Mienavita hetyja adkryćci dali start daśledavańniam, jakija praz paŭstahodździa pryviaduć da stvareńnia atamnaj bomby — i pieršych atamnych elektrastancyj, što źjavilisia jak svajho rodu pabočny pradukt honki za jadziernymi ŭzbrajeńniami. Da Suśvietnaha dnia baraćby za zabaronu jadziernaj zbroi ekałahičnaja arhanizacyja «Ekadom» raskazvaje pra stvareńnie atamnaj bomby i šlachu da «mirnych» atamnych elektrastancyj u minułym stahodździ. U toj čas, jak u našy dni AES sami stanoviacca vajennymi abjektami na fonie vajny Rasii va Ukrainie.
Fota: Russian Defense Ministry Press Service via AP
Ekśpierymienty z radyjeaktyŭnaściu
Nieŭzabavie paśla adkryćciaŭ Biekierela, Kiury i Składoŭskaj-Kiury, navukoviec Ernest Rezierford vykazvaje mierkavańnie, što radyjeaktyŭnaść — heta vypramieńvańnie, jakoje supravadžaje raspad atamaŭ, što raniej ličylisia niepadzielnymi. Nastupnyja daśledavańni dakazali składanuju budovu atama: pratony i niejtrony składajuć jahonaje jadro, akružanaje elektronami.
U 1938 hodzie navukoŭcy Ota Han i Fryc Štrasman dakazali mahčymaść rasščapleńnia atama. Pry sutyknieńni niejtrona z atamam uranu, atam rasščaplajecca na dźvie praktyčna roŭnyja častki i vyzvalaje enierhiju. Hodam paźniej Frederyk Žalijo-Kiury vyjaŭlaje, što padčas rasščapleńnia ŭranu vyzvalajucca try niejtrony, što ŭ svaju čarhu robić mahčymym dalejšaje rasščapleńnie. Takim čynam, była vyjaŭlena mahčymaść zapusku łancuha reakcyi, jakaja vyzvalaje vialikuju kolkaść enierhii.
Padčas Druhoj suśvietnaj vajny Albiert Ejnštejn piša list prezidentu ZŠA Franklinu Ruźvieltu ź infarmacyjaj ab apošnich jadziernych adkryćciach i ab mahčymaści stvareńnia mahutnaj bomby z vykarystańniem uranu.
U ZŠA prybyvaje ŭsio bolej navukoŭcaŭ-uciekačoŭ ad vajny ŭ Jeŭropie, tym samym spryjajučy dalejšym daśledavańniam u halinie jadziernaj fiziki. Losavyznačalnym staŭ 1942 hod. Mienavita tady Hlen Sibarh vyjaŭlaje, što apramienieny ŭran vyrablaje nievialikuju kolkaść płutoniju — novaha radyjeaktyŭnaha elemienta sa zdolnaściu da rasščapleńnia, što daje mahčymaść zapuścić łancuhovuju reakcyju.
Hlen Sibarh
Tady ž u Čykaha Enryka Fiermi stvaraje jadravy reaktar i ŭpieršyniu pravodzić kantralavany łancuh reakcyj rasščapleńnia atamaŭ uranu.
Takija pośpiechi na fonie vajennych dziejańniaŭ stymulujuć vialiki prytok srodkaŭ u dalejšyja daśledavańni. U 1943 hodzie ZŠA, Kanada i Vialikabrytanija zapuskajuć Manchetenski prajekt: u 30 sakretnych łakacyjach viadučyja navukoŭcy z dostupam da najnoŭšych łabaratoryj pravodziać daśledavańni z metaj stvareńnia atamnaj bomby.
