byli sapraŭdnymi prafiesijanałami, saviecki ŭrad nastojliva ličyŭ ich «amatarami», i hetyja «amatary» lohka pieramahali va ŭsich čempijanatach, bo amierykanskija ci kanadskija prafiesijanały ŭ ich nie ŭdzielničali. Tak było i ź fihurnym katańniem, inšymi vidami sportu. Šumu z hetaj nahody nichto ŭ spartovym śviecie nie ŭzdymaŭ. Źviazvacca z SSSR nikomu nie chaciełasia.
— Chuan Antonia Samaranč, Fłarensia Kampamanies, nie kažučy pra bolšuju častku savieckaj viarchuški, u vašaj knizie pakazanyja albo supracoŭnikami, albo danosčykami KHB. Vy atrymali niejki publičny adkaz z boku zhadanych asobaŭ?
— Vielmi važna razumieć, što KHB usialak dapamahaŭ svajoj ahientury. Mienavita suviaźziu z KHB časta tłumačyŭsia imklivy karjerny rost rasijskich i niekatorych zachodnich spartovych funkcyjanieraŭ.
Sam Samaranč admoviŭsia kamientavać našu knihu.
— U jakoj miery viadomyja spartoŭcy majuć patrebu ŭ apiecy z boku siłavych struktur siońnia — u śviecie, dzie jość teraryzm, zajzdrośniki, dy i kankurencyja ŭ sporcie narastaje?
— Raniej KHB byŭ ŭciahnuty ŭ sport ź ideałahičnych mierkavańniaŭ, z‑za prestyžu krainy, z‑za žadańnia kantralavać ludziej, jakija vyjazdžajuć za miažu. Siońnia FSB i inšyja siłavyja viedamstvy ŭciahnutyja ŭ sport najpierš tamu, što Vialiki sport — heta vialiki biznes i hrošy.
Bahio. Karpava rychtujuć da čarhovaj partyi. Sprava — eks-čempijon śvietu Michaił Tal.
Paśla pieramohi nad Karčnym Karpaŭ atrymaŭ ad Brežnieva orden.
Karpaŭ i Karčnoj. Mierana. 1981.
Kab złamać los čempijonu Spaskamu, KHB padsypała bacyły hanarei jahonaj kachancy.
Kahebisty i spartoŭcy na Alimpijadzie ŭ Sarajeva, 1984.
Leanid Ciahačoŭ (sprava) — pavodle knihi, ahient Elbrus. Ciapier staršynia NAK Rasii.
Karatysta Alaksieja Šturmina KHB aryštavała ŭ pačatku 1980-ch.
Ahientam KHB, pavodle knihi, byŭ prezident Suśvietnaj šachmatnaj fiederacyi Kampamanies.
