Zakančeńnie. Pačatak tut:
Arsień Lis, miemuary: pad niehałosnym apiakunstvam śpiecsłužbaŭ. Častka 1
Arsień Lis, miemuary: «Hrupa Praškoviča» i sprava biełaruskich nacyjanalistaŭ. Častka 2
Kala Akademii Navuk, źleva naprava: Aleś Jaskievič, Ivan Ciščanka, Ivan Marčanka, Ivan Jaškin, Arsień Lis.
Sčakaŭšy niejki čas, spravu pad nazvaju «Akademičny asiarodak» KDB taki zaviało. Cikava. Niachaj sabie suprać Ściapana Misko i Mikoły Praškoviča orhany dziaržbiaśpieki mahli naźbirać, naźbirali siakoha-takoha kampramatu…
Ściapan nieahladna pa tym časie valnadumničaŭ, dazvalaŭ sabie iranizavać nad ustanoŭkami, niekatorymi ideałahiemami ŭłady. Mikoła kantaktavaŭ z byłoj palitźniavolenaj, paetesaj Łarysaj Hienijuš… Što da movaznaŭcaŭ Alesia Kaŭrusa i Valancina Rabkieviča, prosta ciažka ŭjavić, zrazumieć, što za pretenzii da ich mahła mieć słužba KDB.
Na pačatku 1970-ch abodva chłopcy jašče nadta mała što paśpieli zrabić u žyćci. Adno čas ad času publikavali zamietki ab kultury movy. Navukova zasvoiŭšy piśmovyja tradycyi biełaruskaj movy, dbali ab pravilnaści i čyścini jaje ŭ pieryjodycy i na radyjo. Byli pilnymi da tak zvanych rusizmaŭ. Niaŭžo ŭ hetym možna było ŭhledzić pravinu, abvinavacić navukoŭcaŭ u nacyjanaliźmie?
Darečy, Ściapana Misko aburała, jak tak zvanyja kampietentnyja orhany ŭmudrylisia ŭłučyć jaho ŭ «arhanizavanuju hrupu «Akademičny asiarodak» razam z A. Kaŭrusam i V. Rabkievičam, ź jakimi jon navat nie byŭ asabista znajomy.
Zhodna z toj, skanstrujavanaj u kabiniecie pałkoŭnika KDB Repiča, spravaj, litaraturaznaviec Mikoła Praškovič, daśledčyk staražytnaha biełaruskaha teatra Ściapan Misko, historyk Michaś Čarniaŭski dy movaznaŭcy Aleś Kaŭrus i Valancin Rabkievič abvinavačvalisia ŭ nacyjanaliźmie i byli zvolnienyja z pracy. Jak było zaviedziena praktykaj 1930-ch, zvalnieńnie supravadžałasia asudžeńniem «złamyśnikaŭ» u kalektyvach.
Sa svaim fiktyŭnym adkryćciom-vykryćciom dysidentaŭ siarod navukoŭcaŭ KDB pačaŭ vychodzić na šyrejšuju hramadskaść.
Musiła abmiarkoŭvacca, abmiarkoŭvałasia taja infarmacyja KDB i ŭ Sajuzie piśmieńnikaŭ. Pieradavali, što kali viadučy partschoda I.P. Šamiakin miž inšym zadaŭsia rytaryčnym pytańniem: «Kažuć, što Arsień Lis (a ja ŭ toj čas užo byŭ čalcom Sajuza piśmieńnikaŭ) taksama naležaŭ da tych chłopcaŭ z Akademii», — chvilinnuju paŭzu parušyŭ Ivan Jakaŭlevič Navumienka. U pavažanaha navukoŭca i piśmieńnika ja ŭ svoj čas pisaŭ dypłomnuju rabotu i zredźčasu naviedvaŭsia ŭ ścipłuju chałaściackuju kvateru jaho pry studenckim internacie. Zadavaŭ svajmu šanoŭnamu piedahohu pytańni, nie tolki datyčnyja dypłomu… Dyk voś, jak pierakazvali mnie potym, I.Ja. Navumienka na tym schodzie skazaŭ: «Ja daŭno viedaju Lisa jak surjoznaha, adkaznaha studenta i pierśpiektyŭnaha navukoŭca». Na hetym abmierkavańnie virtualnych dysidentaŭ na piśmieńnickim schodzie i skončyłasia.
