Fotazdymak miunchienskaj studyi Brukman. Muziej Krecinhi, Litva. Fota: limis.lt
Hraf Michał Tyškievič pachodziŭ sa słynnaha arystakratyčnaha rodu, jaki daŭ našaj ziamli niekalki viadomych dziaržaŭnych dziejačaŭ i navukoŭcaŭ.
Hety rod mieŭ dźvie asnoŭnyja haliny. Pieravažna ŭ nas viedajuć łahojskich Tyškievičaŭ, samyja słavutyja ź jakich — braty-navukoŭcy Jaŭstach i Kanstancin, jakija žyli i pracavali ŭ XIX stahodździ. Ale zdaŭna isnavała i inšaja halina rodu Tyškievičaŭ, jakaja tradycyjna vałodała ziemlami na terytoryi sučasnaj Litvy — ad radziviłaŭskich Biržaŭ da kurortnaj Pałanhi.
Adzin z pradstaŭnikoŭ hetaj haliny, Juzaf Ihnat Tyškievič, naprykancy XVIII stahodździa nabyŭ biełaruskaje miastečka Vałožyn i pabudavaŭ tam vieličny pałac dy kamienny kaścioł (abodva budynki zachavalisia da našaha času). Jon tak palubiŭ heta miastečka, što zrabiŭ jaho svajoj asnoŭnaj rezidencyjaj. Praciahvali tam žyć i jahonyja naščadki. Syn Juzafa Ihnata Michał, dzied našaha hieroja, nabraŭ za svaje hrošy połk i ŭznačaliŭ jaho ŭ napaleonaŭskaj kampanii. Baćku ž našaha hieroja nazvali pa siamiejnaj tradycyi Juzafam. Asablivymi zasłuhami jon nie adznačyŭsia, choć byŭ maršałkam šlachty Ašmianskaha pavieta.
U siamji Juzafa Tyškieviča ŭ Vałožynie ŭ 1828 hodzie i naradziŭsia Michał, najstarejšy syn u siamji. Na farmiravańnie jaho śvietapohladu jaŭna zrabiŭ upłyŭ prykład vyšej zhadanych bratoŭ Jaŭstacha i Kanstancina Tyškievičaŭ, jakija byli svajakami, choć i ź inšaj haliny rodu. I ź imi padtrymlivalisia kantakty.
Pakul Michał vučyŭsia ŭ Vilenskaj himnazii, łahojskija Tyškievičy pačynajuć arhanizoŭvać pieršyja archieałahičnyja raskopki na Barysaŭščynie i stvarać svaje pieršyja muziejnyja kalekcyi. Michał taksama padtrymlivaŭ hetyja pačynańni, a ŭ 1856 hodzie staŭ adnym z zasnavalnikaŭ Vilenskaha archieałahičnaha tavarystva. Jahonaja cikavaść da hetaj navuki i navat užo peŭnyja pośpiechi ŭ joj paćviardžajucca pryniaćciem u jakaści hanarovaha člena ŭ Impieratarskaje archieałahičnaje tavarystva ŭ Sankt-Pieciarburhu ŭ nastupnym hodzie.
Dva chobi hrafa Tyškieviča
Nazapašanyja prodkami siamiejnyja bahaćci dazvalali Michału Tyškieviču mieć chobi, jakija vymahali ŭkładańnia niemałych srodkaŭ. U svaim majontku ŭ Haradku pad Minskam — tym samym, dzie ciapier ulubionaja rezidencyja Alaksandra Łukašenki (ciapier heta nazyvajecca Astrašycki Haradok) jon u 1855 hodzie pastaviŭ muravany nieahatyčny pałac na bierazie voziera. Dla azdableńnia pałaca hraf Michał nabyŭ u Kionihśbierhu nabor mebli, jakaja raniej naležała karalu Rečy Paspalitaj Aŭhustu II.
