Na Hramnicy, 2 lutaha 1920 hoda, u falvarku Janatruda kala Połacka pamior ad zapaleńnia lohkich 36-hadovy ksiondz Francišak Budźka. Jon pieršy ŭ XX stahodździ pačaŭ pierakładać relihijnuju litaraturu na biełaruskuju movu, spryčyniŭsia da zasnavańnia pieršaha katalickaha tydniovika pa-biełarusku i maryŭ pra adradžeńnie Unii.
Ksiondz Francišak Budźka
Narodžany kala Budsłava
Francišak Budźka naradziŭsia 23 studzienia 1884 hoda ŭ vioscy Voznaŭščyna Parafjanaŭskaj vołaści Vilejskaha pavieta Vilenskaj hubierni (ciapier Dokšycki rajon Viciebskaj vobłaści). Ad jaho rodnaj vioski było šeść kiłamietraŭ da parafijalnaha, tady jašče draŭlanaha, kaścioła ŭ Parafjanavie i dziesiać – da Budsłaŭskaha kaścioła z šanavanym abrazom Maci Božaj.
Budźka skončyŭ narodnaje vučylišča ŭ Budsłavie, u 1899-m — paviatovuju vučelniu ŭ Vilejcy. U 1901 hodzie zdaŭ ekzamien na zvańnie aptekarskaha vučnia ŭ Pieciarburzie. (Hety ekzamien byŭ patrebny, kab paćvierdzić viedańnie łacinskaj movy dziela pastupleńnia ŭ sieminaryju). U tym samym, 1901 hodzie Budźka pastupaje ŭ Mahiloŭskuju katalickuju sieminaryju, što mieściłasia ŭ Pieciarburzie.
Padčas vučoby ŭ sieminaryi Budźka natrapiŭ na tvory Bahuševiča — i jany dapamahli jamu ŭśviadomić siabie biełarusam. Staŭ pierakładać polskija relihijnyja teksty na biełaruskuju movu. U 1905 hodzie, atrymaŭšy paśviačeńnie na dyjakana, Budźka pierachodzić u duchoŭnuju akademiju ŭ Pieciarburzie, kab atrymać vyšejšuju teałahičnuju adukacyju. Tam jon sustrakaje inšych śviadomych biełarusaŭ – prafiesara Branisłava Epimacha-Šypiłu, studentaŭ Adama Lisoŭskaha i Franciška Hrynkieviča.
Bolšaja častka ksiandzoŭ i biskupaŭ aścierahalisia biełaruščyny jak ahniu. Jany bajalisia, kab biełarusizacyja Kaścioła nie stała mastkom da rusifikacyi (Carskija ŭłady ŭžo sprabavali hvałtam uvieści rasijskuju movu ŭ Kaścioł). Administratar Vilenskaj dyjacezii ksiondz Franckievič papiaredziŭ probašča ŭ Parafjanavie, kab toj padčas letnich vakacyj nie dapuskaŭ Budźku da katechizacyi dziaciej. Ale Budźka nie chavaŭ svaich pohladaŭ. Ad jaho nabiralisia śviadomaści maładyja kleryki i śviatary. Prykładam, ksiondz Francišak Ramejka, baćki jakoha žyli ŭ falvarku Porplišča kala Dokšyc, uspaminaŭ, što staŭ biełarusam dziakujučy znajomstvu z Budźkam.
Pieršy biełaruski katechizis
U 1906 hodzie, nie majučy hrošaj praciahvać vučobu, dyjakan Francišak Budźka kidaje akademiju. Jon viartajecca ŭ sieminaryju i žadaje atrymać paśviačeńnie na ksiandza. Ale kaściolnyja ŭłady nie žadajuć vyśviačać śviadomaha biełarusa. Sprava vyrašyłasia praz hod, dziakujučy znajomstvu Budźki ź biskupam Stafanam Danisievičam, jaki prychilna staviŭsia da biełaruskaha adradžeńnia. U 1907 hodzie biskup Danisievič udzialiŭ maładomu biełaruskamu dyjakanu śviatarskaje paśviačeńnie.