* * *
Padobna na toje, što vynas Kamitetam dziaržbiaśpieki na hramadskaje abmierkavańnie spravy t. zv. «Akademičnaha asiarodka» papiaredničaŭ prasłuchvańniu jaje na zakrytym pasiadžeńni CK KPB. Apošniaje adbyłosia ź inicyjatyvy sakratara CK KPB Kuźmina A.T.
Ciažka skazać, nakolki partyjnaje kiraŭnictva respubliki pavieryła KDB ab isnavańni arhanizavanaj hrupy navukoŭcaŭ-nacyjanalistaŭ. «Nakapanyja» słužboŭcami achoŭnaha viedamstva fakty, na pranikniony, uzvažany pohlad, naŭrad byli pierakanaŭčymi, dokaznymi. Ale, z druhoha boku, ihnaravać starańni śpiecpadraździaleńnia KDB anijak nie vypadała. Užo toje, što KDB BSSR naŭprost spravazdavałasia svajmu centru ŭ Maskvie, vyklučała niepryznańnie vyniku jaho pracy, prymušała kiraŭnikoŭ respubliki da arhvyvadaŭ. Adnak charakterna, publičnaje asudžeńnie apalnych navukoŭcaŭ było spyniena. Publikacyi ab vykryćci dysidenckaj hrupy ŭ Akademii navuk u druku nie źjaviłasia.
Źleva naprava: Ivan Ciščanka, Arsień Lis, Piotra Sierhijevič, Alaksiej Hardzicki, Ściapan Misko, vierchni šerah źleva naprava: Aleś Trajanoŭski, Aleś Jaskievič, Michaś Šuškievič, Ivan Čyhryn. 1963 h. Pieršaja vystaŭka prac Sierhijeviča ŭ Minsku.
Pakazalna, i taho nielha nie adznačyć, KDB u jaho beseseraŭskim farmacie ŭ nastupnyja hady, až da razvału impieryi, ničoha padobnaha, nijakaha nacyjanalizmu nie vyjaŭlaŭ u Biełaruskaj SSR.
* * *
Stanovišča piaci navukoŭcaŭ Akademii navuk, ułučanych śpiecsłužbaj u mifičny «akademičny asiarodak», napačatku składałasia dramatyčna. Adno, apynulisia biez pracy, kavałka chleba, a pa-druhoje, niajasna było z dalejšaj pierśpiektyvaj u žyćci. Zakrytaja daroha ŭ navuku? Praŭda, nieŭzabavie sam Piotr Mironavič Mašeraŭ pacikaviŭsia «nacyjanalistam» S.M. Misko i ŭznaviŭ jaho ŭ partyi. Apalny Misko atrymaŭ miesca redaktara ŭ Knižnaj pałacie. Michaś Čarniaŭski pry padtrymcy ziemlaka mastaka Vasila Šaranhoviča da času ŭładkavaŭsia rabočym u Mastackim kambinacie Sajuza mastakoŭ. Praź niejki hod pry supraciŭleńni tahačasnaha dyrektara Instytuta historyi AN BSSR P.C. Pietrykava byŭ viernuty ŭ adździeł archieałohii akademičnaha instytuta, dziakujučy rasparadžeńniu sakratara CK KPB A.T. Kuźmina. Nie raskazvajučy, jak toje adbyłosia, Michaś padčas adnoj z našych biehłych sustreč tolki skazaŭ: «Kuźmin — heta čałaviek!».
Michaś stojka pieranios iłžyvaje abvinavačańnie, pieraśled i ŭ dalejšym svaim žyćci zdoleŭ plonna papracavać dziela biełaruskaj archieałahičnaj navuki i nie tolki…
Byŭ ščyrym patryjotam Biełarusi, žyŭ, pracavaŭ, jak skazana ŭ paeta, «kab nie zmaleła Ajčyny ideja».
