U padvale byłoha litoŭskaha KDB raźmiaščaŭsia śledčy izalatar. Ciapier heta muziej — kamiery zachavalisia ŭ tym vyhladzie, u jakim byli ŭ 1991 hodzie, kali KDB na toj terytoryi spyniŭ svaju dziejnaść. Abstanoŭka, jakuju možna pabačyć tam, u mnohim padobnaja da ŭmoŭ u biełaruskich SIZA.
Vasil Zavadski, jaki 20 hadoŭ pracavaŭ u pienitencyjarnaj sistemie i sam siadzieŭ u «amierykancy», pahadziŭsia prakamientavać dla NN fota z byłoj turmy i pravieści paraleli z našaj sučasnaściu. «Typovaja karcina», — nie raz skaža jon.
«Stakan»
Boks pamieram usiaho 0,6 kvadratnaha mietra. U takija vuzkija «šafy» ludziej zavodziać na momant čakańnia. U našych SIZA jany mohuć vyhladać pa-roznamu. Jak praviła, dźviery «stakana» — heta rašotka, praź jakuju možna bačyć, što robić źniavoleny.
Kamiera
Vasil Zavadski kaža, što kamiera vielmi padobnaja da toj, u jakoj jon siadzieŭ u «Amierykancy». Takija ž draŭlanyja zedlik i tumbačka (u bolšaści papraŭčych ustanoŭ ich robiać na svajoj vytvorčaści), takija ž mietaličnyja nary.
«Hrybok na ścienach — na žal, charakternaja źjava ŭ śledčych izalatarach. Vilhotnaść vialikaja, bo, pa-pieršaje, vientylacyja vielmi drennaja ŭ takich miescach, a pa-druhoje, šmat ludziej u kamiery. I ludzi ž vymušanyja myć tut svaju bializnu, a sušyć niama dzie i pravietryć niama mahčymaści».
Pra hetu prablemu pisaŭ u liście i Eduard Babaryka: śpioka i vilhać takaja, što adzieńnie pakryvajecca ćvillu.
U niekatorych SIZA kamiery paśla niadaŭniaha ramontu vyhladajuć bolš sučasna. Ale z časam ćvil usio adno prajadaje farbu.
«Amierykanka» sama pa sabie kruhłaja, kamiery znachodziacca pa vonkavaj častcy pierymietru. Ad uvachodu da akna kamiera pašyrajecca — pa formie, jak my kazali, padobnaja da truny. U mianie jana była maleńkaja, moža, kala 10 kvadratnych mietraŭ. Nary mietaličnyja, tolki dvuchjarusnyja — na čaćviarych čałaviek. Časam dadavali piataha: tady zanosiŭsia draŭlany ščyt, admysłova zrobleny dla hetaj mety. Na dzień jon padymaŭsia, a na noč kłaŭsia na padłohu.
U toj čas u «Amierykancy» tolki ŭ niekalkich kamierach byli tualety. Ja nie patrapiŭ u takuju — u majoj stajała zvyčajnaje viadro z vadoj (paraša). Dva razy na dzień dazvalałasia vyjści ŭ tualet pa hrafiku — ranicaj i ŭviečary».
A voś što pra znachodžańnie ŭ SIZA na Vaładarskaha raskazvała Lilija Ułasava, jakaja praviała tam amal 50 dzion:
«Na Vaładarcy ja «pažyła» ŭ dźviuch kamierach. Pieršaja kamiera na šeść čałaviek była na terytoryi turemnaha špitala, u joj znachodzilisia chvoryja ludzi, u tym liku z surjoznymi psichičnymi zachvorvańniami. Potym mianie pieraviali ŭ inšuju kamieru, dzie źmiaščałasia 10 čałaviek. U joj ja praviała try tydni, da dnia vyzvaleńnia. Tam umovy byli žorstkija. U nievialikim pakoi znachodzicca 10 žaleznych naraŭ u dva pavierchi, tualet i rukamyjnica z chałodnaj vadoj, dzionnaha śviatła nie było. Akramia krataŭ, vokny zabityja žaleznymi žaluzi, jakija nie prapuskajuć dzionnaje śviatło i ŭskładniajuć dostup pavietra. Padjom a 6-j ranicy, z hetaha času i da adboju a 22-j hadzinie zabaroniena lažać, možna chadzić i siadzieć na łožku. Mnie pa stanie zdaroŭja było dazvolena lažać. U kamiery byŭ televizar, jaki tranślavaŭ tolki biełaruskija kanały i NTV. Dziesiać čałaviek u adnym pakoi spali, jeli, myli, mylisia i chadzili ŭ tualet.
