15 sakavika 1994 hoda praź niekalki chvilin paśla pryniaćcia Kanstytucyi deputat ad apazicyi BNF Siarhiej Navumčyk vymavić: takaja Kanstytucyja — heta bomba, jakaja padarvie hramadstva.
U pieršaj Kanstytucyi niezaležnaj Biełarusi adsutničaŭ nacyjanalny duch, jana była abiaźličanaj i jaje možna było b vykarystać u mnohich respublikach byłoha SSSR.
Čamu raspracavany biełaruskimi parłamientaryjami kanstytucyjny pradukt akazaŭsia nizkaj jakaści, najaŭnyja ŭ im pravavyja supiarečnaści pryviali nieŭzabavie da vostraha palityčnaha kryzisu? Pryčyn tamu mnostva, hałoŭnaja ź ich maje abjektyŭny charaktar.
Deputaty Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi XII sklikańnia ŭpieršyniu samastojna prystupali da raspracoŭki zakonaprajekta padobnaha ŭzroŭniu.
Raniej savieckija parłamientaryi vykonvali tolki rolu statystaŭ, pasłuchmiana zaćviardžajučy spuščanyja «źvierchu» zakonaprajekty, inicyjavanyja dziaržaŭnymi i partyjnymi orhanami. Tak było, naprykład, z Kanstytucyjaj BSSR 1978 hoda. Adnak, kali pierad deputatami źjaviłasia mahčymaść samastojnaha kanstrujavańnia prajekta, jany chutka zrazumieli, što heta nie tak prosta.
Va ŭmovach savieckaj manapolii na navukovuju dumku ŭ pieravažnaj bolšaści deputackaha korpusa brakavała naležnaj padrychtoŭki dla pracy nad prajektam Kanstytucyi. Tamu deputaty vymušanyja byli ŭziać za asnovu Kanstytucyju BSSR 1978 hoda i madernizavać jaje.
Druhuju pryčynu možna taksama nazvać abjektyŭnaj. Jana zaklučałasia ŭ pryrodzie samoha składu deputackaha korpusa Viarchoŭnaha Savieta XII sklikańnia. Sfarmavany ŭ vyniku adnosna svabodnych vybaraŭ, jon tym nie mienš byŭ daloki ad kłasičnaha parłamienta z-za adsutnaści mocnych partyjnych frakcyj abo strukturavanych hrup pa interesach. Tamu vyniki hałasavańnia, u tym liku i pa prajekcie Kanstytucyi, časta zaležali ad deputackaj dyscypliny, jakaja pakidała žadać lepšaha.
Ciažkaści kanstytucyjnaha pracesu ŭ Biełarusi ŭ 1990—1994 hadach taksama byli abumoŭleny supiarečnaściami pryvatnaha charaktaru.
Možna vyłučyć arhanizacyjnyja i jurydyčnyja supiarečnaści. Da arhanizacyjnych supiarečnaściaŭ, biezumoŭna, varta adnieści samu Kanstytucyjnuju kamisiju z 74 čałaviek. Kolkaść była nieapraŭdana zavyšanaj i pryviała da raspyleńnia intelektualnych sił i prafiesijnych navykaŭ.
Kamisija, zaklikanaja raspracavać samy hałoŭny dakumient krainy, faktyčna była pazbaŭlenaja kantrolnych funkcyj i paŭnamoctvaŭ, kab kantralavać realizacyju ŭchvalenych joju ž kanstytucyjnych pałažeńniaŭ.
Deputaty ad BNF Valancin Hołubieŭ, Siarhiej Navumčyk i Juryj Bieleńki padčas žnivieńskich padziej 1991 hoda ŭ Minsku.
Nie byŭ vyznačany i dakładny termin pryniaćcia Kanstytucyi. Heta spryjała zaciahvańniu razhladu prajekta Asnoŭnaha Zakona.