Vyniki archieałahičnych raskopak, šmathadovaje daśledavańnie niealitu i bronzavaha vieku ŭ Biełarusi abahulniŭ u troch manahrafijach. Surjoznaje paznavalnaje značeńnie maje Michasiova kniha «Ilustravanaja historyja staražytnaj Biełarusi». Nieardynarnyja viedy pa archieałohii, historyi Radzimy dali mahčymaść Michasiu Čarniaŭskamu napisać niekalki knih mastackich narysaŭ «Vohnienapakłońniki», «Strała rasamachi», «Pravadyr kryłatych vieršnikaŭ: Jan Karal Chadkievič», acenienych jak admietnyja tvory niebahataj u biełaruskaj litaratury histaryčnaj tematyki. Nieŭzabavie Michasia Čarniaŭskaha pryniali ŭ Sajuz piśmieńnikaŭ SSSR.
U raźniavolenyja 1990-ja hady Michaś Čarniaŭski byŭ ruplivym, dziejsnym u hramadska-palityčnym žyćci. Spryčyniŭsia da zasnavańnia HA «Martyrałoh Biełarusi». Razam ź siabram Michasiom Tkačovym rupiŭsia ab stvareńni Biełaruskaj sacyjał-demakratyčnaj partyi. Zasnavaŭ i redahavaŭ biuleteń HA «Vieterany Adradžeńnia» «Verytas».
Sfalsifikavanaje abvinavačańnie Ściapan Misko, Aleś Kaŭrus, Valancin Rabkievič prajšli, dakładniej, pieražyli nie biez strataŭ. Ale ŭsie zdoleli realizavać siabie jak ludzi tvorčyja.
Ściapan Misko vydaŭ svaju kandydackuju dysiertacyju, pryśviečanuju školnamu biełaruskamu teatru XVI—XVIII stahodździaŭ asobnaj manahrafijaj. Na žal, da teatraznaŭčaj pracy, apynuŭšysia pa-za ścienami Instytuta mastactvaznaŭstva, etnahrafii i falkłoru AN BSSR, nie viarnuŭsia.
Valancin Rabkievič abaraniŭ dysiertacyju pa movie dy patrapiŭ adbycca jak biełaruski litaratar, najbolš praduktyŭny ŭ pierakładčyckaj pracy. Pieraŭstvaraŭ na biełaruskuju movu vieršy A.Achmatavaj, S.Jasienina, M.Rylskaha. Pierakładaŭ prozu M.Hohala, M.Zoščanki, papularnyja ŭ svoj čas ramany «Mary nie pamirajuć» Ł.Mietsera, «Žančyna ŭ piasku», «Čužy tvar» Koba Abe i inšyja.
Aleś Kaŭrus ža, pakantavaŭšysia biez pracy kala hoda, narešcie ŭładkavaŭsia ŭ Piedinstytut imia Maksima Horkaha, dzie pracavaŭ na kafiedry biełaruskaj movy pad kiraŭnictvam słynnaha biełaruskaha movaznaŭcy, piedahoha, prafiesara F.M. Jankoŭskaha. Užo sami nazvy Alesievych knih mohuć niešta skazać pra ich źmiest, charaktar i ahulny napramak kłopatu Kaŭrusa-navukoŭca. Voś nazvy niekatorych ź ich: «Kultura słova», «Stylistyka biełaruskaj movy», «Słova naša rodnaje», «Mova naroda, słova piśmieńnika», «Dakumient pa-biełarusku».
Arsień Lis ź Siamionam Padokšynym, 1964 hod.
* * *
Padstupna sfabrykavanaja KDB sprava «Akademičny asiarodak» žorstka, fatalna adbiłasia na žyćci, čałaviečym losie Mikoły Praškoviča. Chłopiec pačynaŭ jak paśpiachovy litaraturaznaviec. Prajšoŭšy aśpiranturu ŭ śpiecyjalista pa staražytnaj ruskaj litaratury prafiesara Jaromina ŭ Leninhradzie, Mikoła paśpiachova abaraniŭ kandydackuju pa tvorčaści Simiaona Połackaha. Davoli aktyŭna pačaŭ drukavacca pa staražytnaj biełaruskaj litaratury. Napisaŭ knižku «Francišak Skaryna — biełaruski pieršadrukar». U saaŭtarstvie z A. Koršunovym vydaŭ knihu F. Skaryny «Pradmovy i paślasłoŭi», zabiaśpiečyŭšy jaje naležnym navukovym kamientaram. Aktyŭna adhukaŭsia na vychad roznych biełaruskich vydańniaŭ recenzijami. Zajmaŭsia pierakładam z ukrainskaj movy.
