Zakinutaja chata ŭ Vałožynskim rajonie. Fota Andreja Dyńko.
U kancy XIX — pačatku XX stahodździa sialanskija dzieci ŭ Rasijskaj impieryi mahli atrymać pačatkovuju adukacyju abo ŭ carkoŭna-prychodskich škołach (kiravalisia Sinodam), abo ŭ narodnych vučyliščach (padparadkoŭvalisia Ministerstvu narodnaj aśviety). Choć carkoŭna-prychodskich škoł u Rasii było značnaj bolš, čym narodnych vučyliščaŭ, apošnija davali lepšyja viedy.
Voś tolki z hetymi vučyliščami ŭ nas była istotnaja prablema. U hubierniach, dzie ŭ 1864 hodzie była praviedziena ziemskaja reforma, imi apiekavalisia ziemstvy. Ale na zachodnich uskrainach impieryi, zakranutych paŭstańniem 1863—1864 hadoŭ, rasijski ŭrad ziemskuju reformu pravodzić nie staŭ.
Tamu ničoha dziŭnaha, što, pavodle pierapisu 1897 hoda, u Paŭnočna-Zachodnim krai tolki 18,1% sialan nazvali siabie piśmiennymi. U toj ža čas u cełym u jeŭrapiejskaj častcy Rasii piśmiennaść siarod sialan była na ŭzroŭni 25,7%.
«Nie treba j kłaniacca Jachimu — naniać darektara na zimu…»
Časta sialanie vyrašali vučyć svaich dziaciej samastojna. Najmali darektara — znajomaha piśmiennaha čałavieka, jaki za nievialikija hrošy zimoj vučyŭ dziaciej čytać, pisać, ličyć. Taki vypadak apisvaje ŭ paemie «Novaja ziamla» Jakub Kołas. Tam, jak my pamiatajem, laśnik Michał u raździele «Darektar» pryvioz ź vioski ŭ leśničoŭku chłopčyka Jaśku Bazylova, jaki vučyŭ tamu, što viedaŭ sam, synoŭ haspadara Uładziu, Alesia i Kostusia.
U inšym vypadku sialanie hramadoju sami ładzili niešta padobnaje na škołu: najmali nastaŭnika, damaŭlalisia, u čyjoj chacie buduć vieścisia zaniatki. Što tut kiepskaha, zdavałasia b?
Ale nie z punktu hledžańnia ŭładaŭ. Nielehalnaje navučańnie časta zakančvałasia štrafami abo navat aryštami. Tolki Minski akruhovy sud z 1883 pa 1917 hod razhledzieŭ kala 378 kryminalnych spraŭ, jakija tyčylisia parušeńnia pravił adkryćcia škoł i navučańnia dziaciej hramacie.
Pakazalnaj tut budzie historyja, jakaja adbyłasia z žycharami vioski Leśniki i adnajmiennaj vakolicy ŭ Piaršajskaj vołaści Minskaha pavieta (ciapier Vałožynski rajon).
Kryž na ŭjeździe ŭ Leśniki, azdobleny stužkami. Fota Andreja Dyńko.
15-hadovy nastaŭnik
U śniežni 1908 hoda Kazimir, Franc, Anton, Ihnat Pratasievičy i Stanisłaŭ Łužynski vyrašyli reštu zimy padvučyć svaich dziaciej. Niechta padkazaŭ, što ŭ susiedniaj vioscy Aharodniki va Uładzisłava Ivanoŭskaha jość syn Branisłaŭ, jaki ŭmieje čytać i pisać.
Chata Malviny Pratasievič — samaja staraja ŭ vioscy. Žančyna ŭsio žyćcio pražyła ŭ baćkoŭskaj chacie, muž da jaje pryjšoŭ u prymy. Zdajecca, jana była adnoj z vučanic škołki. U śpisach navučencaŭ jość dziesiacihadovaja Malvina Pratasievič. Viadoma, što jaje muž byŭ taksama Pratasievič, proźvišča jana nie mianiała. Fota Andreja Hołuba.