Vosiem ź dziesiaci žančyn palili, časam ja adčuvała, što zadychajusia, davodziłasia pavietra «łavić» u maleńkuju ščylinku «žaluzi». Usim źniavolenym vydajuć piersanalnyja kubki. Kaliści jany byli emaliravanyja, ale emal znasiłasia, u mianie byŭ kubak ź iržavym dnom. Ja prasiła jaho zamianić, ale prynieśli taki ž, skazali, što lepšaha niama. Muž niekalki razoŭ sprabavaŭ pieradać płastmasavy kubak — nie brali. Vybaru nie było, piła z taho, što było i starałasia nie hladzieć na iržu».
Ad doŭhaj ekspłuatacyi mietaličnyja nary łamajucca. Niekatoryja łatali tym, što pryvarvali armaturu. Spać na ich nadzvyčaj niazručna.
Źniavolenym vydajuć aluminijevy posud. Kubki vielmi nahrajucca, ich niemahčyma ŭziać u ruki. Palitviazień Nastaśsia Mironcava pisała, što jany vyrazali dla kubkaŭ kružočki-čacholčyki z haziety «SB». A kavu i harbatu pili praz trubački ad asadak, kab nie apiakčy vusny ab mietał.
«Karmuška»
Voś jakija ŭspaminy pra Vaładarku zastalisia ŭ Lavona Chałatrana, jaki byŭ u štabie Babaryki:
«Kamiery, dzie ja byŭ, bolšuju častku času byli zapoŭnienyja całkam, pieršaja była na 13 miescaŭ, druhaja na 18, heta nie miaža, čuŭ, byvajuć kamiery na 20 i bolš čałaviek. Svaje nary byli ŭ kožnaha, choć raniej, kažuć, na «Vaładarcy» časta abvinavačanyja dzialili ich pamiž saboj. Ja byŭ u korpusie, jaki nazyvajuć Šanchaj, tamu što ludzi tam sapraŭdy siadziać ščylna. Druhaja prablema — kureńnie. U niekatorych kamierach jość vientylacyja, ale jaje redka ŭklučajuć. Kali vientylacyi niama, a niechta kuryć, usia kamiera mamientalna zapaŭniajecca dymam, jaki nie adrazu rassmoktvajecca. Siarod «palityčnych» mnohija nie palać, chłopcy pa inšych artykułach u bolšaści svajoj palać, i dla ich heta śviatoje, kavałačak svabody, jaki ŭ ich nie adabrali. Tak što damovicca, kab ludzi nie palili, prosta niemahčyma. Ja čytaju Sałžanicyna i baču identyčnyja momanty, prosta mienš žorstkija. Ale savieckaja spadčyna zastałasia. Sistema pabudavanaja na prynižeńni, ale ty da hetaha pryvykaješ i ŭ niejki momant tabie pačynaje zdavacca narmalnym, što ŭ kamiery ciesna, što ŭnačy nie vyklučajuć śviatło, što ŭ niekatorych kamierach nie aharodžany tualet. Administracyi heta zručna, jany nie chočuć ničoha mianiać, umoŭna: voś u vas jość tualet, možacie palić, a śviatło na noč my pakidajem, kab u luby momant hladzieć, što tut adbyvajecca. «Nam tak zručna, a jak vam — usio roŭna». Im plavać, jany nie dumajuć pra čałavieka, u ich adsutničaje empatyja i humanizm».