Biskup Danisievič ličyŭ patrebnym vydańnie relihijnaj litaratury na biełaruskaj movie i ŭviadzieńnie ŭ kaściołach biełaruskich kazańniaŭ. Katalickaja litaratura pa-biełarusku nie vydavałasia ŭžo ad 1862 hoda, kali ŭ Varšavie vyjšaŭ «Elemientaž dla dobrych dzietak Katolikaŭ». Hetaje 40-staronkavaje vydańnie spałučała ŭ sabie lemantar, katechizis i malitoŭnik. Kab choć trochi zadavolić popyt na biełaruskamoŭnyja vydańni, biskup Danisievič u 1906 hodzie pieravydaŭ «Elemientaž».
Da spravy vydańnia katalickaj litaratury pa-biełarusku chutka dałučyŭsia Francišak Budźka. Mahčyma, jon udzielničaŭ i ŭ padrychtoŭcy da druku «Elemientaža», bo ksiondz Adam Stankievič paźniej zaŭvažyŭ ślady redaktury: niechta ačyściŭ tekst ad pałanizmaŭ.
Tym časam Francišak Budźka pierakłaŭ z polskaj movy na biełaruskuju try knihi, jakija byli najbolš patrebnyja ŭ pastyrskaj pracy, kab tłumačyć viernikam asnovy viery. Heta «Karotki katachizm dla pryspasableńnia dziaciej da pieršaj Spoviedzi i Kamunii Śviatoj» ks. Rocha Filachoŭskaha, «Karotkaja historyja śviataja» ks. Šustara i «Karotkaje vyjaśnieńnie abradaŭ R.-Katalickaho kaścioła» ks. Bančkoŭskaha. Kaścielnuju aprabatu (dazvoł na druk) na ŭsie try knihi daŭ biskup Stafan Danisievič.»Katachizm» byŭ nadrukavany ŭ 1907 hodzie nakładam 10.000 asobnikaŭ i chutka razyjšoŭsia pa parafijach. Astatnija dva pierakłady zastalisia lažać u rukapisie ŭ čakańni lepšych časoŭ.
9 studzienia 1908 hoda ksiondz Francišak Budźka atrymaŭ nakiravańnie vikaryjem (druhim śviatarom) u Połack, dzie słužyŭ u byłym daminikanskim kaściole. Jon vyjazdžaŭ na festy ŭ viaskovyja i miestačkovyja parafii, dzie časam havaryŭ kazańni pa-biełarusku. Najčaściej jon pramaŭlaŭ pa-biełarusku ŭ Ule, dzie minuły probašč Uładzisłaŭ Miežviński – redki dla tych časoŭ vypadak –karystaŭsia ŭ kaściole biełaruskaj movaj.
Ksiondz Budźka ŭziaŭsia za adnaŭleńnie relihijnaha žyćcia ŭ Šaciłavie, za 23 kiłamietry ad Połacka, dzie była katalickaja parafija, skasavanaja carskimi ŭładami. Słužyŭ nabaženstvy ŭ pryvatnym domie i źbiraŭ hrošy na pabudovu kaplicy.
U 1911 hodzie ksiondz Francišak Budźka druhuju relihijnuju knihu pa-biełarusku. Heta byŭ pierakład knihi «Bł[asłaŭlony] Andrej Babola, jakuju za hod da taho vydaŭ u Vilni pa-polsku ksiondz Jan Urban. Pierakład ksiandza Budźki ŭbačyŭ śviet u vilenskaj drukarni Marcina Kuchty. Na vybar temy, vidać, paŭpłyvała miesca słužeńnia. Pareštki błahasłaŭlonaha ksiandza-jezuita Andreja Baboli, jakoha ŭ 1655 hodzie zakatavali kazaki na Paleśsi, pierachoŭvalisia ŭ Połacku. Da pierakładzienaha teksta była dałučanaja paema pra Babolu, jakuju, na dumku litaraturaznaŭcy Jazepa Januškieviča, moh napisać Janka Kupała.
Były kaścioł daminikanaŭ u Połacku
Pieršaja katalickaja hazieta
U 1912 hodzie ksiondz Francišak Budźka viartajecca ŭ Pieciarburh, dzie słužyć vikaryjem u kaściole śviatoha Stanisłava. Jon praciahvaje padtrymlivać suviazi ź biełaruskimi dziejačami, pašyraje biełaruskuju ideju siarod studentaŭ duchoŭnych navučalnych ustanoŭ Pieciarburha i Vilni.
