Raka Łovać. Fota: wmbel.by
Vialiki vodapadzieł
Minpryrody paviedamlaje: krychu bolš za pałovu (55% terytoryi) Biełarusi adnosicca da basiejna Čornaha mora, a 45% — Bałtyjskaha. Heta značyć, što ŭsie reki Biełarusi skončać svoj šlach albo ŭ Čornym mory, albo ŭ Bałtyjskim.
Kali pravieści ŭmoŭnuju liniju pamiž Viciebskam i Brestam, to amal usie reki źvierchu ad hetaj linii adnosiacca da Bałtyjskaha basiejna. Heta značyć, raŭčuki, račułki i rečki ŭ kančatkovym vyniku ŭlivajucca ŭ bujnyja biełaruskija reki — Dźvinu, Viliju, Nioman i Buh.
Reki ž źnizu ad virtualnaj linii adnosiacca da Čarnamorskaha basiejna. Heta značyć, usie rečki-raŭčuki tak ci inakš upadajuć u Prypiać i Dniapro, jakija, złučajučysia na terytoryi Ukrainy, dalej mahutnym Dniaprom ciakuć da Čornaha mora.
Pahladzicie na hierb biełaruskaha rajcentra Dokšycy. Na im namalavanyja dva zbany, vada ź jakich ciače ŭvierch. Zbany hetyja aznačajuć vytoki Vilii i Biareziny, jakija znachodziacca ŭ Dokšyckim rajonie. Biarezina pačynajecca litaralna za abjaznoj Dokšyc, a Vilija vynikaje z bałotca za niejkija dvaccać kiłamietraŭ ad rajcentra. Ale Biarezina ŭ vyniku, uliŭšysia ŭ Dniapro, skončyć svoj šlach u Čornym mory, a Vilija — u Bałtyjskim. Heta nazyvajecca — vodapadzieł.
Jość jašče prynamsi dva takija prykłady. Adzin — reki Pcič i Isłač. Pamiž ich vytokami pad Minskam usiaho kala 3-4 kiłamietraŭ, ale Isłač patrapić u vyniku ŭ Bałtyjskaje mora, a Pcič — u Čornaje.
Inšy prykład — reki Narva i Jasielda. Abiedźvie jany vychodziać z adnaho bałota ŭ Biełaviežskaj puščy. Ale ŭ vyniku vody Narvy akazvajucca ŭ Bałtycy, a vody Jasieldy — u čarnamorskich chvalach.
«A nam hovoriat, čto Vołha vpadajet v Kaśpijskoje morie…»
Kali b Biełaruś była kryšačku bolšaj, to nam by pašancavała mieć reki i treciaha basiejna — Kaśpijskaha. Rasijskaja Ćviarskaja vobłaść — ziamla, jakaja ŭ hetym płanie padobnaja na Dokšycki rajon.
Na Vałdai, u Astaškaŭskim rajonie, znachodzicca vytok vialikaj raki Vołhi. A ŭ Pienaŭskim rajonie toj ža Ćviarskoj vobłaści znachodzicca vytok vialikaj raki Dźviny. Pamiž vytokami rek usiaho 43 kiłamietry pa pramoj — a jakija roznyja losy: Dźvina, jak nam viadoma, ŭpadaje ŭ Bałtyjskaje mora, a Vołha — u Kaśpijskaje.
Moža, dzie-niebudź u Biełarusi, na miažy z Rasijaj, jość raka-račułka, jakaja b niesła svaje vody da Vołhi — i tady b taksama ŭpadała ŭ Kaśpij? Takija reki, jakija pačynajucca ŭ Biełarusi i ciakuć u Rasiju, sapraŭdy jość. Voś, naprykład, Suchaja Paleńnica pačynajecca ŭ Loźnienskim rajonie i nieŭzabavie pierasiakaje miažu. Tam jana ŭpadaje ŭ Rutavieč, Rutavieč upadaje ŭ Kasplu, a Kaspla ciače nazad u Biełaruś i ŭ horadzie Suraž ulivajecca ŭ Dźvinu.
