Mietryka Kalinoŭskaha: čamu jaho nazvali Kastusiom 21

U kožnaha naroda jość imiony — sinonimy słovam «vola», «braterstva». U bałharaŭ heta Chrysta Bocieŭ, u vienhraŭ-madziaraŭ — paet Šandar Pieciofi, u italjancaŭ — Džuzepie Harybaldzi, u palakaŭ — Šyman Kanarski, u rasijcaŭ — Hiercen, Aharoŭ, Dabralubaŭ…

U biełarusaŭ takim nacyjanalnym hierojem, zmaharom za volu rodnaha naroda staŭ Kastuś Kalinoŭski — pravadyr paŭstańnia 1863 hoda na Biełarusi-Litvie…

…Jak u ChV stahodździ, kali padčas Dubrovienskaj bitvy (pad Hrunvaldam, 15 lipienia 1410) kryžaki źmiali polskich rycaraŭ i navat prarvalisia da ściahanosca dy skinuli vialiki karaleŭski štandar Jahajły, litoŭskija pałki na čale ź Vitaŭtam uratavali ad razhromu sajuznyja vojski, tak u 1863 hodzie, praź ličanyja miesiacy paśla pačatku paŭstańnia, kali polskija atrady hienierała Lanhieviča byli raźbityja rasijskimi pałkami, na niejki momant usie nadziei pačali ŭskładać na nacyjanalna-vyzvalenčy ruch u Biełarusi i Litvie, dzie ŭ šerahi kasinieraŭ pajšli sialanie, miestačkoŭcy.

F. Enhiels (znaŭca niamieckaj i jeŭrapiejskaj historyi), jaki pilna sačyŭ za chodam paŭstańnia, 8 krasavika 1863 hoda zanatavaŭ: «…litoŭski ruch ciapier samy važny, tamu što jon:

1) vychodzić za miežy Kanhresavaj Polščy;

2) u im biaruć vialiki ŭdzieł sialanie».

Ale vajennaje ščaście adviarnułasia ad paŭstancaŭ. 200-tysiačnaje rasijskaje vojska, addadzienaje pad kiraŭnictva hienierału Muraŭjovu, paśladoŭna i žorstka dušyła paŭstancki ruch. Hieraičnaja baraćba ŭ lasnoj Biełarusi nie stała ŭ narodzie takoj pryciahalnaj lehiendaj, jak historyja ŭźniknieńnia hałoŭnaha nabata paŭstańnia, nielehalnaj i niepadcenzurnaj haziety «Mužyckaja praŭda», što nie ŭ emihracyi, a tut, na rodnaj ziamli, pačała havaryć biełaruskamu ludu praŭdu. Pa-biełarusku.

Praŭdu, pa jakoj saśmiahli sialanskija dušy…

27 lutaha 1839 hoda ŭ Vilni byŭ publična rasstralany revalucyjanier-demakrat Šyman Kanarski (1808–1839). Žychary stali śviedkami čarhovaj raspravy rasijskich karnikaŭ z revalucyjnym rucham u krainie.

Adzin z sučaśnikaŭ paśla pakarańnia Kanarskaha zapisaŭ: «Patrebien muž z sercam Vašynhtona i Ipsiłantyja, ź siłaju i rozumam Napaleona. Nie treba adčajvacca: ź pinskich bałot i kurnych chat peŭna vyjdzie hety hieroj».

Jon źjaviŭsia na śviet adviačorkam 2 lutaha (pavodle staroha stylu 21 studzienia) 1838 hoda ŭ maleńkaj viosačcy Mastaŭlany Hrodzienskaha pavieta (ciapier u Biełastockim paviecie Padlaskaha vajavodstva, u miežach Polščy). U mietryčnych knihach miascovaha parafijalnaha kaścioła jaho spačatku zapisali Vincentam, synam Symona i Vieraniki Kalinoŭskich: «Roku Božaha tysiača vasiemsot tryccać vośmaha, miesiaca lutaha, šostaha dnia ŭ Jałaŭskim ryma-katalickim parafijalnym kaściole vikaryjem taho ž kaścioła Franciškam Karžanieŭskim było achryščanaje vadoju niemaŭla Vincent Symona j Vieraniki z Rybińskich Kalinoŭskich… narodžany taho ž hoda, studzienia dvaccać pieršaha dnia ŭviečary ŭ toj samaj parafii…»

Rychtujučy hetuju publikacyju, ja sa ščyrym ździŭleńniem zrablu adkryćcio: ani ŭ aryhinale (pa-polsku), ani ŭ biełaruskim pierakładzie, ani ŭ poŭnym vyhladzie mietryka chrostu našaha narodnaha hieroja dasiul nie drukavałasia!

Bo chto ž byli chrosnyja baćki Kalinoŭskaha?

Pahadziciesia, vyšejpadadzieny tekst daloka nie poŭny: nie byvaje chrostu biez chrosnych baćkoŭ!