U hetym samym pałacy Tyškievič sabraŭ svaju pieršuju važnuju kalekcyju polskich maniet. Praŭda, hety numizmatyčny zbor nieŭzabavie byŭ pradadzieny jašče adnamu słynnamu kalekcyjanieru z našych ziemlaŭ Emieryku Čapskamu. U Łondanie Tyškievič nabyŭ i šmat rečaŭ dla zakładzienaj im u pałacy karcinnaj halerei, dzie siarod inšych, kali vieryć apisańniam, znachodzilisia tvory takich słavutych mastakoŭ, jak Rafael, Hans Halbiejn i Fransua Buše.
Albiert Žamet. Interjer pałaca ŭ Astrašyckim Haradku. 1872 hod. Nacyjanalny mastacki muziej imia Čurlonisa ŭ Kaŭnasie (Litva). Krynica: wikimedia.commons
Čytajcie taksama: Łukašenka žyvie ŭ sapraŭdnym mahnackim pałacy
Inšaj žarściu Michała Tyškieviča było palavańnie. Joj adpaviadała i jahonaja hanarovaja pasada łoŭčaha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. U 1860 hodzie Michał vypraviŭsia až u afrykanski Ałžyr, kab papalavać tam na lvoŭ.
Ale hetaja vandroŭka nie vielmi zadałasia, i zaciaty palaŭničy na nastupny hod nakiroŭvajecca ŭžo ŭ Jehipiet, prychapiŭšy z saboj admysłovyja strelby i palaŭničych sabak. Tady hetaja kraina ŭsprymałasia jak raj dla palaŭničych. Tut naš hraf, naprykład, sustreŭ anhlijskaha arystakrata łorda Devida Łonsbara, jaki pryciahnuŭ z saboju dzivosny kulamiot, ź jakoha adnym załpam možna było zabić ceły tuzin husiej.
Ale hałoŭnym vynikam vypravy na palavańnie ŭ ekzatyčnuju krainu stała zusim inšaje. Hetaje padarožža jašče bolš uciahnuła Michała Tyškieviča ŭ zachapleńnie jaho maładości i dało mahčymaść realizavać ambicyi archieołaha.
Pa Jehipcie ź firmanam
Arystakrata ź nie nadta viadomych tam ziemlaŭ u Jehipcie pryniali nadzvyčaj pryjazna, bo akurat u toj čas raspracoŭvaŭsia prajekt Sueckaha kanała.
Chitryja jehipcianie raźličvali na toje, što tajamničy zamožny hość moža ščodra padtrymać hetuju inicyjatyvu. Tolki hetym možna patłumačyć toj dzivosny fakt, što padčas asabistaj aŭdyjencyi jehipiecki vicekarol Muchamied Saidpaša zrabiŭ svajmu surazmoŭcu niezvyčajny padarunak — firman (dazvoł) na ažyćciaŭleńnie raskopak na terytoryi ŭsiaho Jehipta.
Taburet, znojdzieny Michałam Tyškievičam u raskapanym sklepie jehipieckaha arystakrata časoŭ XVIII dynastyi. Zachoŭvajecca ŭ Nacyjanalnym muziei ŭ Varšavie. Fota: cyfrowe.nmw.art.pl
Padarunak byŭ ščodrym tamu, što da taho času jehipcianie ŭžo zrazumieli, što jeŭrapiejskija archieołahi niezvarotna vyvoziać ź ich krainy staražytnyja histaryčnyja kaštoŭnaści, tamu ŭviali strohuju zabaronu na raskopki.
Adzinym manapalistam u hetaj spravie byŭ francuzski archieołah Ahiust Maryjet, jakomu była daručanaja adkaznaja misija stvareńnia Jehipieckaha muzieja. Svaje muziejnyja zbory Maryjet, darečy, pakazvaŭ i Tyškieviču. A z atrymańniem firmana toj taksama zajmieŭ mahčymaść źbirać artefakty dla ŭžo ŭłasnaha muzieja.