Ivanoŭskamu prapanova spadabałasia: 15-hadovy syn zarobić pa 75 kapiejek z vučnia za zimu, a jak pryjdzie para siejać, vierniecca dadomu.
Jak nabožnyja kataliki, sialanie atrymali i błasłavieńnie ksiandza Uminskaha ŭ Piaršai.
Pa try dni
Paśla Kalad pačalisia zaniatki dla 17-ci vučniaŭ — 12 chłopčykaŭ i 5 dziaŭčynak. Małady nastaŭnik vučyŭ usiamu tamu, pra što sam daviedaŭsia za try zimy chatniaha navučańnia ŭ takoha ž, jak i jon sam ciapier, nastaŭnika.
Knižak spačatku nie było, ale paśla try asobniki padručnika pa ruskaj hramacie «Kniha dla čtienija v narodnych učiliŝach Sieviero-Zapadnoho kraja Rośsii» niedzie adšukali. Byli ŭ rasparadžeńni škołki i šeść polskich malitoŭnikaŭ. Jašče na ŭsich 17 vučniaŭ było ažno vosiem sšytkaŭ — na niekatorych, dzie byli vokładki, nastaŭnik moh pakazać partrety Alaksandra Puškina i Michaiła Lermantava, čyje vieršy dzieci čytali i vučyli na pamiać.
Darektar i jaho vučni ŭ «Novaj ziamli» Jakuba Kołasa. Ilustracyja Hieorhija Papłaŭskaha.
Škoła razam z nastaŭnikam pierachodziła kožnyja try dni z chaty adnaho vučnia da druhoha, ale čaściej za ŭsio zastavałasia ŭ adnym miescy na šeść i bolej dzion, bo ŭ niekatorych baćkoŭ vučyłasia pa niekalki dzietak.
Tak praminuli studzień i luty. Pačynaŭsia sakavik, i ŭžo praź jaki miesiac vučoba musiła skončycca.
Niazvany hość
5 sakavika 1909 hoda zaniatki prachodzili ŭ chacie Juzafa Pratasieviča. Raptam u chatu ŭlacieŭ palicyjant Mikałaj Kułaha.
Pasieka ŭ starym zakinutym sadzie, Vałožynski rajon. Fota Andreja Dyńko.
Navučańnie ŭ škole skončyłasia doŭhim śpisam abvinavačańniaŭ haspadara chaty, što biez dazvołu zasnavaŭ i adkryŭ navučalnuju ŭstanovu, uziaŭ da siabie asobu dla navučańnia dziaciej, jakaja nie mieła patrebnaha paśviedčańnia (artykuł 1049 i častka 2 artykuła 1051 Ułažeńnia ab kryminalnych i papraŭčych pakarańniach). Maładoha nastaŭnika ŭradnik abvinavaciŭ u tym, što toj vučyŭ dziaciej u pryvatnym domie, nie majučy patrebnaha pa zakonie paśviedčańnia (častka 1 artykuła 1051). Na raźvitańnie Kułaha zabraŭ z saboj jak rečavyja dokazy padručniki, malitoŭniki i sšytki.
Cikava, što ŭ toj ža dzień uradnik vykryŭ jašče adnu tajemnuju škołku — u vioscy Siadlišča.
Śledstva doŭžyłasia z 15 sakavika pa 31 maja.
Raźvity nastaŭnik ci nie?
Ksiondz Uminski prasiŭ, kab pratakoł skłali na jaho, a nie na maładoha Ivanoŭskaha. Ale prośba była marnaja. Dola Branisłava Ivanoŭskaha jak niepaŭnaletniaha vyrašałasia asobna. Palicyja staranna vyznačała, ci dziejničaŭ jon pa svajoj voli i ci razumieŭ, što robić.
Spačatku svajaki i susiedzi maładoha Ivanoŭskaha ŭ adzin hołas kazali, što Branisłaŭ małaraźvity i nie moža całkam adkazvać za svaje ŭčynki.