Atamnaja bomba
Metaj navukoŭcaŭ było stvareńnie dvuch typaŭ bombaŭ — uranavaj i płutonijevaj. Pryrodny ŭran na 99,3% składajecca z uranu-238 i na 0,7% z uranu-235. Tolki druhi možna rasščapić i vykarystoŭvać dla stvareńnia ŭranavaj bomby, tamu hałoŭnym vyklikam stała jaho izalavańnie i kancentravańnie dziela atrymańnia tak zvanaha ŭzbahačanaha ŭranu. «Harmatny» pryncyp bomby składajecca ŭ sutyknieńni dvuch błokaŭ z takim uranam dla zapusku rasščapleńnia i vokamhniennaha łancuha reakcyj, što vyzvalaje vielizarnuju kolkaść enierhii.
U płutonijevaj bombie niekalki śfieraŭ układziena adna ŭ adnu. U centry stvarajecca ŭranavy kacioł dla zboru vyrablenaha płutoniju, u im ža kancentrujecca sam materyjał. Pry adnačasovym padryvie vybuchovaha rečyva vakoł katła ŭdarnaja chvala nakiroŭvajecca ŭnutr śfiery, materyjał ściskajecca, stanovicca zvyškrytyčnym i vybuchaje.
16 lipienia 1945 hoda ŭ pustyni štata Ńju-Mieksika pravodziacca pieršyja paśpiachovyja vyprabavańni atamnaj bomby «Trynici».
Na toj momant Niamieččyna ŭžo kapitulavała, ale Japonija praciahvała vajennyja dziejańni suprać ZŠA. Paśla admovy japoncaŭ ad biezumoŭnaj kapitulacyi, ZŠA skidvajuć uranavuju bombu na horad Chirasima i płutonijevuju na Nahasaki. Ahulnaja kolkaść achviar dasiahaje kala 200 000 čałaviek. Praź niekalki dzion Japonija kapituluje.
Bambardziroŭka Nahasaki. Fota: U.S. National Archives and Records Administration
Nieŭzabavie paśla zakančeńnia Druhoj suśvietnaj vajny SSSR zapuskaje svaju jadziernuju prahramu i pravodzić pieršyja vyprabavańni na palihonie ŭ Siamipałacinsku (ciapier horad Siemiej u Kazachstanie) u 1949 hodzie.
Pačatak chałodnaj vajny adznačyŭ i start honki jadziernych uzbrajeńniaŭ. U metach technałahičnaha apiaredžańnia supiernika i nazapašvańni najbolšaha jadziernaha arsienała ZŠA i SSSR vydatkoŭvajuć vielizarnyja resursy. U 1952 hodzie ZŠA testujuć vadarodnuju bombu — jana paŭtaraje reakcyju, što adbyvajecca ŭ zorkach, padčas jakoj pad vysokim ciskam i pry tempieratury ŭ niekalki miljonaŭ hradusaŭ Celsija źlivajucca ŭ cełaje dva lohkija atamy — dejteryj i trycij. Dziela ŭznaŭleńnia padobnych umoŭ było vyrašana vykarystoŭvać płutonijevuju bombu ŭ jakaści puskavoha miechanizmu. Vynikovy vybuch stanovicca ŭ tysiačy razoŭ mahutniejšym, čym pry jadravym rasščapleńni. Nieŭzabavie vadarodnaja bomba testujecca i ŭ SSSR.
Varta adznačyć, što jadziernyja vyprabavańni nie prajšli biasśledna. Zabrudžvańnie zastałosia va ŭsich miescach ich praviadzieńnia: u Ńju-Mieksika i Kazachstanie, na archipiełahu Novaja Ziamla i vyspach Cichaha akijana.
«Atamnaja lichamanka»
Paralelna z raspracoŭkaj jadziernaj zbroi vialisia daśledavańni pa vykarystańni atamnaj enierhietyki ŭ mirnych metach. U 1953 hodzie Prezident ZŠA Duajt Ejzienchaŭer robić pramovu «Atam dziela miru» pra pierśpiektyvy atama dla dabrabytu čałaviectva. U 1954 hodzie ŭ SSSR zapuskajecca Obninskaja AES, a ŭ 1956 hodzie adkryvajecca pieršaja hramadzianskaja AES u brytanskim Kołder-Choł. Adnak faktyčna Kołder-choł byŭ nie prosta hramadzianskim reaktaram — jaho hałoŭnaj metaj stała vytvorčaść płutonijevaha materyjału dla jadziernaj zbroi.