Asablivaje ŭražańnie na hrafa zrabiŭ pryjom u rasijskaha pasła (pamiatajem, što na toj momant jon byŭ paddanym Rasijskaj impieryi), dzie prachodziła ŭračystaja cyrymonija razhortvańnia troch staražytnych mumij (raskopki ŭ Jehipcie byli zabaronienyja, ale čorny rynak nichto nie admianiaŭ). Na adnoj z mumij Tyškievič asabista znajšoŭ załatoha žuka-skarabieja, na inšaj — draŭlany łuk. Hetyja «znachodki» rasijski pasoł jamu i prezientavaŭ, bo bahaty arystakrat paŭsiul karystaŭsia vialikaj pavahaj.
Paśla Michał Tyškievič pa Nile na karabli ź jehipieckaj stalicy Kaira vypraviŭsia na poŭdzień krainy, dzie palavaŭ na lvoŭ i naviedvaŭ ruiny chramaŭ. Niepadalok ad chrama boha Amona ŭ horadzie Karnak navaśpiečany archieołah pastaviŭ namiot, naniaŭ kamandu kapačoŭ i staranna zanatoŭvaŭ usie svaje znachodki. A jany byli bahatyja. Rabotniki hrafa adrazu ž znajšli skarb achviarnych artefaktaŭ, siarod jakich była i załataja fihurka Amona.
Statuetka ź jehipieckaj kalekcyi Michała Tyškieviča: bahinia Izida raspraŭlaje kryły nad boham Azirysam. Zachoŭvajecca ŭ Łuŭry. Fota: louvre.fr
Na druhim bierazie Niła daśledčykaŭ vabiŭ lehiendarny niekropal Fivaŭ, ale Tyškieviča tudy nie puskali navat ź jahonym firmanam. Daviałosia padkuplać miascovych achoŭnikaŭ i kapać unačy. Jak było zanatavana ŭ dziońniku hrafa, «sumleńnie mianie mučyć, ale antykvarnaja žyłka pieramahła, užo maru pra mumii i sarkafahi».
Sapraŭdy, hetyja patajemnyja i nielehalnyja raskopki akazalisia vielmi praduktyŭnymi: nieŭzabavie byli znojdzienyja dźvie mumii XXI i XXII dynastyj, adna ź jakich była ŭpryhožanaja załatymi piektaralami i branzaletami.
Krychu paźniej jon adkryŭ arystakratyčny skleppachavalniu XVIII dynastyi, da jakoha niejkim cudam raniej nie dabralisia rabaŭniki. U im znachodzilisia čatyry sarkafahi, taburet — a na im fajansavaja misačka, dekaravanaja łotasami, na jakoj zachavalisia reštki ježy. Kali Michał Tyškievič razharnuŭ adnu z mumij, to znajšoŭ papirus «Knihi miortvych» (tak zvaŭsia zbornik jehipieckich himnaŭ i relihijnych tekstaŭ, jaki kłaŭsia ŭ hrabnicu niabožčyka), pryznačany dla niańki abahoŭlenaj jehipieckaj karalevy Achmies Niefiertary, maci faraona Amienchatepa I, z naboram pryład dla piśma na papirusie.
Nie hrebavaŭ hraf i nabyćciom staražytnych artefaktaŭ u miascovych arabaŭ, jakija spraŭna rabavali spadčynu faraonaŭ. Ale tut nie abychodziłasia i biez prakołaŭ: jak paźniej vyśvietlili navukoŭcy, niekalki mumij, pradadzienych Tyškieviču, byli sfabrykavanyja pradaŭcami admysłova dla prodažu naiŭnym jeŭrapiejcam.
«Statuja Tyškieviča», Łuŭr. Fihura śviatara pakrytaja mahičnymi formułami, u rukach jon trymaje stełu «Hor na krakadziłach». Statuju staražytnyja jehipcianie vykarystoŭvali ŭ mahičnych rytuałach lekavańnia, treba było palić jaje vadoju i paśla tuju vadu vypić užo jak srodak ad ukusaŭ źmiejaŭ ci skarpijonaŭ. Hetuju statuju Michał Tyškievič nabyŭ niezadoŭha da svajoj śmierci, i Łuŭr vykupiŭ jaje na aŭkcyjonie. Jana atrymała niefarmalnuju nazvu ŭ honar znakamitaha kalekcyjaniera, jaki vielmi ŭzbahaciŭ zbory francuzskaha muzieja. Fota: Louvre
Znachodki — u Łuŭr
Paśla viartańnia ź Jehipta značnuju častku svaich znachodak hraf pieradaŭ u padarunak paryžskamu Łuŭru. Hety ŭčynak nie byŭ dobra ŭspryniaty na jahonaj radzimie, bo vilenskija amatary archieałohii jaŭna raźličvali, što jehipieckija znachodki trapiać u tutejšy muziej. Tamu adnosna Michała Tyškieviča i jahonaha niedastatkovaha patryjatyzmu pajšli hulać roznyja niepryjemnyja čutki.
