Kraj prydumanych i adrodžanych movaŭ
Vynachodniku eśpieranta Ludviku Zamienhafu — 150. Padarožža pa bijahrafii movabudaŭnika ź Biełastoku i pa historyi pabudavanaj movy sa złabadzionnymi zaciemkami pierakładnika i palihłota Siarhieja Šupy.
Vynachodniku eśpieranta Ludviku Zamienhafu (mienavita tak z naciskam na pieršym składzie) — 150. Padarožža pa bijahrafii movabudaŭnika ź Biełastoka i historyi eśpieranta sa złabadzionnymi zaciemkami pierakładnika i palihłota Siarhieja Šupy.
Adnoj z metaŭ Zamienhafavaha vynachodstva ŭsieahulnaj movy było pazbycca mižnacyjanalnaj niepryjazi, bo ŭnifikacyja musiła b pryvieści da vyšejšaha ŭzroŭniu parazumieńnia… Vyhadavany ŭ Biełastoku, dzie žyli palaki, biełarusy, habrei i niemcy, Ludvik zrabiŭsia śviedkam šmatmoŭja i ŭvadnačaśsie častaha mižnacyjanalnaha šmatkanfliktoŭja. Stul jon robić vysnovu, što ŭnifikacyja pryviadzie da lepšaha kantaktu roznych narodaŭ dy etničnych hrup. «Cełaja sotnia samych vialikich vynachodstvaŭ nie zrobić čałaviectvu takoj vialikaj i kaštoŭnaj revalucyi, jakuju zrobiać uvodziny niejtralnaj mižnarodnaj movy», — kazaŭ jon…
Siarhiej Šupa: Ad času Zamenhafavaha vynachodstva śviet pieražyŭ mnostva kanfliktaŭ, u jakich zahinuli miljony ludziej. Jakoje tam parazumieńnie! Navat kali b usie ludzi na śviecie havaryli adnoj movaj — usio adno znajšli b, za što pasvarycca j pazabivacca.
Što dapamahło byłoj Juhasłavii, dzie ŭsie baki kanfliktu havaryli adnoj movaj? Nie razumieju, kali havorać pra «modnuju ciapier šmatkulturnaść». Šmatkulturnaść — naturalny stan rečaŭ šmat dzie ŭ prastory i ŭ časie. Ci «modna» było siarod miestačkovych biełarusaŭ sto hadoŭ tamu havaryć (abo choć by razumieć) na idyšy? Navažusia pastulavać formułu: «Nia viedaju>nie razumieju>bajusia>nienavidžu». Treba chutčej nie movu ŭniviersalnuju prydumlać, a naładžvać usie mahčymyja dyjałohi miž kulturami, kab raźbić hety zaklaty łancuh.
…Adna ź idejaŭ Zamienhafa była zrabić niejtralnuju movu i zabaranić jaje karystalnikam mianiać fundamient hetaj movy. Sprabujučy być absalutna biesstarońnim u spravie vynachodstva movy, hienijalny, ale jak usiaki čałaviek abmiežavany ŭ svaich dalahladach, Ludvik Zamienhaf nie zdoleŭ być pazbavicca peŭnych pierahibaŭ. Hetak, u eśpieranta vidavočnaje pieravažvańnie ramanskich moŭnych elemientaŭ (zapazyčvańniaŭ z francuzkaj, hišpanskaj), pry absalutnaj adsutnaści nieindajeŭrapiejskich karanioŭ…
Siarhiej Šupa: Zamienhaf dumaŭ miestačkovymi ŭschodniejeŭrapiejskimi katehoryjami. Nu dzie taja niejtralnaść pa-za słaviana-ramana-hiermanskim kantekstam? Eśpieranta było i zastaniecca čužym dla šmat kaho ź jeŭrapiejcaŭ, nie kažučy ŭžo pra kitajskamoŭny abo arabskamoŭny śviet, dzie eśpieranta hučyć jak jašče adna mova jeŭrapiejskich impieryjalistaŭ.