U padobnych nišach la kamier zachoŭvajucca leki viaźniaŭ. Jany nie mohuć uziać ich sami — kožny raz treba prasić supracoŭnika izalatara
Dušavyja
U duš vodziać raz na tydzień. Dźviery ŭ pamiaškańnie začyniajuć, ale praz akienca možna z susiedniaha pakoja nazirać, što adbyvajecca.
«U «Amierykancy» ŭ dušy byli jašče adny dźviery, za jakimi — my byli amal upeŭnienyja — źmiaščałasia łaźnia dla supracoŭnikaŭ. Bo tam i vieniki sušyli — vidavočna, što nie dla nas», — zhadvaje Vasil Zavadski.
Karcar
Ciesnaje chałodnaje pamiaškańnie biez akna. «Futra» na ścienach, bietonnaja padłoha, umanciravany zedlik, vakzalny tualet.
«Ścieny takimi robiać, kab viaźni tam nie pisali ničoha, nie pakidali admiecin. Sanitarnaja słužba zmahałasia z «futram», bo heta — dobry reziervuar dla infiekcyj roznaha kštałtu, nie dazvalaje dobra apracavać ścieny. I ŭ niekatorych ustanovach jaho zamianili», — dzielicca Vasil Zavadski.
U byłym litoŭskim KDB źmiaščalisia taksama mokryja karcary (ich vykarystoŭvali z 1945 da 1950-ch hadoŭ). Tam źniavolenyja vymušany byli stajać u vadzie abo bałansavać na maleńkim uzvyšeńni, spać u takoj pozie było b niemahčyma. U biełaruskich śledčych izalatarach takich katavalniaŭ, viadoma, niama. Ale voś u jakich umovach na «Vaładarcy» trymali Siarhieja Cichanoŭskaha.
«U karcary vilhotna — u kamiery prachodzić stajak, i truba stajaka praciakaje, tamu bietonnaja padłoha pastajanna mokraja. Narmalna siadzieć faktyčna niama na čym, a łožak adkidajuć tolki na noč z 22 da 6 hadziny ranicy», — raspaviadaŭ advakat Cichanoŭskaha.
Tak vyhladaŭ mokry karcar u turmie litoŭskaha KDB
Miakkaja kamiera
Kamiera, ababitaja tkaninaj. Jaje ścieny nie prapuskajuć hukaŭ. Za savieckim časam tudy źmiaščali bujnych viaźniaŭ ci tych, chto akazvaŭ supraciŭ. U biełaruskich realijach u takoj kamiery moža akazacca luby.
«Ja ŭ joj byŭ, — kaža Zavadski. — Adrazu jak pryviali ŭ SIZA, mianie tudy adpravili — napeŭna, kab nie pierasiakaŭsia ź inšymi, nie bačyli adno adnaho. Ścieny tam ababityja miakkim materyjałam, kab, kali čałaviek budzie siabie vieści ahresiŭna, jon nie zdolny byŭ sam sabie nanieści paškodžańni. Ale čytaŭ, što tudy źmiaščajuć ludziej i z metaj psichałahičnaha cisku. Pach tam nie daj boh, kaniečnie, staić. Taki čałaviečy bol tam nakopleny».
Nam viadoma, što ŭ takoj kamiery ŭtrymlivali i zatrymanych biełaruskich žurnalistaŭ.
Prahułačnyja dvoryki
U amierykanskich filmach pakazvajuć prastornyja turemnyja dvary — z baskietbolnaj placoŭkaj i hazonam. Ale heta ni razu nie padobna na našy śledčyja izalatary.
Typovy prahułačny dvoryk — z łaŭkaj pasiaredzinie i naciahnutaj źvierchu sietkaj. Dvorykaŭ zvyčajna niekalki. U «amierykancy» maleńkija majuć płošču 6-8 kvadratnych mietraŭ, bolšyja — 20-25 kvadrataŭ.
Na terytoryi «Vaładarki» jość prastora dla hulni ŭ valejboł. Jaje možna ŭbačyć z vyšyni restarana, jaki znachodzicca pa susiedstvie. Voś tolki hulajuć tam nie viaźni, a supracoŭniki SIZA.