Ale sapraŭdnuju matyvacyju padarunka jehipieckich znachodak nie ziemlakam, a słynnamu francuzskamu muzieju vykłaŭ u asabistym liście da Kanstancina Tyškieviča sam Michał. Jana była prahmatyčnaja: «Tak šmat zachadaŭ i pracy ja rablu nie dziela zabavy, a dziela navuki. Kali hetyja znachodki pryvieźci ŭ Litvu, dzie ijerohlifaŭ nichto čytać nie ŭmieje, to jany stanuć niezvyčajnymi cikavostkami, a kali patrapiać u ruki sučasnych francuzskich Šampaljonaŭ (Žan-Fransua Šampaljon (1790—1832) — francuzski archieołah, jaki ŭ 1822 hodzie adkryŭ tajamnicu jehipieckich ijerohlifaŭ i navučyŭsia ich čytać), to heta budzie pasłuha navucy».
Partret Michała Tyškieviča aŭtarstva Aresta Kartaca. Krynica: wikimedia.commons
Zrešty, pra radzimu archieołah zusim nie zabyŭsia: Vilenski muziej staražytnaściaŭ usio ž atrymaŭ bolš za 250 znachodak ź Jehipta. Astatniuju častku prydbanych jehipieckich artefaktaŭ Michał Tyškievič razdaryŭ svaim svajakam, pradstaŭnikam šmatlikaha i bahataha rodu. Zrazumieła, što ŭ pieršuju čarhu jon pakłapaciŭsia pra łahojski pałac, dzie namahańniami bratoŭ-navukoŭcaŭ byŭ stvorany ŭnikalny muziej. Tudy patrapiŭ, naprykład, i vyšejzhadany papirus z «Knihi miortvych».
Varta taksama ŭličvać, što palityčna tyja časy byli składanyja, i sabranym na terytoryi litoŭska-biełaruskaha kraju zboram pahražała niebiaśpieka. Krychu paźniej, paśla paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ, Vilenski muziej staražytnaściaŭ budzie carskimi ŭładami źniščany, a mnohija pryvatnyja kalekcyi kanfiskavanyja, i śled niekatorych ź ich paśla zahinuŭ.
U centry antyčnaha śvietu
Paśla viartańnia ź Jehipta vyśvietliłasia, što paśla śmierci svajho dziadźki Michał Tyškievič uspadkavaŭ i biržanskuju radavuju ardynacyju. Heta jašče bolš pavialičyła i tak vielizarnyja siamiejnyja majontki, što dazvoliła Michału napoŭnicu addacca archieałohii i kalekcyjanavańniu. Z hetaj metaj jon źjechaŭ u Italiju — centr antyčnaha śvietu.
Emihracyi paspryjała i napružanaść na asabistym froncie: hraf jakraz zakachaŭsia ŭ maładuju francužanku i faktyčna kinuŭ svaju žonku, Maryju z rodaŭ biardzičaŭskich Radziviłaŭ, jakaja naradziła jamu čatyroch dziaciej. U tutejšym hramadstvie takich učynkaŭ nie daravali, tamu lepš było znachodzicca ad jaho na dystancyi.