Na pačatku svajho raźvićcia vyrab elektryčnaści na AES byŭ usiaho tolki karysnaj pabočnaj dziejnaściu. Hałoŭnaj zadačaj takich AES pa-raniejšamu było stvareńnie ŭzbahačanaha ŭranu i płutoniju dla jadziernaj zbroi.
U chutkim časie «mirny» atam prapahandavaŭsia na vystavach pa ŭsim śviecie. Pryvatnyja enierhietyčnyja kampanii padahravali cikavaść publiki da atamnaj enierhietyki tematyčnymi filmami i płakatami, vučoba na jadzierščykaŭ stała prestyžnaj jak nikoli raniej, a sami stancyi pieratvaralisia ŭ abjekty pramysłovaha turyzmu. U ZŠA raspačaŭsia pieryjad «załatoj lichamanki» ŭ pabudovie pryvatnych AES.
Adnačasova pravodziłasia kampanija pa źmienie publičnaha mierkavańnia ab atamnaj enierhietycy, u pieršuju čarhu nakiravanaja na Japoniju ŭ metach abialeńnia nastupstvaŭ bambiožki Chirasimy i Nahasaki. Patencyjał atamnaj enierhietyki raptam staŭ padavacca ŭ jakaści śvietača suśvietnaha prahresu. Dla raźvićcia daśledavańniaŭ u halinie jadziernaj enierhietyki ŭ 1959 hodzie pad ehidaj AAN stvarajecca MAHATE — Mižnarodnaje ahienctva pa atamnaj enierhietycy. Arhanizacyja abaviazujecca zabiaśpiečvać biaśpiečnaje i mirnaje vykarystańnie jadziernaj enierhietyki.
Ale tady ž pačaŭ nabirać moc i antyjadzierny ruch. Pieršaj hučnaj pieramohaj stała spynieńnie budaŭnictva AES Badeha-Bej u Kalifornii. Miascovyja aktyvisty pratestavali spačatku suprać paharšeńnia estetyčnaha vidu miascovaści, a nieŭzabavie padlili smały ŭ ahoń aściarohi nakont vykidaŭ radyjacyi sa stancyi i mahčymych avaryj. Aktyvisty Badeha-Bej u rešcie rešt prymusili enierhietyčnuju kampaniju spynić budoŭlu, što stała važnym precedentam dla antyjadziernaha ruchu. U 1974 hodzie bolš za tysiaču aktyvistaŭ upieršyniu sabralisia na kanfierencyi «Krytyčnaja Masa», uśviadomiŭšy tam svaju siłu ŭ jadnańni.
Budynak Rejchstaha aśvietleny łozunham ekałahičnaj arhanizacyi Greenpeace. Pratest arhanizacyi pierad budynkam parłamienta Hiermanii zaklikaje ŭrad Hiermanii padpisać damovu ab zabaronie jadziernaj zbroi, 2022 hod. Fota: AP / Markus Schreiber
Honka jadziernych uzbrajeńniaŭ
Uśled za ZŠA i SSSR, Vialikabrytanija i Francyja testujuć ułasnyja atamnyja bomby i ŭstupajuć u jadzierny kłub. Tym časam, honka ŭzbrajeńniaŭ pamiž dźviuma zvyšdziaržavami eskalirujecca. Na toj momant ZŠA i SSSR užo raspracavali mižkantynientalnyja rakiety i atamnyja padłodki.
SSSR testuje «Car-bombu» z mahutnaściu 58 miehaton u tratyłavym ekvivalencie — dla paraŭnańnia bomba «Małyš», skinutaja na Chirasimu, mieła ekvivalent «usiaho» 15 kiłaton.
