Spačatku kolki faktaŭ, kab uvieści čytačoŭ u kurs spravy. U Biełarusi pracuje 29 dziaržaŭnych teatraŭ (pryvatnyja – tema asobnaj razmovy). Vyklučna pa-biełarusku śpiektakli iduć u Kupałaŭskim teatry i Teatry junaha hledača (u Minsku), u Nacyjanalnym dramatyčnym teatry imia Kołasa i Biełaruskim teatry «Lalka» (u Viciebsku), amal usie śpiektakli — u Słonimskim dziaržaŭnym teatry i Minskim abłasnym teatry lalek «Batlejka» (u Maładziečnie). Dalejšaja havorka — pra ŭsie astatnija kalektyvy.
Jakaja situacyja nazirajecca ŭ ich repiertuary? Na pieršy pohlad, biełaruskamoŭnych śpiektaklaŭ niama chiba tolki ŭ repiertuary Homielskaha maładziožnaha teatra i Mazyrskaha dramatyčnaha teatra imia Mieleža. Ale kolkaść takich śpiektaklaŭ u astatnich kalektyvach možna pieraličyć pa palcach adnoj ruki. U Ruskim i Muzyčnym teatrach jość pa adnoj dvuchmoŭnaj pastanoŭcy (adpaviedna, «Piaśniar» i «Sofja Halšanskaja»). U repiertuary Homielskaha i Mahiloŭskaha abłasnych teatraŭ, staličnych Opiernaha i Maładziožnaha — usiaho pa adnoj naźvie (adpaviedna, «Symon-muzyka», «Kamiedyja», «Sivaja lehienda» i «Viasioły kirmaš»). Čamu tak adbyvajecca?
Nie pavažajem svajo
Doŭhija dziesiacihodździ, a to i stahodździ isnavańnia pad polskaj, rasijskaj i savieckaj uładaj advučyli biełarusaŭ šanavać svaich tvorcaŭ. Zamiežnaja pradukcyja zaŭždy zdajecca im bolš pryvabnaj, a ŭłasnaja – druhasnaj. Dziela tłumačeńnia pryviadu prykład, śviedkam jakoha byŭ sam. U 2006 hodzie budynak Nacyjanalnaha teatra opiery i baleta zakryŭsia na ramont. Try hady opiernaja trupa davała svaje śpiektakli ŭ Domie aficeraŭ, baletnaja – u Pałacy Respubliki. Umiaščalnaść apošniaha – kala 2 tysiač miescaŭ. Kali baletnaja trupa pakazvała «Spartaka», «Karmen-siuitu» abo «Ramea i Džuljetu», zała była poŭnaja. Jak tolki ŭ afišy źjaŭlałasia nacyjanalnaja kłasika – «Cil Ulenšpihiel» Hlebava abo «Rahnieda» Mdyvani – šerahi źziali prahałami. Ci byli hetyja pastanoŭki słabymi? Ni ŭ jakim vypadku! Tak, «Rahnieda» u niečym sastupała raniej nazvanym pastanoŭkam, ale heta pradmiet sprečki dla krytykaŭ, a nie dla šarahovaj publiki. Kažuć, prablemy z naviedvalnaściu nazirajucca i z opieraj «Sivaja lehienda». Pakul hledačy nie pačnuć pavažać svajo (a dla hetaha patrabujecca jak doŭhaja aśvietnickaja praca, tak i pastupovaja źmiena psichałohii), u Opiernym i Muzyčnym teatrach buduć niačasta stavić ajčynnyja tvory.
Hledačy nie razumiejuć?
Amal kožny biełaruskamoŭny čytač uśmichniecca, pračytaŭšy taki padzahałovak. Maŭlaŭ, jak možna nie razumieć biełaruskuju movu? Sapraŭdy, navat u ruskamoŭnym čałavieku, jaki žyvie ŭ Biełarusi, jana žyvie na hienietyčnym uzroŭni. Za hady nazirańnia za teatralnym pracesam sustrakaŭ usiaho niekalki vypadkaŭ, kali hledačy pierakładali adno adnamu frazu za frazaj. Čaściej – asobnyja słovy.
Ale heta situacyja ŭłaścivaja Kupałaŭskamu i RTBD. To bok hledačy zahadzia viedajuć, što nabyvajuć kvitki mienavita na biełaruskamoŭny śpiektakl. A jak składziecca situacyja z teatrałami, jakija ŭsio žyćcio čuli sa sceny ruskuju movu? Časam zdajecca, što tut niama nijakaj prablemy. Ale tak dumajuć nie ŭsie. Dla prykładu, cytata ź nieaficyjnaj hrupy Muzyčnaha teatra ŭ «Kantakcie»: «Včiera ja pobyvała na dietskom śpiektakle. (…). Kak tolko śviet načał hasnuť, vsie vnimanije pierieklučiłoś na ścienu. Pieried samym načałom skazki prozvučało objavlenije diktora na biełorusskom jazykie. I tut ja słyšu chnykajuŝij i niedoumievajuŝij hołosok riadom sidiaŝieho malčika, kotoryj sprosił u svojej babuški: «Ba-a-a-abuška, a čto vsia skazka budiet na tom jazykie, na kotorom tolko čto hovorił etot diadieńka?» Dla abjektyŭnaści, aŭtar paviedamleńnia jakraz prapanoŭvaŭ pastavić biełaruskamoŭny śpiektakl. Ale ŭ kožnym teatry viedajuć pra takija nastroi. Tamu, na žal, nie chočuć ryzykavać.