Zvolnieny sa stanovišča staršaha navukovaha supracoŭnika Instytuta litaratury AN BSSR, Mikoła na pačatku staŭ hruzčykam. Paźniej udałosia ŭładkavacca karektaram u časopisie «Rodnaja pryroda», zatym u redakcyi haziety «Viačerni Minsk».
Nie spabiŭšysia na ŭłasny žyllovy kut, žyŭ dzie daviadziecca. Praktyčna apynuŭsia zusim vybity z žyćciovaj kalainy. Raschvareŭsia, źjechaŭ na małuju radzimu, što na mienskaj Biarezinščynie. Nieŭzabavie samotny, chvory, źniamožany trahična adyšoŭ u viečnaść. Prosta zhareŭ u baćkavaj chacie. Jak tam toje stałasia — nieviadoma.
* * *
Z-za zaniataści, a dakładniej, niadbałaści, tolki praz hady daviedaŭsia ja pra adrasata Mikołavaha listavańnia. Pierapisvaŭsia jon z unučkaju ŭkrainskaha paeta-revalucyjaniera, znanaha kłasika ŭkrainskaj litaratury Ivana Franko. U vieraśni 1939 hoda, z prychodam na Zachodniuju Ukrainu Čyrvonaj Armii, NKVD u Lvovie siarod inšych ukrainskich intelihientaŭ aryštavała paetavaha syna, prafiesara Piatra Franko. Za što? Paprostu ŭsiaŭładnaje stalinskaje viedamstva zaŭsiody mieła płan i kvotu na eliminacyju intelihiencyi. Anałahična vosieńniu 1939 hoda adbyłosia i pry vyzvaleńni Zachodniaj Biełarusi. Jašče pry funkcyjanavańni ŭ Vilni «Biełaruskaha ŭpraŭleńnia» na čale ź I.F. Klimavym, u kastryčniku 1939 hoda byli aryštavany biełaruskija dziejačy, piśmieńniki, žurnalisty Anton Łuckievič, Uładzimir Samojła, Alaksandr Ułasaŭ, Makar Kraŭcoŭ, Viačasłaŭ Bahdanovič, Balasłaŭ Drucki-Padbiareski i inšyja. Los ich byŭ trahičny.
Taki ž los napatkaŭ i ŭkrainskaha prafiesara Piatra Franko. Pry chapatlivym adstupleńni ŭ 1941 hodzie ź Lvova NKVD jaho vyviezła, a paźniej rasstralała. Jahonaja dačka daviedałasia pra heta ŭ 1950-ja hady, kali pryjšła paśmiarotnaja reabilitacyja.
Možna zdahadvacca, što mahła pisać, pisała ŭ listach biełaruskamu navukoŭcu Praškoviču hetaja kroŭna pakryŭdžanaja ŭładaj žančyna i što jon adkazaŭ na jaje žali, hnieŭ, abureńnie. Piśmovy dyjałoh ich, peŭna, byŭ haračy, admietny charaktaram źmiestu. Pierapiska nie mahła nie zacikavić śpiecviedamstva. Jana, zrazumieła, padlahała pierlustracyi.
Mienavita listavańnie staŭšych padnahladnymi navukoŭcaŭ, vidać, i naviało achoŭnaje viedamstva na dumku sfalsifikavać spravu t. zv. «Akademičnaha asiarodka».
Antynacyjanalnamu padraździaleńniu KDB BSSR treba było apraŭdvać svaju pracu-słužbu: spravazdavacca vynikova, pierakanaŭča. Tym bolš, što anałahičnaja struktura achranki na Ukrainie demanstravała kankretnyja fakty vykryćcia i sudovaha asudžeńnia dysidentaŭ, asabliva nacyjanalna aryjentavanych.
A ŭ pryncypie žorstka-sumnaja historyja z maładymi biełaruskimi navukoŭcami — adna ź bieźličy, jakija mahli adbycca, adbyvalisia ŭ zakrytym, biaspraŭnym hramadstvie tatalitarnaj palityčnaj sistemy.