Ciapier ža moŭnyja tendencyi ŭ Eŭropie samyja roznyja, nijakaj adnaznačnaj «mody» niama:
i amierykanizacyja (nu, hety praces paviarchoŭny, i tut niama čaho pałochacca), i viartańnie da karanioŭ — purystyčnyja barykady ŭ Francyi abo Litvie, i ŭzdymy moŭnaha rehijanalizmu (Katałonija, Valija), i cichaje pamirańnie (łužyckaja mova ŭ Niamieččynie).Ja voś z chvalavańniem i spahadaj naziraju za badaj što adnaasobnymi vysiłkami majho siabra Jana Maksimiuka zatrymać źniknieńnie padlašskaj movy praz vypracoŭku novaha piśmovaha standartu, zaprašaju naviedać sajt svoja.org
…«Ci nieabchodnaja mižnarožnaja mova? Hetaje pytańnie svajoj naiŭnaściu vykliča śmiech u budučych pakaleńniaŭ. Hetaksama jak našyja suajčyńniki zaśmiajalisia b, daprykładu, pačuŭšy pytańnie «Ci patrebnaja nam pošta?» — skazaŭ Zamienhaf.
Siońnia, by toje eśpieranta, anhielskaja zaniała miesca ŭniviersalnaj movy. I ŭźnikaje pytańnie pra niebiaśpieku takoha panavańnia mižnarodnych, nibyta bolš važnych, movaŭ nad inšymi movami…
Siarhiej Šupa: Varta, mabyć, adroźnivać movu kamunikacyi i movu kultury. U hetym, mabyć, i palahaje ijerarchija, jaje nie treba stvarać, jana dla kožnaha miesca i času stvarajecca sama. Anhielskaja mova dapamoža parazumiecca z pradstaŭnikom inšaj kultury, ale naŭrad ci šmat dapamoža ŭ dałučeńni da inšaj kultury, aprača vielmi paviarchoŭnaha aznajamleńnia. Śpiecyfičnaja situacyja ŭ Biełarusi ŭ tym, što šyrokija masy stracili svaju movu kultury (na jakoj stahodździami pieradavaŭsia kulturny kod
— z usioj idyjamatykaj, sintaksisam, madelami myśleńnia), i pačynajucca sproby stvareńnia kultury na movie kamunikacyi. Niešta padobnaje sto hadoŭ tamu ŭ Irłandyi pryviało da źjaŭleńnia Džojsa i Jejtsa, ale ŭ Irłandyi ŭpłyŭ kulturnaha subctratu niezaležnaha i aryhinalnaha byŭ nieparaŭnalna bolšy. Tak što, kali ŭ Biełarusi tatalna zapanuje rasiejskaja mova, joj budzie nakanavana navieki zastacca kulturnaj pravincyjaj Rasiei.
…Zamienhaf byŭ spadčynnym palihłotam: jaho baćka Mark i dzied Fabijan byli vykładčykami zamiežnych movaŭ, a sam Ludvik byŭ vydatnym moŭnym piedahoham. Jaho «Padručnik niamieckaj movy dla rasijskaha junactva» vytrymaŭ 14 vydańniaŭ, kolki razoŭ pieravydavałasia jahonaja «Paraŭnaŭčaja rasijska-polska-francuzka-niamieckaja frazieałohija». Darečy, Zamienhaf byŭ nie adziny, chto ŭ hetaj čascy Jeŭropy vynošvaŭ taki ambitny moŭny prajekt. U miastečku Łužki (ciapier Viciebskaja vobłaść) u 1859-m naradziŭsia jašče adzin entuzijast — Elijezer Ben-Jehuda, jaki ŭ adroźnieńnie ad Zamienhafa, (amal) nie vydumlaŭ rovara: jamu pryjšła dumka adradzić staražytnuju habrejskuju movu, kab na joj razmaŭlali sučasnyja habrei…
Siarhiej Šupa: Možna, viadoma, skazać, što niekali Biełaruś jak šmatmoŭnaja, šmatkulturnaja terytoryja — ludzi ŭ nas umieli havaryli na dźviuch-troch-čatyroch movach — była spryjalnym miescam dla takich źjavaŭ. Adnak pačatak adradžeńnia iŭrytu ŭ Biełarusi naŭrad ci maje dačynieńnie da samoj Biełarusi. Z hetkim ža pośpiecham toje mahło adbycca ŭ lubym inšym kutku «rysy asiełaści». Pahartajcie «Jevriejskuju encikłopiediju» — bijahrafii našych ziemlakoŭ-judejaŭ śviedčać ab ich nadzvyčajnaj hieahrafičnaj mabilnaści, niepryviazanaści da kankretnaha miesca. Škada, što Biełaruś hetuju histaryčnuju vypadkovaść — toje, što reanimatar iŭrytu naradziŭsia tut — vielmi mała vykarystoŭvaje i nie maje z hetaha nijakich kulturnickich pracentaŭ. Dumaju, što bolš vypadaje havaryć pra niejkuju admoŭnuju karmu Biełarusi — heta miesca, dzie movy pamirajuć, a nie adradžajucca. Pamior idyš (nie zabyvajmasia, što BSSR była adzinaj dziaržavaj śvietu, dzie idyš byŭ adnoj z aficyjnych movaŭ), amal pamiorli ŭsie kresovyja polskija dyjalekty, pamiorli ŭnikalnyja ŭschodnielitoŭskija dyjalekty, ledź žyvaja biełaruskaja mova...
…Leta 1887 h. Zamienhaf publikuje pa-rasijsku svaju knihu, padpisanuju psieŭdanimam D-r Eśpieranta: «Mižnarodnaja mova. Pieradmova i poŭny padručnik», hetak dajučy mahutny impuls da ŭźniknieńnia i raźvićcia takoha hramadskaha i kulturnaha fienomienu jak štučna stvoranaja mova eśpieranta. Bolš za 10 hadoŭ ruplivaj pracy pa supastaŭleńni hramatyčnych formaŭ u roznych, zbolšaha jeŭrapiejskich movach. Ludvik Zamienhaf zarablaje akulistam to ŭ Varšavie, to ŭ Biełastoku, to ŭ Horadni, pakrysie daskanalić svaju movu. Aścierahajučysia kpinaŭ, svaju pracu ŭdzień vykonvaje akulist, unačy — movabudaŭnik, pravodzić jaje tajemna, paśviaciŭšy ŭ jaje adno kolki svaich znajomych.
Ale pa časie eśpieranta, niahledziačy na vialikuju kolkaść entuzijastaŭ i tytaničnyja namahańni stvaralnika, tak i nie zrabiłasia ŭsieahulnaj movaj Jeŭropy. Hetamu šmat pryčynaŭ: histaryčnych (pačatak Pieršaj suśvietnaj), i kulturnych (uzyšli zorki niamieckaj i anhielskich movaŭ u jakaści mižnarodnych). Admoŭny dośvied usio adno dośvied. Jak jon moža dapamahčy zadačy biełarusizacyi?
Siarhiej Šupa: Zamienhaf budavaŭ movu na pustym miescy, u prabircy, biez kulturna-histaryčnych padmurkaŭ
. Tamu jaho niaŭdača (nu, skažam, adnosnaja) nie musić nas zasmučać. Biełaruskaja mova maje svaje karani i kronu, maje svajo miesca ŭ kulturnym kantekście, maje vializny korpus naturalna ŭźnikłych tekstaŭ. Usio heta vyhadna adroźnivaje jaje ad eśpieranta i daje spadzievy na vyžyvańnie. Astatniaje zaležyć ad nas. Tak, sapraŭdy pierakładać treba ŭsio, i asabliva sieryjały i etykietki. A stratehija biełarusizacyi jasnaja — pačać z televizii, z čynavienstva i śfiery pasłuh. Tady adukacyja ŭsich uzroŭniaŭ — nie prymušać, ale paŭsiul stvaryć spryjalnyja ŭmovy. I praz paru hadoŭ bieź nijakich zakonaŭ ŭsio stanie na miesca.
Siarhiej Šupa, znaŭca charvackaj, češskaj, estonskaj, litoŭskaj, partuhalskaj, francuzskaj, iŭrytu, polskaj, anhielskaj movaŭ. Pierakładčyk na biełaruskuju Meryme, Mapasana, Po, Borchesa, Šulca, Kiereta, Dareła, Hrejmasa, Jerhavič, Miłaša, Vijana, Džojsa.