Praca Kanstytucyjnaj kamisii była stychijnaja: deputaty, jakija nie ŭdzielničali ŭ papiarednich pasiadžeńniach, prychodzili na nastupnyja i krytykavali ŭchvalenyja raniej kanstytucyjnyja pałažeńni.
Dajšło da taho, što na kančatkovym etapie ŭ dapracoŭcy Kanstytucyi z usiaho deputackaha korpusa ŭdzielničali tolki dva parłamientaryi: Valancin Hołubieŭ i Mikałaj Toŭścik. Astatnija źjaŭlalisia vyklučna ekśpiertami, zaprošanymi zboku.
Jurydyčnyja supiarečnaści tyčylisia tekstu prajekta.
Stvaralniki Kanstytucyi zanadta šmat uvahi nadavali pravam i abaviazkam hramadzian, zapazyčajučy mnohija normy ź mižnarodnych dakumientaŭ u halinie pravoŭ čałavieka. Pry hetym zakanadaŭcaŭ nie turbavała, nakolki efiektyŭna hetyja pravy mohuć być realizavanyja.
Stvaralniki Kanstytucyi zakansiervavali nieefiektyŭnaje administratyŭna-terytaryjalnaje dzialeńnie krainy. U vyniku sistema miascovaha kiravańnia i samakiravańnia zastałasia takoj ža, jak i ŭ pieryjad BSSR.
Zakanadaŭcy adrynuli ideju farmavańnia Viarchoŭnaha Savieta na praparcyjnaj i prafiesijnaj asnovie. Zakładałasia madel amorfnaha zakanadaŭčaha i pradstaŭničaha orhana.
Raździeł kanstytucyjnaha prajekta «Prezident Respubliki Biełaruś» nie harmanizavaŭ z astatnimi pałažeńniami, datyčnymi sistemy ŭłady. Naprykład, prezident abviaščaŭsia kiraŭnikom dziaržavy i vykanaŭčaj ułady, ale mnohija vykanaŭčyja funkcyi braŭ na siabie Viarchoŭny Saviet.
Kanstytucyjny prajekt istotna asłablała najaŭnaść šerahu adsyłačnych normaŭ.
Zakanadaŭcy ličyli, što tekst Kanstytucyi pavinien być maksimalna karotkim, a jaje pryncypovyja pałažeńni pavinny raźvivacca zakonami.
Vasil Šaładonaŭ — adzin z «ajcoŭ» Kanstytucyi niezaležnaj Biełarusi. Jon maryŭ napisać adpaviednuju pracu pra raspracoŭku i pryniaćcio Kanstytucyi, adnak zaŭčasnaja trahičnaja śmierć nie dała hetaha zrabić.
U biełaruskich realijach heta pavialičvała vierahodnaść nivielavańnia pałažeńniaŭ prajekta Asnoŭnaha Zakona padzakonnymi aktami i davała šyrokaje pole dla volnych tłumačeńniaŭ.
Naprykład, punkt pieršy artykuła 100 Kanstytucyi hučaŭ tak: «Prezident prymaje zachady pa achovie suvierenitetu, nacyjanalnaj biaśpieki i terytaryjalnaj cełasnaści Respubliki Biełaruś, zabieśpiačeńni palityčnaj i ekanamičnaj stabilnaści, zachoŭvańniu pravoŭ i svabod hramadzian». Adnak nidzie nie tłumačyłasia, jakija heta zachady, dzie ŭmovy i nieabchodnaść ich užyvańnia. A mienavita hety punkt nieadnojčy ratavaŭ Łukašenku ŭ pačatku jahonaj prezidenckaj karjery.
U vyrašalnaj situacyi biełaruski kiraŭnik da refierendumu 1996 hoda zaŭsiody apielavaŭ da hetaha punkta. Naprykład, u prezidenckim ukazie ab vyzvaleńni z pasady hałoŭnaha redaktara «Narodnaj haziety» Iosifa Siaredziča №113 ad 17 sakavika 1995 hoda havorka išła pra punkt pieršy. Na padstavie hetaha ž punkta pavodle ukaza Łukašenki №469 ad 14 listapada 1996 hoda ad pasady staršyni Centralnaj vybarčaj kamisii byŭ adchileny Viktar Hančar.