Arsień Lis z synam Jarasłavam. Vioska Zaleśsie, 1974 hod.
* * *
Vykonvać svajo dziaržaŭnaje pryznačeńnie — vyjaŭlać nacyjanalizm u Biełarusi 1960-ch — 1970-ch hadoŭ — orhanam dziaržaŭnaj biaśpieki było adnačasova lohka i ciažka. I ŭ skazanym niama paradoksu. Lohka — tamu, što biełaruskaja intelihiencyja, śviadomaja losu svajho narodu, paŭstałaja ad pačatku XX stahodździa i kolkasna ŭzrosłaja ŭ reniesansnyja dla Savieckaj i Zachodniaj Biełarusi 1920-ja hady, ciaham nastupnych 1930-ch — 1940-ch była stratehična vyniščana stalinskim režymam. Usie dzialanki žyćciadziejnaści narodu tatalitarny režym, ustalavany Stalinym, staraŭsia zamianić, zamianiŭ pasłuchmianaj namienkłaturaj, jakaja pa pryrodzie svajoj nie mahła mieć nijakich nacyjanalnych intencyj. Jana vyrasła ŭžo ŭ śpiecyfičnych umovach zakrytaha tatalitarnaha hramadstva i była adčužana ad svajho narodu navat movaj.
Słužboŭcam padraździaleńnia KDB BSSR, pryznačanaha dla sysku, nahladu za prajavami nacyjanalizmu, zastavałasia adno — sačyć za intelihientnymi adzinkami, što jašče nie paśpieli scuracca rodnaj movy.
Paśla žachlivych stalinskich represij mała chto z acalełych intelihientaŭ azyvaŭsia biełaruskim słovam. Na śviadomasnym uzroŭni jano było na padazreńni dzieś. Ludzi pamiatali, čym zakončyłasia biełarusizacyja 1920-ch hadoŭ, u čym pa sutnaści vinavacili ŭładnyja čynoŭniki represavanuju masava biełaruskuju intelihiencyju.
Mušu paŭtarycca, sačyć za prajavami nacyjanalizmu jak palityčnaj źjavy ŭ druhoj pałovie XX stahodździa było niaprosta, źjaŭlałasia pierastrachoŭkaj z boku Maskvy. Palityčnym spadkajemcam Stalina nie było padstaŭ bajacca biełaruskaha sieparatyzmu. Pa ahulnym pryznańni, BSSR ličyłasia samaj internacyjanalnaj respublikaj u Sajuzie. M.S. Chruščoŭ, budučy vysokim hościem Minska, chvaliŭ biełarusaŭ, što nie trymajucca rodnaj movy, abiacaŭ, što pieršymi ŭstupiać u kamunizm. Pry hetym źlohku papraknuŭ sakratara CK KPB Kiryła Mazurava za toje, što vitaŭ jaho pa-biełarusku.
Traktavać nahladnymi orhanami sprobu studentaŭ BDU dabicca na fiłfaku vykładańnia pradmietaŭ navučańnia na biełaruskaj movie jak prajavu nacyjanalizmu było zanadta vialikaj naciažkaj. Dy što zrobiš, kali treba vykonvać dziaržaŭnaje zadańnie. Kryteryjami apaznańnia prajaŭ nacyjanalizmu śpiecviedamstvam byŭ znojdzieny samy prosty sposab vyviedki. U navukovych, navučalnych dy inšych ustanovach intelihienckich «svaje ludzi» z KDB kankretna adkazvali na spuščanaje im pytańnie: «Kto razhovarivajet na biełorusskom jazykie?» Z hetaha rabiłasia prostaja, jak ahłobla, vysnova: «Postojanno razhovarivajet na biełorusskom jazykie, značit, — nacionalist». Biełaruskamoŭny intelihient, takim čynam, u vačach orhanaŭ stanaviŭsia patencyjnym nośbitam kramoły, — nacyjanalizmu. Praktyčna ž išłosia ab nahladzie za rostam nacyjanalnaj śviadomaści, čałaviečaj hodnaści intelihiencyi.