U tym samym 1912 hodzie ŭ Pieciarburhskaj duchoŭnaj akademii była ładnaja žmieńka studentaŭ-biełarusaŭ, jakija zasnavali svoj hurtok – spačatku nieaficyjny, a ŭ 1913 hodzie lehalizavany kiraŭnictvam akademii. Ksiondz Budźka ładziŭ na svajoj kvatery sustrečy biełarusaŭ, jakija vučylisia ŭ duchoŭnaj akademii i Pieciarburhskim univiersitecie. Na hetyja sustrečy prychodzili Branisłaŭ Taraškievič, Kłaŭdzijuš Duž-Dušeŭski dy inšyja maładyja biełarusy.
U biełarusaŭ-katalikoŭ narešcie źjaviłasia dastatkova intelektualnych siłaŭ dla vydańnia štotydniovaj haziety. Ksiondz Francišak Budźka byŭ adnym ź inicyjataraŭ jaje vydańnia, u 1912 hodzie jon zakončyŭ nieabchodnyja farmalnaści, arhanizavaŭ skład redakcyi i akazaŭ peŭnuju hrašovuju dapamohu. Katalickaja hazieta pad nazvaj «Biełarus» pačała vychodzić u studzieni 1913 hoda ŭ Vilni łacinkaj. Pieršym redaktaram byŭ Anton Byčkoŭski, jakoha paźniej zamianiŭ Balasłaŭ Pačopka. Hazieta źmiaščała publicystyčnyja artykuły na hramadskija i relihijnyja temy, bijahrafii śviatych, vieršy i apaviadańni, čytackija listy i apošnija naviny Kaścioła i śvietu.
Ksiondz Budźka redka pisaŭ artykuły ŭ «Biełarus». Ci, moža, nie padpisvaŭsia. U №2 za 1913 hod vyjšaŭ jaho artykuł «Ab małženstvi», a ŭ №5 za 1914 – paśmiarotny ŭspamin pra biskupa Stafana Danisieviča, padpisanyja kryptonimam «Ch.R.V». Zatoje, kali redakcyja sutyknułasia ź finansavymi ciažkaściami, ksiondz Budźka adnym ź pieršych pryjšoŭ na dapamohu.
U 1913 hodzie biełaruski katalicki ruch znajšoŭ apiekuna ŭ vyhladzie kniahini Mahdaleny Radzivił. Spravy adrazu pajšli viesialej. Redakcyja prystupiła da vydańnia sieryi knih, u jakoj u 1914 hodzie vyjšli Budźkavy pierakłady «Karotkaj historyi śviatoj» i «Karotkaha vyjaśnieńnia abradaŭ R.-Katalickaho kaścioła». Tady ž redakcyja «Biełarusa» vydała i adzinuju knihu, jakuju ksiondz Budźka napisaŭ sam – «Niekalki słoŭ ab pakucie». U joj śviatar tłumačyŭ čytačam, jak rychtavacca da sakramanta spoviedzi.
Kaścioł Śviatoj Trojcy ŭ miastečku Uła
Bryljanty Radzivilichi
Siarod biełaruskich dziejačaŭ pačatku XX stahodździa była papularnaja ideja adradžeńnia ŭnii, jakaja mahła b dać narodu Božaje Słova ŭ rodnaj movie i vyvieści narod z-pad polskaha i rasijskaha upłyvaŭ. Francišak Budźka cikaviŭsia hetaj idejaj, jašče kali vučyŭsia ŭ akademii. U 1906 hodzie Ałaiza Paškievič (Ciotka), jakaja chavałasia ad carskich represij u Haličynie, pierasyłała Budźku praz Epimacha-Šypiłu ŭnijackuju litaraturu.
Ideju Unii padtrymlivała i Mahdalena Radzivił. Ale pry carskaj uładzie jaje ažyćciaŭleńnie nie vyhladała mahčymym. Nadzieja na lepšaje ŭ hetym pytańni źjaviłasia paśla Lutaŭskaj revalucyi. U pieršaj pałovie 1917 hoda Radzivilicha, paraiŭšysia pierad tym ź mitrapalitam Andrejem Šaptyckim, sustrełasia ŭ Minsku ź biełaruskimi śviatarami Franciškam Budźkam i Lucyjanam Chviećkam. Jana pieradała im piarścionak z bryljantam i bryljantavaje kalje. Kniahinia nakazała pradać hetyja kaštoŭnaści i patracić hrošy na zasnavańnie biełaruskaj hreka-katalickaj kalehii ŭ Rymie –ustanovy, dzie biełarusy mieli rychtavacca da śviatarskaj słužby va ŭschodnim abradzie.
