Na ščaście, Vialiki adronny kałajdar takoje stvaryć nie zdolny.
Čornaja dzirka pa-sapraŭdnamu niebiaśpiečnaja tolki pry pramym papadańni ŭ Ziamlu.
Čornaja dzirka ŭ padvojnaj sistemie pajadaje svajho kampańjona.
Tam, kudy ŭkazvaje łazier z teleskopa, i znachodzicca centr našaj Hałaktyki, a razam ź im — i zvyšmasiŭnaja čornaja dzirka.
Samy strašny zabojca, samaja razburalnaja siła ŭ Suśviecie — hetymi epitetami, ad jakich stynie kroŭ u žyłach, aŭtary navukova-papularnaha filma kanała BBC uznaharodzili najcikaviejšy abjekt u kosmasie — čornyja dzirki.Mnostva publikacyj u presie, bieźlič filmaŭ i pieradač pryśviečana im, pryčym u bolšaści vypadkaŭ z presy my daviedvajemsia ab nadzvyčajnaj niebiaśpiecy, jakaja pahražaje našaj płaniecie ad hetych abjektaŭ. Ci varta ich bajacca?
Kali pamirajuć zorki...
Pasprabujem sabie ŭjavić, jak utvarajucca takija abjekty. Zorki majuć vielizarnyja masy, z-za jakich hravitacyja daŭno b ścisnuła ich, kab nie adzin faktar.Zorki śvieciać za košt taho, što ŭnutry ich pry vysokim cisku i tempieratury samy raspaŭsiudžany ŭ Suśviecie elemient — vadarod — pieratvarajecca ŭ hielij. Takija ž reakcyi, darečy, adbyvajucca pry vybuchu vadarodnaj bomby. Mahutnaje vypramieńvańnie, jakoje pry hetym naradžajecca ŭnutry kožnaj zorki, akazvaje mocny cisk, jaki supraćdziejničaje siłam pryciahnieńnia, nie dajučy joj pieratvarycca ŭ zvyšščylny abjekt. Ale ź ciaham času ŭsie zapasy paliva skančajucca i siły pryciahnieńnia biaruć svajo, naradžajučy ekzatyčnyja dla nas abjekty.
Kali pamiraje zorka kštałtu našaha Sonca, to siły hravitacyi ściskajuć jaje da pamieraŭ ziamnoha šara.Vielizarny cisk razburaje navat atamy, pieravodziačy rečyva ŭ niezvyčajny stan, jaki niemahčyma atrymać u našych łabaratoryjach. Takuju zorku nazyvajuć biełym karlikam. Ščylnaść rečyva ŭ joj nastolki vialikaja, što napoŭnieny im naparstak moža važyć tysiaču ton!
Kali zorka pierad śmierciu była ciažejšaj (u 1,5—2 razy ciažejšaj za Sonca), to siły hravitacyi, jakija jaje ściskajuć, buduć jašče bolšymi, i zmohuć razburać navat atamnyja jadry. U vyniku zastaniecca abjekt pamieram ź Minsk, ščylnaść jakoha prosta nie zmoža ŭkłaścisia ŭ hałavie: toj samy naparstak rečyva moža važyć navat miljard ton! Takija zorki nazyvajucca niejtronnymi.
Monstr hravitacyi
Ale kali masa zorki budzie pieravyšać soniečnuju bolš čym utraja, nivodnaja siła ŭ Suśviecie nie zmoža procistajać hravitacyi.Zorka ściśniecca faktyčna ŭ kropku ź biaskonca vysokim ciskam i tempieraturaj, takim ža mocnym stanie i hravitacyjnaje pole kala jaje. Adbudziecca, vobrazna kažučy, «dzialeńnie na nul» u peŭnaj kropcy prastory.
Ale ŭbačyć, što robicca kala takoha dzivosnaha abjekta, my nie zmožam.Z-za ŭžo zhadanaha hravitacyjnaha pola pačnie skryŭlacca prastora vakoł; jana byccam by samazamkniecca, i nivodzin sihnał znutry nie zmoža dajści da nas. Hetyja skryŭleńni prastory niemahčyma ŭjavić našaj trochmiernaj śviadomaściu, ale možna apisać fizičnymi ŭraŭnieńniami. I kali nivodzin sihnał nie pakinie hety izalavany ad nas kutočak Suśvietu, to taki abjekt navat nie zmoža vypramieńvać śviatło. Heta i bu-dzie čornaja dzirka.
Pakolki čornaja dzirka nie śviecicca, znajści jaje — zadača dla sučasnych astranomaŭ nierealnaja. Ale ŭsio robicca našmat praściej, kali čornaja dzirka ŭvachodzić u skład padvojnaj zorki.U takim vypadku jana moža pačać pieraciahvać na siabie rečyva svajoj susiedki i z zadavalnieńniem jaho pahłynać. Pry hetym haz, padajučy na čornaha «kanibała», budzie razhaniacca da amal śvietłavoj chutkaści i jarka śviacicca ŭ renthienaŭskich promniach. Tamu, kali astranomy bačać padvojnuju zorku, adzin z kampanientaŭ jakoj ciomny i vypramieńvaje renthien, niama sumnievaŭ — heta čornaja dzirka.