«Car-bomba». Fota: Vikipiedyja
U 1962 hodzie ZŠA testujuć vadarodnuju bombu na vyšyni 400 kiłamietraŭ u adkrytym kosmasie nad atołam Džonstan u ramkach prajekta Starfish Prime. Zarnica ad vybuchu nazirałasia ŭ niekalkich tysiačach kiłamietraŭ ad epicentra — u Novaj Ziełandyi, a vyzvalenaja radyjacyja naniesła škodu jak minimum vaśmi kaśmičnym spadarožnikam.
U tym ža hodzie ZŠA pahražajuć SSSR rakietami, raźmieščanymi ŭ Turcyi i Italii, u toj čas jak SSSR pastaŭlajuć rakiety na Kubu. Situacyja radykalna abvastrajecca padčas Karybskaha kryzisu, i tolki dziakujučy napružanym mirnym pieramovam abodva baki advodziać svaje rakiety i situacyja stabilizujecca.
U 1967 hodzie Kitaj testuje svaju pieršuju atamnuju bombu i taksama ŭstupaje ŭ kłub jadziernych dziaržaŭ. Rost kolkaści krain ź jadziernaj zbrojaj naściarožvaje SSSR i ZŠA. Praz AAN abiedźvie krainy prasoŭvajuć Damovu ab nieraspaŭsiudžańni jadziernaj zbroi (DNIAZ), adasablajučy piać jadziernych dziaržaŭ ad astatniaha śvietu. Pa jaho vynikach isnujučyja jadziernyja dziaržavy nie mohuć dzialicca napracoŭkami albo pastaŭlać zbroju ŭ inšyja krainy, u toj čas jak astatnija krainy nie mohuć sprabavać stvaryć ułasnuju atamnuju bombu. Da taho ž jadziernyja dziaržavy abaviazvajucca maksimalna skaracić jadzierny arsienał.
Da hetaj damovy pastupova dałučylisia amal usie krainy śvietu, akramia Indyi, Pakistana i Izraila. U 1969 hodzie krainy Łacinskaj Amieryki i Karybskaha basiejna padpisvajuć damovu Tłatełolka, u vyniku jakoj ceły kantynient stanovicca pieršaj nasielenaj biaźjadziernaj zonaj u śviecie.
Enierhietyčny bum i fatalnyja pamyłki
Vielizarny šturšok da raźvićcia jadziernaj enierhietyki daŭ suśvietny naftavy kryzis, što razhareŭsia ŭ 1973 hodzie. Krainy Piersidskaha zaliva skaracili pastaŭki nafty zachodnim krainam, što pryviało da skačka cen u čatyry razy — z 3 da 12 dalaraŭ za barel. Za karotki čas rost cen na naftu padryvaje ekanomiki suśvietnych dziaržaŭ, jakija znachodziacca ŭ surjoznaj zaležnaści ad ich. Uvieś śviet šukaje alternatyvu nafcie dla vytvorčaści enierhii i vychad z-pad zaležnaści ad krain-eksparcioraŭ nafty (APIEK).
Na praciahu niekalkich hadoŭ va ŭsim śviecie adbyvajecca bum budaŭnictva AES, jaki supravadžajecca rostam cen na pabudovu reaktaraŭ. Francyja i Japonija asabliva raźličvajuć na atamnuju enierhietyku z pryčyny adsutnaści pryrodnych zapasaŭ nafty.
Adnak usio bolš vostraj stanaviłasia prablema ŭtylizacyi jadziernych adchodaŭ — praces, jaki zajmaje niekalki sotniaŭ tysiačahodździaŭ. U šerahu krain raniej raźličvali na padziemnyja schoviščy hłybinioj bolš za 300 mietraŭ, ale hety sposab akazaŭsia niaŭdałym.