Ale paśla ŭ Piaršai ź Minska pryjechaŭ dla ahladu chłopca doktar Repier. I tady baćki dali paŭtornyja pakazańni, jakija paćvierdzili zaklučeńnie miedyka: Branisłaŭ Ivanoŭski dla svajho ŭzrostu dobra raźvity i moža całkam adkazvać za ŭsie svaje ŭčynki.
Na hetym śledstva skončyłasia. Sprava była pieradadziena ŭ Minski akruhovy sud, jaki pryznaŭ Juzafa Pratasieviča i Branisłava Ivanoŭskaha vinavatymi pa ŭsich vystaŭlenych abvinavačańniach. Kančatkovy prysud byŭ vyniesieny 10 kastryčnika 1909 hoda. Baćku vučnia i nastaŭniku sud pryznačyŭ štraf u pamiery dvuch rubloŭ abo aryšt na sutki, kali hrošaj nie budzie. Taksama Pratasievič ź Ivanoŭskim musili paroŭnu apłacić darohu i pracu doktara Repiera, jakaja była aceniena ŭ 13 rubloŭ 11 kapiejek.
Kab čytaču zrazumieć, nakolki vialikim byŭ taki štraf, pryviadziom taki fakt: u pačatku XX stahodździa kiłahram jałavičyny z łapatki kaštavaŭ prykładna 45 kapiejek.
Budynak staroj škoły ŭ Zachaževie z arkadami na ŭvachodzie doŭhi čas pradavali z aŭkcyjonu, ale jon tak i staić zaniadbany. Fota Andreja Dyńko, mapa Uładzimira Sadoŭskaha.
Darektar staŭ fiermieram
Cikava skłaŭsia los nieščaślivaha nastaŭnika z Aharodnikaŭ. U kancy 1920- ch Branisłaŭ Ivanoŭski razam ź jašče dvuma ziemlakami vyjechaŭ u Arhiencinu pa lepšuju dolu. Tady tak rabili mnohija žychary Zachodniaj Biełarusi (hł. artykuł Siarhieja Šabielcava «Biełarusy-čakarera: jak našy suajčyńniki bahacieli ŭ Arhiencinie» ŭ № 5/2019 «Našaj historyi»).
Fota Andreja Dyńko.
Emihracyja nie była miodam. U adnym ź listoŭ da rodnych Branisłaŭ uspaminaŭ, što hrošaj jamu chapała tolki kab pajeści.
Razam z dvuma siabrami jany ŭziali 200 hiektaraŭ ziamli za 1000 kiłamietraŭ ad Buenas-Ajresa. Niaŭdała: uradžaj 7 hod zapar źniščała saranča. Urešcie Branisłaŭ Ivanoŭski ziamlu pradaŭ i pierajechaŭ u stalicu. Paśla jašče raz — u pravincyjny haradok. Pierad piensijaj Ivanoŭski pracavaŭ na fabrycy i razam z žonkaj-švačkaj trymaŭ nievialikuju tekstylnuju kramu. U ich byŭ syn Albiert, jaki ŭspadkavaŭ simpatyju baćki da piedahohiki i vyvučyŭsia na vykładčyka fiziki i matematyki.
Małodšy brat Branisłava Uładzisłaŭ skončyŭ za polskim časam nastaŭnickuju sieminaryju, choć nastaŭnikam nie pracavaŭ. A jahony syn, Źbihnieŭ Ivanoŭski, staŭ doktaram palityčnych navuk i ciapier kiruje Centram palityčnych daśledavańniaŭ Instytuta Łacinskaj Amieryki Rasijskaj akademii navuk i vykładaje na fakultecie hłabalnych pracesaŭ u Maskoŭskim dziaržaŭnym univiersitecie.
62-hadovy Michał Šumiejka jeździć na rabotu na fiermu ŭ Leśniki z Łasokina. Žycharoŭ u samich Leśnikach zastałosia zusim mała, jašče kolki chat stali leciščami. Fota Andreja Dyńko.