U intervju hiermanskamu vydańniu Handelsblatt u listapadzie 1995 hoda Łukašenka zajaviŭ, što punkt pieršy sotaha artykuła Kanstytucyi daje jamu amal nieabmiežavanyja zachady. «Jakija heta zachady?» — pytaŭsia biełaruski kiraŭnik. I biezapielacyjna zaklučyŭ: «Nichto nie viedaje — jakija ja pažadaju, takija i buduć».
Kansiervatyŭnaja parłamienckaja bolšaść adrynuła lubyja namioki ŭ preambule kanstytucyjnaha prajekta na pierajemnaść tradycyj ź Vialikim Kniastvam Litoŭskim, Biełaruskaj Narodnaj Respublikaj.
Na fiksacyi takich pierajemnaściaŭ, naprykład, nastojvaŭ viadomy biełaruski pravaznaŭca Jazep Jucho, jaki ličyŭ, što zhadka ŭ Kanstytucyi Statutaŭ VKŁ i aktaŭ BNR budzie mieć vialikaje fiłasofskaje i psichałahičnaje značeńnie. Adnak takaja ideja nie znajšła padtrymki ŭ parłamientaryjaŭ.
Tak, deputat Łukašenka na pasiadžeńni Kanstytucyjnaj kamisii 21 maja 1992 hoda zaklikaŭ «nie razhortvać» preambułu, a dać «dvuma radkami». Tamu i źjaviłasia ŭ preambule pustaja fraza: «…Abapirajučysia na šmatviekavuju historyju raźvićcia biełaruskaj dziaržaŭnaści».
Kanstytucyja była pazbaŭlenaja vychavaŭča-patryjatyčnaha patencyjału.
Usie hetyja ciažkaści i supiarečnaści pryviali da taho, što kanstytucyjny praces zajšoŭ u tupik. Zakanadaŭcam daviałosia vykarystoŭvać taki sumnieŭny jurydyčny pryjom, jak pajmiennaje hałasavańnie biuleteniami na praciahu niekalkich dzion pa najbolš sprečnych kanstytucyjnych pałažeńniach (prezident, Viarchoŭny Saviet, miascovaje kiravańnie i samakiravańnie). Taki scenar byŭ realizavany parłamienckaj bolšaściu ŭ kancy lutaha-pačatku sakavika 1994 hoda.
Tak vyhladaŭ śpis deputataŭ dla atrymańnia biuleteniaŭ dla pajmiennaha hałasavańnia. Viktar Hančar uziaŭ biuleteń u 13:55 24 lutaha 1994 hoda i zdaŭ jaho praz 5 chvilin. Deputaty ad apazicyi BNF rašuča admovilisia ad hałasavańnia.
Pytańnie, prymać ci nie prymać Kanstytucyju, nikoli nie stajała pierad deputatam Alaksandram Łukašenkam.
Dla pryniaćcia Kanstytucyi parłamienckaj bolšaści byŭ patrebny kožny hołas. U pajmiennaje hałasavańnie ŭdałosia ŭciahnuć i słynnaha lotčyka-kasmanaŭta Uładzimira Kavalonka, jaki dahetul u Viarchoŭnym Saviecie adsutničaŭ amal dva hady.
Anatol Labiedźka vystupiŭ suprać pajmiennaha hałasavańnia.
Pieralik adznačanych supiarečnaściaŭ i ciažkaściaŭ u chodzie kanstytucyjnaha pracesu ŭ Biełarusi ŭ 1990—1994 hadoŭ daloka nie vyčarpany, ale pavinien być uličany pry raspracoŭcy novaj Kanstytucyi dla sučasnaj Biełarusi, u čym naśpieła vostraja nieabchodnaść.