Achviaravańnie, adnak, nie dasiahnuła svajoj mety. Upryhožvańni byli pieraviezienyja padalej ad frontu ŭ Pieciarburh, a tam da ŭłady pryjšli balšaviki. U 1924 hodzie, kali ksiondz Budźka ŭžo nie žyŭ, a ksiondz Chviećka siadzieŭ u turmie, ksiondz Fabijan Abrantovič vyviez upryhožvańni ŭ Polšču i rasparadziŭsia imi pa-svojmu. Jon pradaŭ ich, pazyčyŭ hrošy biskupu Zyhmuntu Łazinskamu na budoŭlu sieminaryi ŭ Pinsku, a potym pieradaŭ pravy na ich ordenu maryjanaŭ, u jaki nieŭzabavie ŭstupiŭ. Radzivilicha na toj čas žyła ŭ Niamieččynie, sprabavała pierakanać ksiandza Abrantoviča vykanać jaje volu, ale toj nie pasłuchaŭ.
Zhublenaja Janatruda
U 1916 hodzie ksiondz Budźka viartajecca na Połaččynu, nabyvaje falvarak Janatruda, što kala stancyi Hłušanina na čyhuncy Połack – Viciebsk. U falvarkovym domie była kaplica, u jakoj ksiondz Budźka słužyŭ nabaženstvy. Jon chacieŭ pabudavać u Janatrudzie kaścioł u biełaruskim narodnym styli, i daručyŭ raspracavać prajekt architektaru Lavonu Vitan-Dubiejkaŭskamu. Toj raspracavaŭ. U studzieni 1917 hoda carskija ŭłady dali dazvoł na budaŭnictva.
Paśla Lutaŭskaj revalucyi hramadskaje žyćcio aktyvizavałasia, i biełaruskija śviatary vyrašyli sklikać źjezd biełaruskaha katalickaha duchavienstva. Ksiondz Francišak Budźka ŭvajšoŭ u jaho arhkamitet. Na źjeździe jon, adnak, nie vystupaŭ. Źjezd, jaki prajšoŭ u katedralnym kaściole ŭ Minsku, vykazaŭsia za aŭtanomiju Biełarusi ŭ składzie demakratyčnaj Rasii, biełarusizacyju školnictva i relihijnaha žyćcia, vykładańnie biełaruskaj movy i historyi ŭ duchoŭnych navučalnych ustanovach, pieravod biełaruskich śviataroŭ u biełaruskija parafii.
Prajekt kaścioła «ŭ biełaruskim styli» ŭ Janatrudzie
Kaścioł u Janatrudzie ksiondz Budźka nie pabudavaŭ. Pryjšła balšavickaja ŭłada, i stała nie da budoŭli. Balšaviki čaplalisia da ksiandza Budźki, ale nie aryštavali i nie rasstralali. Zachvareŭšy na zapaleńnie lohkich, śviatar pamior svajoj śmierciu 2 lutaha 1920 hoda ŭ Janatrudzie.
Nieviadoma, dzie pachavany ksiondz Francišak Budźka. Pad balšavickim režymam, peŭna, nichto nie pastaviŭ jamu pomnik – i mahiła zraŭniałasia ź ziamloj. Hetaksama jak mahiła pamiorłaha ŭ 1922 hodzie ŭ Siańnie ksiandza Alaksandra Astramoviča, jaki pisaŭ vieršy pad psieŭdanimam Andrej Ziaziula. Krajaznaŭca z Połacka Michaś Baŭtovič sprabavaŭ znajści mahiłu Budźki i reštki falvarka Janatruda, ale biezvynikova.
Na Hramnicy, 2 lutaha 2015 hoda, u 95-ju hadavinu śmierci, za supakoj dušy ksiandza Franciška Budźki buduć malicca ŭ jahonaj rodnaj parafii, u Parafjanavie.