Ci, skažam, raka Harodnia pačynajecca dzieści na ŭskrainie Horackaha rajona, potym zachodzić na Smalenščynu i tam upadaje ŭ Vichru, jakaja prychodzić u Biełaruś i za Mścisłavam upadaje ŭ Sož.
Ci voś Ipuć: pačynajecca ŭ Klimavickim rajonie, dalej ciače ŭ Rasiju i tam navaročvaje amal trysta kiłamietraŭ, paśla čaho viartajecca ŭ Biełaruś i ŭpadaje ŭ Sož užo ŭ Homieli.
Takoj raki, jakaja b pačynałasia ŭ Biełarusi i zmahła paźbiehnuć upadzieńnia ŭ adnu z rek basiejna Bałtyjskaha abo Čornaha moraŭ, niama. Ale jość adna ŭnikalnaja raka, jakaja pačynajecca ŭ Biełarusi i bolš ni ŭ jakuju biełaruskuju nie ŭpadaje. Zatoje pryvodzić jana — ni za što nie zdahadajeciesia kudy.
Kudy mienavita ciakuć biełaruskija reki?
Pierš čym, narešcie, raskazać pra ŭnikalnuju biełaruskuju raku, treba razabracca, jak i kudy mienavita ciakuć astatnija biełaruskija reki. Vyšej užo adznačałasia, što ŭsie jany tak ci inakš ŭpadajuć albo ŭ Bałtyjskaje mora, albo ŭ Čornaje. Treciaha nie dadziena.
Takim čynam, reki Bałtyjskaha basiejna. Amal usie reki hetaha basiejna ŭ Biełarusi ŭpadajuć u Dźvinu, Viliju abo Nioman, a taksama Buh. Što adbyvajecca ź Dźvinoj? Na terytoryi Łatvii jana mianiaje nazvu na Daŭhava i ŭ Ryzie ŭpadaje ŭ Ryžski zaliŭ — častku Bałtyjskaha mora. Vilija i Nioman sustrenucca tolki ŭ Litvie. Tam pieršaja ź ich nazyvajecca Niarys, a druhaja — Niamunas. Niarys upadaje ŭ Niamunas u Koŭnie, a Niamunas vyjdzie da Bałtyki ŭ kurorcie Niarynha: raka ŭpadaje ŭ Kuršski zaliŭ. Narešcie, Buh praciahvaje svoj šlach u Polščy, dzie spačatku ŭpadaje ŭ Narvu, a taja ŭžo, u svaju čarhu — za Varšavaj u vialikuju Visłu, jakaja ŭžo i vychodzić da Bałtyki niedaloka ad Hdańska.
Miescy ŭpadzieńnia Visły, Niomana i Dźviny ŭ Bałtyjskaje mora (źleva naprava)
Asnoŭnych rek Čarnamorskaha basiejna ŭ Biełarusi… usiaho adna. Kali, jak zhadvałasia vyšej, «bałtyjskija» raki ŭpadajuć u Bałtyjskaje mora ŭ troch roznych miescach troch krain, to ŭsio, što ciače ź Biełarusi ŭ Čornaje mora, traplaje tudy tolki praz Dniapro. U Biełarusi Biarezina i Sož i ich prytoki ŭpadajuć u Dniapro, a mnostva inšych rečak (naprykład, Pcič, jakaja pačynajecca pad Minskam) — u Prypiać. Taja, u svaju čarhu, usio adno ŭpadaje ŭ Dniapro na poŭnačy Ukrainy. I dalej užo Dniapro navaročvaje sotni kiłamietraŭ praz usiu krainu i ŭpadaje niedaloka ad Chiersona ŭ Dniaproŭski liman Čornaha mora.
Usio, inšaha miesca dla ŭpadzieńnia biełaruskich rek u Čornaje mora niama.
A voś u Bałtyku — jość.
Unikalnaja raka Biełarusi, jakaja amal parušaje «praviła basiejnaŭ»
Voś, narešcie, i jana — unikalnaja raka. Nazyvajecca jana Łovać i pačynajecca ŭ Haradockim rajonie kala samaj miažy z Rasijaj.
