Navat tyja, chto apošnim razam byvaŭ u Halšanach usiaho jaki hod tamu, siońnia znakamity na ŭvieś kraj zamak nie paznajuć. Jaho paŭnočnaja vieža — jašče niadaŭna paŭzrujnavanaja — užo ciešyć voka bialutkaj śviežaj tynkoŭkaj. Adnoŭlenaja i nakrytaja dacham, na jakim krasujecca fluhier, zvonku jana ŭžo vyhladaje amal zavieršanaj — chacia napieradzie jašče davoli pracy. Kab paśpieć svoječasova, raboty pa adnaŭleńni nie spyniajuć navat uzimku.
Pobač ź viežaj — ruiniravany frahmient paŭnočna-zachodniaj zamkavaj ściany, jaki budzie rekanstrujavany bližejšym časam. Druhoha paviercha ŭ hetym miescy ŭžo niama, nad prajomam u pieršym — tolki cudam acalełaja arka taŭščynioju ŭ niekalki cahlin. Voka prykmiačaje cikavuju detal: z hetaj arki raście kronaju ŭniz dreŭca. Jak tłumačać restaŭratary, vysiakać jaho nielha — arka moža abrynucca, bo dreŭca puściła kareńnie miž cehły. Kab hetaha nie zdaryłasia, daviadziecca akuratna prybrać kamiel, a karani pakinuć u murach. Zrešty, padstupicca da dreva naohuł ciažka: drabiny nie padstaviš, bo z unutraha boku ściany ŭzrovień ziamli značna nižejšy, uniz sychodziać sklapieńni zamkavaha žyłoha korpusa. A zvonku tut uzrovień druzu jašče nie tak daŭno siahaŭ vyšyni arki — voś dreva i prarasło. Vialiki płast ziamli i śmiećcia źniali, rychtujučy zamak da restaŭracyi.
Fluhier nad viežaj-erkieram
Pra adnaŭleńnie Halšanskaha zamka karespandentam «Kultury» raspaviadaje viadučy mietadyst pa muziejach i achovie historyka-kulturnaj spadčyny Ašmianskaha rajonnaha centra kultury Siarhiej Žylik. Pavodle jaho słovaŭ, padrychtoŭčy etap pracaŭ užo vykanany ŭ miežach dziaržaŭnaj prahramy «Kultura Biełarusi» — hety abjekt byŭ uklučany ŭ jaje ŭžo dvojčy, u 2011 i 2016 hadach. Za hety čas praviedziena vialikaja daśledčaja rabota, jakaja ŭklučaje i novyja archieałahičnyja daśledavańni, vykanana rasčystka muroŭ ad ziamli i śmiećcia, słoj jakoha miescami dasiahaŭ niekalkich mietraŭ.
U 2018 hodzie z fondu Prezidenta Respubliki Biełaruś pa padtrymcy kultury i mastactva na kansiervacyju i restaŭracyju Halšanskaha zamka było vyłučana 250 tysiač rubloŭ. Na hetyja srodki praviedzienaja hidraizalacyja fundamienta, adnoŭleny ścieny paŭnočnaj viežy, a taksama akonnyja i dźviarnyja prajomy. Mury viežy dla ŭmacavańnia byli ściahnutyja śpiralepadobnymi stryžniami, mižjarusnyja pierakryćci — umacavanyja, a naviersie ŭstalavany dach ź fluhieram.
Ciapier adbyvajecca rekanstrukcyja frahmientaŭ ścien, jakija prylahajuć da viežy. Pry hetym vykarystoŭvajecca aŭtentyčnaja cehła-palčatka z muroŭ zamka, jakaja ŭ svoj čas była składziravanaja i zachavanaja. Pry adnaŭleńni ścien davodzicca zamianiać ladaščyja cahlinki na bolš mocnyja. Sučasnaj cehły, jakaja vykarystoŭvajecca, naprykład, pry kansiervacyi Kreŭskaha zamka, na siońniašnim etapie rabot u Halšanach nie pabačyš.
Užo zroblena i mietaličnaja leśvica, pa jakoj nieŭzabavie možna budzie trapić u viežu. Jana raźmieścicca ŭzdoŭž unutranaha boku muroŭ, bo ŭnutry viežy leśvicaŭ nie było, i na kožny jaje jarus možna było ŭvajści tolki z žyłoha korpusa — faktyčna, vieža źjaŭlałasia jaho erkieram.
Pačałosia i ŭparadkavańnie navakolnaj terytoryi. Tak, niadaŭna byli vysiečanyja chmyzy na paŭnočny zachad ad zamkavych ścien — na tym miescy, dzie niekali byli štučnyja stavy. Dziakujučy hetamu adsiul adkryłasia pryhožaja panarama miastečka, nad jakim panujuć abrysy kaścioła i carkvy.
Pa prahramie «Kultura Biełarusi» sioleta na adnaŭleńnie Halšanskaha zamku vyłučana 150 tysiač rubloŭ. Hetyja srodki pojduć na zakančeńnie vonkavych rabot na viežy i frahmientach prylehłych ścien, ustalavańnie videanazirańnia, rekanstrukcyju arak i sklapieńniaŭ. Taksama nakiravanaja zajaŭka na hrant dla dobraŭparadkavańnia terytoryi vakoł zamka i muziejefikacyi viežy.