Pračytaŭšy ž mietryki paŭniej, možna zrabić dapuščeńnie, čamu Kalinoŭskaha nazvali Kastusiom.

U pieršym (cytavanym vyšej) vypadku — «Chrosnyja baćki: Bahusłaŭ Suzin z radavitaj Maryjannaj Maciajevičankaj, pannaj».

A viadoma, što paźniej adbyŭsia «poŭny chrost» našaha hieroja.

«Roku Božaha tysiača vasiemsot tryccać vośmaha miesiaca krasavika čaćviortaha dnia ŭ Jałaŭskim ryma-katalickim parafijalnym kaściole byŭ dapoŭnieny vikaryjem taho ž kaścioła ksiandzom Franciškam Karžanieŭskim abrad chrostu nad dziciatkam [nazvanym] imionami Vinceś-Kastuś, synam Symona j Vieraniki z Rybińskich Kalinoŭskich, šlubnych baćkoŭ, narodžanym taho ž hoda, miesiaca studzienia dvaccać pieršaha dnia ŭviečary i ŭ dzień šosty miesiaca lutaha [praz taho ž samaha ksiandza… achryščanym]… Chrosnyja baćki: Antoś Kitkievič, administratar Jałaŭskaha parafijalnaha kaścioła, kapiełan Śvisłackaj himnazii ź Pietranelaj, žonkaj Kanstancina Krukoŭskaha. Asistavali… Kanstancin Krukoŭski z Elžbietaju, žonkaj Kazimiera Šymańskaha».

Ci nie prysutny Kastuś Krukoŭski (svajak?) paŭpłyvaŭ na «dadatkovaje» imia?

Hety mietryčny zapis (pad dvuma imionami) «Vincenta-Kanstancina» staŭsia poŭnym aktam chrostu.

Junak abraŭ sabie druhoje, jakoje ŭ staražytnych rymlan aznačała «niepachisny», «tryvały», «ćviordy», a ŭ sialanskim abychodku hučała jak Kastuś.

Potym, nie pa ŭłasnaj voli, jon budzie mieć šmat imionaŭ i proźviščaŭ, paetyčnych i ździeklivych: Jaśka-haspadarz-pad Vilni, Vasil Śvitka, Makarevič, Čarnocki, Cham, Kanstancin Chamovič, Chamucius, Ihnaś Vitaženiec. I ŭsie jany zaśviedčać pierad historyjaj hodnaść ich uładalnika, bo praŭdziva skazana: niama imieni, jakoje nielha nie ŭsłavić.

U nacyjanalna-vyzvalenčaj baraćbie Kastuś mieŭ papiarednikaŭ, siabroŭ-paplečnikaŭ, ale najbližejšym daradčykam i nastaŭnikam na šlachu stanaŭleńnia Kalinoŭskaha-revalucyjaniera byŭ jaho starejšy brat Viktar (1833–1862), student-miedyk Maskoŭskaha ŭniviersiteta, a paźniej — niaštatny supracoŭnik publičnaj biblijateki ŭ Pieciarburhu. Mienavita Viktar, apantany historyk, tonki znaŭca staražytnych letapisaŭ, «pisanych kryvickaj havorkaj», abudziŭ u chłapčuku prahu da viedaŭ. (Najmajučy apošniuju nielehalnuju kvaterku ŭ Vilni ŭ svajho ciozki, čynoŭnika Vilenskaj kazionnaj pałaty Kastusia Žabroŭskaha, navasielec «Vitaženiec» rodam svaich zaniatkaŭ nazavie «raspracoŭka materyjałaŭ histaryčnaha charaktaru słavianskich narodnaściaŭ»).

Kalinoŭski zasnavaŭ volny nacyjanalny druk — pieršuju biełaruskuju hazietu «Mužyckaja praŭda», jakaja ŭ XX stahodździ ličanyja razy drukavałasia biez kupiur.

Niahledziačy na toje, što paplečnikam kiraŭnika paŭstańnia 1863–1864 hadoŭ na Biełarusi i Litvie ŭdałosia naładzić vydańnie tolki 7 numaroŭ, u abudžeńni śviadomaści biełarusaŭ jana adyhrała vyklučnuju rolu.

Unikalnaść jaje vidavočnaja: «Mužyckaja praŭda» — ci nie adzinaje pieryjadyčnaje vydańnie siaredziny XIX stahodździa ŭ Jeŭropie, niepasredna adrasavanaje sielaninu, u jakim tak jasna byli nakreślenyja sacyjalnaja i palityčnaja meta:

1) vyzvalicca ad pryhniotu rasiejskich akupantaŭ;

2) dać ziamlu mužyku-biełarusu.