Jaje daŭžynia ŭ miežach Biełarusi ŭsiaho 45 kiłamietraŭ, a šyrynia ledź pieravyšaje niekalki mietraŭ abo niekalki dziasiatkaŭ mietraŭ. Ale čym dalej ciače raka, tym bolš prytokaŭ u siabie ŭbiraje i tym šyrejšaj stanovicca. Bližej da vuścia jana raźlivajecca na niekalki sotniaŭ mietraŭ.
A dzie jaje vuście? Dyk voś, pakinuŭšy Biełaruś, Łovać ciače dalej na poŭnač pa Pskoŭskaj i zatym Naŭharodskaj abłaściach Rasii. Prajšoŭšy pa rasijskaj terytoryi amal 500 kiłamietraŭ, jana ŭpadaje ŭ vielizarnaje voziera Ilmień. Ź Ilmieni, u svaju čarhu, vyciakaje raka Vołchaŭ, na jakoj staić Vialiki Noŭharad. Hetaja raka ciače dalej na poŭnač i ŭpadaje ŭ Ładažskaje voziera. Ź jakoha vyciakaje nievialikaja (naša Śvisłač roŭna ŭ 3 razy daŭžejšaja), ale nievierahodna mahutnaja raka pad nazvaj Niava. Tak-tak, taja samaja. I zakančvajecca jana, jak my viedajem, na bierazie Finskaha zaliva ŭ Sankt-Pieciarburhu.
Takim čynam, kali ŭ Haradockim rajonie Biełarusi sieści ŭ čovien dzie-niebudź u rajonie vytoku Łovaci, skažam, na aziarcy Zaviesna, i płyć uvieś čas uniz pa płyni, — to roŭna praz tysiaču kiłamietraŭ vy apynieciesia ŭ Piciery!
Biełaruskaja Łovać umudryłasia vyśliznuć ad usich astatnich rek Bałtyjskaha basiejna i trapić u mora svaim ułasnym šlacham.
Ci jość u Biełarusi jašče što-niebudź takoje ž unikalnaje?
Nie zusim nastolki ž, ale jość. U Vierchniadźvinskim rajonie na poŭnačy krainy raskinułasia vialikaje voziera Aśviejskaje. Inšyja reki vakoł jaho ciakuć na poŭdzień i ŭpadajuć u Dźvinu. Ale tolki nie rečka Siniucha. Jana startuje z bałota pobač z vozieram i, u adroźnieńnie ad usich astatnich, ciače na poŭnač.
Praź dziasiatak kiłamietraŭ jana pierasiakaje miažu i akazvajecca ŭ Łatvii, dzie mianiaje nazvu na Ziłupie (što pa-łatyšsku aznačaje «sini»).
Papiatlaŭšy pa miažy z Rasijaj, zatym jana akazvajecca całkam na rasijskaj terytoryi, mianiaje nazvu na Siniaja i niedaloka ad horada Vostraŭ ulivajecca ŭ raku Vialikaja, na jakoj staić Pskoŭ. Raka Vialikaja, u svaju čarhu, upadaje ŭ Pskoŭskaje voziera, adkul idzie pratoka da Čudskaha voziera na miažy Rasii i Estonii. Z Čudskaha voziera vyciakaje raka Narva, jakaja ŭsiu darohu idzie pa miažy dźviuch dziaržaŭ i ŭpadaje ŭ Finski zaliŭ niedaloka ad haradoŭ Narva i Ivanhorad.
Takim čynam, na Bałtycy źjaŭlajecca piaty punkt i piataja kraina, kudy možna prypłyści pa biełaruskich rekach. Hetyja punkty raskidanyja pamiž saboj na 900 kiłamietraŭ. A pamiž krajnimi punktami na Bałtycy i punktam na Čornym mory i zusim 1300-1500 kiłamietraŭ.
Čytajcie taksama:
Jakaja raka ŭ Biełarusi samaja chałodnaja, a jakaja samaja źvilistaja?
Jakaja suviaź pamiž BiełAES i atłantyčnym łasosiem? Akazvajecca, samaja niepasrednaja
Jak siońnia škodziać biełaruskaj pryrodzie staradaŭnija štučnyja kanały?