Pahroza dla Ziamli?
Što ž, raptoŭnuju sustreču z adzinokaj čornaj dzirkaj my pradkazać nie ŭ stanie. Nakolki imaviernaja i niebiaśpiečnaja takaja sustreča?
Žurnalisty časta apisvajuć hetyja abjekty jak hihanckija kaśmičnyja pyłasosy, jakija ŭsmoktvajuć usio, što znachodzicca na ich šlachu. Ale heta niapraŭda: adziny miechanizm, praź jaki čornyja dzirki mohuć upłyvać na inšyja cieły — heta hravitacyja, jakaja zaležyć tolki ad masy. I kali b, naprykład, Sonca raptoŭna pieratvaryłasia ŭ čornuju dzirku, jano nie zasmaktała b nivodnaj płaniety: usie praciahvali b ruchacca pa tych ža arbitach, tolki voś dniom było b ciomna i choładna...
Kali ž «kaśmičny zabojca» nie zasmokča nas, usio roŭna Ziamlu moža prosta vykinuć ź jaje arbity pry blizkim prachodžańni čornaj dzirki. Moža, hety scenar ujaŭlaje niebiaśpieku?
Na ščaście, vierahodnaść i hetaj padziei amal nulavaja. Naš kosmas — adna biaskrajniaja pustata.U fantastyčnych filmach my bačym, jak advažnyja kaśmičnyja padarožniki lotajuć skroź tumannaści i zornyja skopiščy, ale ŭsie hetyja kadry robiacca dla vidoviščnaści: nijaki film nie zmoža pieradać maštaby kałasalnych adlehłaściaŭ u Suśviecie. Kab choć kryšku asensavać maštab, ujavim, što Sonca ścisnułasia da pamieraŭ vialikaj harošyny (1 santymietr). U takim maštabie da bližejšaj zorki bu-dzie prykładna... 300 kiłamietraŭ! Ujavicie sabie dźvie harošyny: adna ŭ Minsku, druhaja ŭ Hrodnie — heta i jość ščylnaść zorak u našaj hałaktycy. Viedajučy heta, na pytańnie, ci časta zorki mohuć sutykacca adna z adnoj, adkažycie sami.
Čornyja dzirki — krynica žyćcia
Akazvajecca, čornyja dzirki mohuć nie tolki nieści śmierć, ale i žyćcio! U centry amal luboha zornaha vostrava — hałaktyki — taksama znachodziacca takija abjekty.Pryčym ich masa moža ŭ miljony razoŭ pieravyšać soniečnuju. Utvarylisia jany jašče miljardy hadoŭ tamu, kali ŭ centrach hałaktyk było vielmi šmat rečyva. Reštki hetaj materyi tady padali na zvyšmasiŭnyja čornyja dzirki, naradžajučy niabačanaj siły vypramieńvańnie, jakoje svaim ciskam adšturchoŭvała ad siabie astatni haz, stvarajučy takim čynam umovy dla farmiravańnia novych zorak pa ŭsioj hałaktycy. Mahčyma, i naša Sonca isnuje tolki dziakujučy tamu, što niekali daŭno ŭ centry našaha Mlečnaha Šlachu aktyŭničała čornaja dzirka. Darečy, jana i ciapier tam isnuje, tolki pahłynać joj užo niama čaho. Astranomy znajšli hety abjekt tolki dziakujučy navakolnym zorkam, jakija ź vializnymi chutkaściami kruciacca vakoł čahości ciomnaha.
Adronny kałajdar i kaniec śvietu
Sučasnaja fizika nie asprečvaje i isnavańnie čornych dzirak małoj masy — navat mienšaj za kiłahram. Pravieryć, ci isnujuć jany, amal niemahčyma.Tamu hetyja hipatetyčnyja abjekty stanoviacca hierojami navukovych mifaŭ. Naprykład, pra toje, što ŭ Šviejcaryi, u Vialikim adronnym kałajdary, mohuć naradzicca takija mikraskapičnyja dzirki, jakija zasmokčuć spačatku kałajdar, paśla — Ziamlu, a potym — uvieś Suśviet. Na ščaście, bajacca ich nie varta: z kosmasu da nas časam prylatajuć čaścinki, enierhija jakich u miljony razoŭ bolšaja, čym u tym kałajdary, — i ničoha katastrafičnaha nie adbyvajecca. Časam navat padajecca, što takija mify prydumlajuć sami vučonyja, bo takim čynam možna pryciahnuć uvahu hramadskaści da šmatmiljardnaha prajekta.
Jak bačym, kolki b ni pałochała nas žoŭtaja presa, čornyja dzirki — zusim nie pahroza našamu isnavańniu i našaj płaniecie.Ale heta ŭnikalnaja źjava ŭ Suśviecie, jakaja dazvoliła nam jašče hłybiej padyści da jaho tajamnicaŭ i zrabić čarhovy krok napierad u adkryćci zakonaŭ Pryrody