Hałoŭny ekspanat
Revitalizacyjaj Halšanskaha zamka zajmajecca Biełaruski kamitet ICOMOS. Pa słovach kiraŭnika prajektnaha biuro hetaj arhanizacyi Ihara Rachanskaha, kancepcyja ekspanavańnia dla Halšanskaha zamka była raspracavanaja jašče ŭ 2008 hodzie. Sutnaść jaje palahaje ŭ tym, što pomnik spadčyny razhladajecca jak sucelny ekspanat, raźmieščany pad adkrytym niebam.
Kancepcyja adnaŭleńnia praduhledžvaje tolki častkovuju restaŭracyju zamka, bo brakuje źviestak i hrafičnych krynic, jakija dazvolili b mierkavać pra jaho ahulny vyhlad na momant pabudovy i ŭ paźniejšyja časy. U budučyni bolšuju častku muroŭ płanujuć zakansiervavać u stanie žyvapisnych ruinaŭ. Zamak razhladajecca jak abjekt, na vobraz jakoha nakłała svoj adbitak kožnaje pakaleńnie našych papiarednikaŭ, i zadača siońniašnich restaŭrataraŭ — pakinuć tut hodnuju pamiać ab sučasnych časach dla naščadkaŭ.
U interjerach paŭnočnaj viežy płanujecca častkova adnavić staryja i stvaryć novyja rośpisy. Źjavicca tam i kamin ź lapnym dekoram, anałahičny stračanamu — na žal, tolki dekaratyŭny. Zrešty, jahony komin užo ŭzdymajecca nad dacham viežy.
Aciapleńnia ŭ viežy nie budzie, i tamu ŭ ekspazicyi buduć raźmieščany tolki tyja muziejnyja pradmiety, jakija dazvolić źmiaścić tempieraturny režym. Vierahodna, budzie tut pradstaŭlenaja i častka archieałahičnych znachodak z terytoryi zamka. U padvale viežy moža źjavicca ekspazicyja, pryśviečanaja mifam i mistyčnym padańniam, źviazanym z zamkam — zrazumieła, takuju temu abminuć niemahčyma. A na vierchnim jarusie budzie ahladnaja placoŭka.
Na terytoryi, jakaja prylahaje da zamka z paŭnočnaha ŭschodu, z boku ŭjaznoj bramy, źjavicca vizit-centr dla turystaŭ, dzie buduć źmiaščacca suvienirnyja kramy, pakoi dla ekskursavodaŭ i absłuhoŭvajučaha piersanału. Pobač raźmieściacca italjanski sad (park biez drevaŭ) dy ipadrom dla konnych spabornictvaŭ, jakija adbyvajucca padčas festaŭ la ścien zamka.
Na dumku Siarhieja Žylika, Halšany majuć vialiki turystyčny patencyjał dziakujučy šerahu faktaraŭ. Miastečka vyhodna raźmieščana na turystyčnych maršrutach la miažy ź Litvoj, zachavała histaryčnuju zabudovu, a taksama maje bahatuju historyju i mifałohiju. Z Halšanami źviazanyja nie tolki važnyja padziei minułaha i losy histaryčnych asobaŭ, ale i šerah lehiendaŭ dy
padańniaŭ, jakija pryvablivajuć u miastečka amataraŭ mistyki i pryhodaŭ.
Nie ŭ apošniuju čarhu paspryjaŭ takoj słavie i viadomy detektyŭny raman Uładzimira Karatkieviča «Čorny zamak Alšanski». Vobrazy apisanych u ramanie zamka i miastečka ŭ niemałoj stupieni hruntujucca na realnym vyhladzie Halšanaŭ i tutejšaha zamka — chacia piśmieńnik i adznačaŭ, što vobrazy hetyja zbornyja. Taksama spryjaje rostu cikaŭnaści da zamka i mižnarodnaja navukova-praktyčnaja kanfierencyja «Halšanskija čytańni», jakaja z 2006 hoda źbiraje na Ašmianščynie daśledčykaŭ z roznych krain i letaś ładziłasia ŭžo ŭ vośmy raz.
A 18 maja adbudziecca ŭžo dziasiaty, jubilejny, fiestyval siaredniaviečnaj kultury «Halšanski zamak», jaki źbiraje rekanstruktaraŭ tahačasnaha pobytu, rycarskija kłuby i prosta amataraŭ historyi. Na prylehłaj da zamka terytoryi raźmieściacca muzyčnaja scena, namioty, rycarski stan, buduć pradavacca vyraby ramieśnikaŭ. Jak i ŭ minułyja hady, adbuducca vystupy muzykaŭ, teatralizavanyja pradstaŭleńni, konnyja turniry…
Ale sapraŭdnaj pierlinaj i hałoŭnym padarunkam dla haściej sioletniaha fiestyvalu, viadoma, zrobicca adnoŭlenaja paŭnočnaja vieža zamka. Chočacca spadziavacca, što cikavaść, jakuju vykliča ŭ publiki jejny vonkavy vyhlad, stanie stymułam najchutčej napoŭnić jaje źmiestam i ŭnutry. Ustalavańnie leśvicy, padśvietka ścien, stvareńnie ekspazicyi patrabujuć značnych vysiłkaŭ i srodkaŭ — ale dziakujučy hetamu staryja mury ažyvuć.