Načalstva ličyć hrošy
Jak viadoma, kožny kiraŭnik pavinien ličyć hrošy. Dyrektary teatraŭ – nie vyklučeńnie. Pasprabujem pahladzieć na prablemu ich vačyma. «Hrošaj u teatry, jak zaŭsiody, niama, – dumaje dyrektar. – A jany chočuć pastavić śpiektakl pa-biełarusku. Dzie ŭziać hrošy na pierakładčyka (kali havorka pra zamiežnuju dramaturhiju)? Adkul znajści aŭtarskija sučasnamu dramaturhu, kali našmat praściej pastavić Šekśpira? Što tady vieźci na hastroli? Bo hledačy ŭ Rasii abo ŭ susiednim abłasnym centry achvotniej pojduć na ruskamoŭnuju pastanoŭku. Samaje hałoŭnaje, ci pojduć na śpiektakl hledačy taho horada, dzie znachodzicca teatr. Płan pa zapaŭnialnaści zały nichto nie admianiaŭ. A mienavita jon – hałoŭny kryteryj pracy luboha mastackaha kalektyvu.
Miž tym, u kožnaha teatra chapaje ŭnutranych prablem. Naprykład, kalektyvy, raźmieščanyja ŭ abłasnych i rajonnych centrach, majuć płan pa absłuhoŭvańni svajho rehijona. Kab jaho vykanać, im davodzicca vystupać i ŭ sanatoryjach, i ŭ dziciačych sadkach. Karaciej kažučy, navošta stvarać sabie lišniuju prablemu?
Niama jakasnych tekstaŭ?
Režysiory teatraŭ lubiać skardzicca, jak ciažka znajści jakasny biełaruskamoŭny tekst. Nie budu raspačynać ź imi zavočnuju sprečku pra kłasikaŭ minułaha. A voś nakont sučasnaści zadam pravakacyjnaje pytańnie: adkul źjavicca takim tekstam?
Ujavicie, što vy dramaturh abo libretyst, jaki prapanavaŭ svoj tvor adnamu z ajčynnych teatraŭ. Vam admovili. Što rabić dalej? Zrazumieła, prapanoŭvać inšym kalektyvam. Ale kamu za miežami respubliki patrebnyja teksty, napisanyja pa-biełarusku? Zdajecca, treba siadać za pierakład. Ale ŭjavicie, što ŭ śpiektakli miarkujucca śpievy, a ŭ tekście prysutničajuć vieršy. Asabliva kali havorka pra opiernaje libreta.
U vyniku samyja ambicyjnyja tvorcy pačynajuć adrazu pisać pa-rusku. Heta adkryvaje im šlach da ruskamoŭnych teatraŭ na ŭsioj postsavieckaj prastory, a taksama daje mažlivaść udzielničać u šmatlikich konkursach (pieramožcy jakich časta traplajuć na scenu). A kali doma ŭźniknie cikavaść da pjesy, zaŭsiody možna pierakłaści jaje z ruskaj na biełaruskuju (naprykład, ruskamoŭnuju pjesu Dźmitryja Bahasłaŭskaha «Tichij šoroch uchodiaŝich šahov» uvasobili i ŭ Kupałaŭskim, i ŭ RTBD).
Dla dziaciej – kazka, dla darosłych – Kupała z Kołasam
Jašče ŭ savieckija časy skłałasia tradycyja – biełaruskaja mova zajmaje nišu, adviedzienuju joj źvierchu (u vypadku BSSR – narodnaja kultura i falkłor) i nie pretenduje na astatnija. U sučasnaj Biełarusi bolšaść śpiektaklaŭ, što iduć na rodnaj movie (nahadaju, my nie havorym pra biełaruskamoŭnyja kalektyvy), možna padzialić na dźvie hrupy.
Pieršaja – dziciačyja lalečnyja śpiektakli, jakija jość u repiertuary kožnaha adpaviednaha teatra. Druhaja – tvory kłasikaŭ (čaściej za ŭsio Janki Kupały i Jakuba Kołasa), jakich nie pryniata pierakładać na ruskuju movu. A voś biełaruskamoŭnyja tvory ich bolš maładych kaleh časta iduć u pierakładzie na ruskuju («Viečar» Alaksieja Dudarava, «Mudramier» Mikoły Matukoŭskaha). Treciaja hrupa – narodnyja humarystyčnyja tvory (naprykład, «Kamiedyja» Rudava).
Režysiory pryzvyčailisia, što takija śpiektakli iduć pa-biełarusku. Heta nie vyklikaje ŭ ich pratestu. Dla taho kab stavić pa-biełarusku inšyja śpiektakli, pierš za ŭsio patrabujecca ich ułasnaje žadańnie. I voś tut chavajecca adna z hałoŭnych prablem. Ajčynnaje teatralnaje asiarodździe nadzvyčaj kasmapalityčnaje. Bolšaść režysioraŭ ščyra nie bačyć roźnicy pamiž pastanoŭkaj pa-rusku i pa-biełarusku! Maŭlaŭ, hałoŭnaje, kab śpiektakl atrymaŭsia. Tamu pakul teatry nie atrymajuć kankretnaha zahadu źvierchu, situacyja jašče doŭha zastaniecca bieź źmien.