U 1863 hodzie archieołah nabyŭ pad Nieapalem raskošnuju viłu Lučyja, jakaja raniej naležała nieapalitanskamu karalu. Choć Tyškievič, vidavočna, kupiŭsia nie stolki na historyju viły, kolki na jaje miescaznachodžańnie pobač sa staražytnymi, zasypanymi ŭ staražytnarymskuju paru vułkaničnym popiełam Viezuvija Pampiejami, dzie ŭ toj čas jakraz išli hučnyja na ŭvieś śviet raskopki. Ale padstupicca da Pampiejaŭ Tyškieviču nie dali, choć jon prapanoŭvaŭ prafinansavać za svoj košt raskopki cełaha kvartała. Zhodna ź jahonymi paźniejšymi ŭspaminami, i tut panavała paŭsiudnaja italjanskaja mafija.
Daśledavańni inšych nieapalitanskich vakolic asablivaha plonu nie dali, i rasčaravany hraf paśla taho pierabraŭsia ŭ Rym, dzie pravioŭ reštu svajho žyćcia. Tut jon atrymaŭ dazvoł na raskopki i niekalki hadoŭ daśledavaŭ słavutuju Apijevu darohu, prakładzienuju ŭ IV stahodździ da našaj ery, pakul italjanskaja dziaržava nie ŭziała daśledavańnie hetaha abjekta pad svoj kantrol.
Kalekcyja, roŭnaja muzieju
Pakolki archieałahičnaja karjera pierastała składvacca, hraf całkam pieraklučyŭsia na rolu kalekcyjaniera antyčnych staražytnaściaŭ. Jahonaja kvatera ŭ Rymie stała znakamitaj na ŭsiu Jeŭropu.
Pieršy kiraŭnik italjanskaha dyrektarata antyčnaściaŭ i mastactvaŭ Fieliče Bernabiei nieadnarazova jaje naviedvaŭ, a paśla pisaŭ: «Heta byŭ svajho rodu muziej… dzie amal kožny dzień paśla abiedu sustrakalisia najbolš kampietentnyja ŭ spravie antyčnaściaŭ asoby, kab padzivicca na ŭžo ekspanavanyja kaštoŭnyja pradmiety ci najnoŭšyja nabytki, jakija hraf demanstravaŭ ździŭlenym pryjacielam».
Ekspanaty ŭ kalekcyi Tyškieviča byli apracavanyja pa tahačasnych navukovych standartach i znachodzilisia ŭ admysłovych vitrynach, jakija paśla śmierci hrafa byli zakuplenyja italjanskaj dziaržavaj dla muzieja rymskich termaŭ (łaźniaŭ). Taksama kalekcyjanier vioŭ detalizavany katałoh svaich nabytkaŭ, jakomu pa dakładnaści mohuć pazajzdrościć i mnohija sučasnyja muziei.
Jadrom kalekcyi Tyškieviča byŭ na toj momant adzin z najlepšych u śviecie zbor antyčnych hiemaŭ — kruhłych ci avalnych juvielirnych kamianioŭ z vyrazanymi vyjavami. Svaju kalekcyju marmurovych skulptur hraf pradaŭ dackamu piŭnomu mahnatu Karłu Jakabsenu, i jana stała asnovaj znakamitaj hliptateki (zboru antyčnaj skulptury i raźby) u Kapienhahienie.
Źbiraŭ Tyškievič i antyčnyja vazy. Jahonyja zasłuhi na hetym poli adznačanyja, siarod inšaha, tym, što nieviadomy mastak hrečaskich vazaŭ, što tvaryŭ u V stahodździ da našaj ery, zaraz nazyvajecca «mastakom Tyškieviča». Stała tak tamu, što mienavita ŭ zborach hrafa znachodziŭsia kratar (staražytnahrecki sasud dla źmiešvańnia vina z vadoj) z adlustravańniem padziej Trajanskaj vajny raboty hetaha mastaka. Zaraz hety kratar — adzin z najbolš kaštoŭnych ekspanataŭ muzieja vyjaŭlenčych mastactvaŭ u amierykanskim Bostanie.
Kratar z mastackaha muzieja Bostana. Na hetaj vazie adlustravanyja sutyčki Trajanskaj vajny. Z hetaha boku vazy pakazana, jak natchniony Afinaj Achiles (źleva) pieramahaje efiopskaha cara, sajuźnika trajancaŭ Miemnana, jaki padaje ŭ ruki svajoj maci Eas, bahini śvitanku. Aŭtara hetaj vazy nazvali «mastakom Tyškieviča», inšyja raśpisanyja im vazy raskidanyja pa muziejach śvietu. Fota: collections.mfa.org
U 1870 hodzie Tyškievič dabiŭsia ad rasijskaha impieratara dazvołu na razvod z žonkaj, paśla čaho adrazu ž admoviŭsia ad biržanskaj ardynacyi na karyść svajho starejšaha syna Juzafa. Syn musiŭ za toje vypłačvać baćku štohadovuju rentu, ale žyŭ Michał Tyškievič nie tolki z taho. Značnuju častku dachodaŭ jamu davaŭ pieraprodaž archieałahičnych kaštoŭnaściaŭ.
Hraf pastajanna imknuŭsia ŭdaskanalvać svaje zbory i achvotna pierapradavaŭ tyja rečy, jakimi ŭžo nie hareła jahonaja duša. Siarod pastajannych klijentaŭ kalekcyjaniera byli francuzski impieratar Napaleon III (jaki svaje nabytki zvyčajna pieradavaŭ u Łuŭr) i jahonaja stryječnaja siastra, haspadynia paryžskaha śvieckaha sałona Macilda Banapart.
Los kalekcyj Tyškieviča
Paśla śmierci Michała Tyškieviča ŭ 1897 hodzie jahonaja rymskaja kalekcyja była raspradadzienaja. «Kali b jaho zbory nie byli raściarušanyja, to nivodzin kalekcyjanier-znaŭca nie moh by ź im paraŭnacca: ni rymskija kardynały XVI stahodździa, ni miljaniery stahodździa našaha», — pisaŭ Vilhielm Fronier, zachavalnik Łuŭra i asabisty daradca Napaleona III.
Partret Michała Tyškieviča aŭtarstva Fransua Adzibrana. Nacyjanalny mastacki muziej Litvy. Fota: limis.lt
Dzie ž možna znajści ślady kolišnich bahatych kalekcyj Michała Tyškieviča siońnia?
Pałac u Astrašyckim Haradku — toj samy, dzie ciapier znachodzicca adna z rezidencyj Łukašenki, — uspadkavaŭ syn Michała, Alfred Tyškievič. Mnohija kaštoŭnaści adtul jon pieravioz u vilenski pałac. Niekatoryja z hetych zboraŭ paśla patrapili ŭ kovienski mastacki muziej imia Čurlonisa.
Padaravanaja Łuŭru kalekcyja zbolšaha zachavałasia, choć častka statuetak ź jaje źnikła padčas Druhoj suśvietnaj vajny.
Znachodki, jakija trapili ŭ Vilenski muziej staražytnaściaŭ, byli vyviezienyja ŭ Maskvu, i ich śled prapaŭ. Mahčyma, jany znachodziacca ciapier u rasijskim Dziaržaŭnym histaryčnym muziei.
Łahojskaja kalekcyja, samaja šmatlikaja pa kolkaści ekspanataŭ, trapiła zbolšaha ŭ Varšavu i zaraz składaje častku zboraŭ miascovaha Nacyjanalnaha muzieja.
Raskidanyja pa pałacach Tyškievičaŭ padarunki trapili ŭ litoŭskija muziei. U 1992 hodzie byŭ znojdzieny jehipiecki dziońnik Michała, ale, na žal, padrychtavany im albom znachodak z zamaloŭkami źnik u Poznani padčas Druhoj suśvietnaj vajny i dahetul šukajecca navukoŭcami.
Kali ž kazać pra kalekcyi antyčnaściaŭ Tyškieviča italjanskaha pieryjadu, to jany razyšlisia pa muziejach usiaho śvietu. Heta i Łuŭr, i Brytanski muziej, i amierykanskija zbory. Adno heta daje ŭjaŭleńnie, jakim słynnym na ŭvieś śviet navukoŭcam i kalekcyjanieram u svoj čas byŭ naš ziamlak.
Čytajcie taksama:
Hraf viarnuŭsia — vystava fotaŭ Bieniedykta Tyškieviča