Tak, u Šviecyi šachty, kudy skidali adchody, zaliło vadoj — hiermietyčnaść kantejnieraŭ dla zachoŭvańnia parušyłasia, i ich pryjšłosia terminova vymać. Pry hetym, kali skłaści ŭsie radyjeaktyŭnyja adchody jeŭrapiejskich atamnych elektrastancyj na placoŭcy pamieram z futbolnaje pole, atrymajecca vieža vyšynioj amal z kiłamietr. Ale nidzie ŭ śviecie pakul niama schovišča, u jakim usie hetyja adchody mahli b być nadziejna zachavanyja nazaŭždy.
U 1979 hodzie adbyvajecca avaryja na AES Try-Majł-Ajłend u ZŠA, padčas jakoj praź niavyjaŭlenuju svoječasova ŭciečku adzin z reaktaraŭ pierahravajecca i rastaplaje pałovu aktyŭnaj zony reaktara. Kaŭpak reaktara vytrymlivaje i praduchilaje ŭciečku radyjacyi, adnak paśla hetaha incydentu ŭžo było niemahčyma kazać ab poŭnaj biaśpiecy AES.
Sieryja čałaviečych pamyłak i strata piersanałam kantrolu nad situacyjaj pryvodzić da avaryi na Čarnobylskaj AES u 1986 hodzie. Vysokaradyjeaktyŭnaje vobłaka raspaŭsiudžvajecca i zabrudžvaje bolšuju častku Jeŭropy. Bolš za 200 000 čałaviek pierasielena, a vokał AES stvarajecca zona adčužeńnia pamieram 2600 km².
Mienavita avaryja na Čarnobylskaj AES stała najmahutnym tryhieram dla supracivu atamnaj enierhietycy pa ŭsim śviecie. Praz adnosnuju blizkaść da SSSR i zabrudžanych terytoryj asabliva mocnym ruch stanovicca ŭ Niamieččynie i Italii. U Niamieččynie tradycyja antyjadziernaha ruchu była mocnaja jašče z časoŭ akupacyi hramadzianami miesca pabudovy AES kala vioski Vil u Baden-Viurtembierhu, što pryviało da sutyknieńniaŭ z palicyjaj, ale ŭ vyniku paŭpłyvała na spynieńnie budaŭnictva AES. Z tych časoŭ jadziernaja prahrama ŭ Niamieččynie pavolna nabližajecca da svajho zaniapadu. U Italii ž byŭ praviedzieny refierendum, pa vynikach jakoha hramadzianie admovilisia ad atamnaj enierhietyki ŭ svajoj krainie. Čarhovy impuls antyjadziernamu ruchu nadała avaryja na Fukusimskaj AES u 2011 hodzie.
Paśla raspadu SSSR, ZŠA i Rasija praciahnuli skaračać jadziernyja ŭzbrajeńni. Adnak dzieviać krain jadziernaha kłuba — ZŠA, Rasija, Vialikabrytanija, Francyja, Kitaj, a taksama Indyja, Pakistan i KNDR — da hetaha času vałodajuć sumarnym arsienałam u 16 000 jadziernych bojehałovak. Izrail u svaju čarhu nie paćviardžaje i nie admaŭlaje najaŭnaść jadziernaj zbroi, ale jość važkija padazreńni, što ŭ Izraila jana jość. Bolšaść krain śvietu nie padtrymlivajuć jadziernaje ŭzbrajeńnie. Na siońnia biaźjadziernymi zonami abvieščanyja Antarktyka, Łacinskaja Amieryka i Karybski basiejn, Paŭdniovaja častka Cichaha akijana, Paŭdniova-Uschodniaja Azija, Afryka i Centralnaja Azija.
I chacia ŭ sukupnaści heta surjoznyja dasiahnieńni, da jadziernaj biaśpieki čałaviectvu ŭsio jašče daloka. Heta jaskrava bačna pa padziejach z pačatku vajny va Ukrainie, u jakoj AES, pabočny pradukt stvareńnia jadziernaj zbroi, sami stanoviacca zbrojaj u rukach ahresara.
Čytajcie pa temie:
Rasijskija vojski mahli zaminiravać Zaparožskuju AES — The Insider