U svaich relacyjach žandary achryścili «Mužyckuju praŭdu» «razburalnaj hazietaj», vobrazna i dakładna sfarmulavaŭšy pahrozu, jakuju nieśli «latučyja listki» (A. Hiercen) caryzmu, jaho chvalonym trom kitam — pravasłaŭju, samadziaržaŭju i narodnaści (apošniaja mieła na ŭvazie «jedinuju i niedielimuju»).

Na dopycie ŭ žandarskich pałkoŭnikaŭ u adnym sa svaich tłumačeńniaŭ ułasnych pohladaŭ Kalinoŭski jasna napiša:

«Ja nie praciŭnik ščaścia narodnaha, nie praciŭnik i Rasii, kali jana nam dabra žadaje, ale praciŭnik tych biedstvaŭ, jakija abrušvajucca na kraj naš niaščasny».

Była i Rasija dziekabrystaŭ, Čarnyšeŭskaha, Dabralubava.

Mienavita jaje, demakratyčnuju Rasiju, sprabavaŭ padtrymać Kalinoŭski, kali ŭ siaredzinie žniŭnia 1863 hoda — padčas samaj zaviruchi paŭstańnia — na prośbu rasijskich revalucyjanieraŭ pasyłaŭ u Pieciarburh drukarski varštat.

I nie jaho vina, što ŭ Pieciarburhu na čyhuncy hruz nie zapatrabavali, i «pasyłka» viarnułasia nazad, u Vilniu, dzie vypadkova była znojdzienaja ŭładami na vilenskaj tavarnaj stancyi.

Svajo kreda žyćcia Kalinoŭski vykazaŭ u raźvitalnych i da nadryvu pračułych pasłańniach da naroda, viadomych pad nazvaj «Listy z-pad šybienicy».

Pad aŭtohrafam lista, paśla podpisu «Tvoj słuha, narodzie, Jaśka-haspadarz-pad Vilni» (Kalinoŭski słova «narodzie» potym zakreśliŭ) mahli padpisacca tysiačy i tysiačy paplečnikaŭ-zmaharoŭ.

Bo heta byŭ zapaviet usioj tahačasnaj demakratyčnaj Biełarusi. Sasłanaj i rasstralanaj.

Pavodle daniasieńniaŭ Muraŭjova «Viešalnika» caru Alaksandru II:

1) asudžana na stratu — 128 (ź ich 38 vajskoŭcaŭ i 18 sialan);

2) sasłana na katarhu — 972;

3) sasłana na pasialeńnie ŭ addalenyja miescy Sibiry — 573;

4) sasłana z pazbaŭleńniem asabistych pravoŭ u mienš addalenyja miescy Sibiry — 854;

5) pryznačana ŭ vajskovuju słužbu šarahoŭcami — 345;

6) sasłana ŭ aryštanckija roty — 864;

7) vysłana na žycharstva ŭnutry impieryi (nie pazbaŭlajučy pravoŭ) — 1524;

8) vysłana z kraju dla pasialeńnia na kazionnych ziemlach — 7557;

9) pakinuta ŭ krai «palityčnych złačyncaŭ» — 9229 (ź ich 6127 «prostaludzinaŭ»-sialan)…

Represii… Hanieńni… Pieraśled… Ckavańnie… Vysyłka… Ucisk, prymus na rodnaj ziamli ciaham stahodździaŭ (apošni maštabny pieraśled ŭ śniežni-2010 naličvaje 725 zatrymanych, ź ich 44 abvinavačanych; siaredni viek tych siami socień našych sučaśnikaŭ — kala 35 hadoŭ).

Jaki byŭ siaredni viek asudžanych sučaśnikaŭ Kastusia?

Samomu Kalinoŭskamu za miesiac da hibieli spoŭniłasia 26.

«Za taki čas bolšaść ludziej paśpiavaje zrabić mała. A hety paśpieŭ stvaryć volnuju biełaruskuju presu, pasiejać nasieńnie narodnaha hnievu, uzraścić jaho i zžać pasieŭ», —

adznačaŭ u artykule da stahodździa z dnia jaho śmierci Uładzimir Karatkievič.

Cieły paŭstancaŭ, zakatavanych na dopytach, pastralanych i paviešanych, redka addavali svajakam, zasypajučy miescy straty vapnaj (kab chutčej raskładalisia trupy) i navat zalivajučy čałaviečym łajnom. Smurod hetaha łajna i ciapier prabivajecca ŭ niekatorych pradažnych hihikajučych publikacyjach pra postaci tych, chto zapłaciŭ za volu i niezaležnaść našaj ziamli najdaražejšym — žyćciom.

U paviešanaha Kalinoŭskaha nie znajšłosia ni kreŭnych, ni paplečnikaŭ, kab paprasić ci vykupić cieła

(70-hadovy baćka, šlachcic Symon Stafanaŭ Kalinoŭski, majučy ad dvuch šlubaŭ 17 dziaciej, tut byŭ biezdapamožny).

Ale heta pra cieła. Duch ža zastaŭsia niepieramožanym.

Jazep Januškievič

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH