Chopić prymityzavać historyju, chavajučysia za adhavorkaj «śpiarša pabudujem nacyju»: maładyja historyki palemizujuć z Alesiem Kraŭcevičam
Pišuć Anton Lavicki i Paŭlina Skurko.
Na sajcie zusim novaj Akademii Astrahorskaha prapanavany adukacyjny kurs Alesia Kraŭceviča «Vialikaje Kniastva Litoŭskaje ŭ jeŭrapiejskaj i biełaruskaj historyi».
Važna, što videakursy pa biełaruskaj historyi źjaŭlajucca ŭ siecivie. Aŭtar troch ź ich — Aleś Kraŭcevič.
Voś druhaja lekcyja, tema jakoj — vyjaśnić, čyjoj dziaržavaj było VKŁ. Kraŭcevič pryznaje, što heta — navukova niekarektnaja pastanoŭka pytańnia i prapanuje zamianić jaje inšaj: raźvićciu jakoha etnasu abjektyŭna spryjała VKŁ? Intanacyjna vyłučanyja lektaram słovy «abjektyŭna spryjała» tłumačać intelektualny padtekst hetaha razvažańnia. Z toj ža intanacyjaj Adam Zaleski ŭ kancy 1980-ch davodziŭ, što Rahnieda «abjektyŭna» była reakcyjanierkaj i tamu nie vartaja miesca ŭ nacyjanalnym panteonie.
Takaja abjektyŭnaść pazbaŭlaje subjektnaści ludziej minuŭščyny, nakidvaje na dastupnyja nam krynicy sučasnyja ŭjaŭleńni i kaštoŭnaści i ničoha nie paviedamlaje pra łohiku hramadskaj prastory. Jana nie zadajecca pytańniem, jak jany bačyli śviet, jak arhanizoŭvali svaje sacyjalnyja ŭzajemadziejańni, na jakich pryncypach abjadnoŭvalisia.
Naprykład, pobač z abjektyŭnaściu znachodzicca paniaćcie etnasu, pazyčanaje z savieckaje etnałohii 1970-ch. Pravamiernaść hetaha paniaćcia dyskutavałasia ŭ biełaruskaj prafiesijnaj pieryjodycy, ale krytyka mała paŭpłyvała na ŭžyvańnie jaho siarod historykaŭ. Mnohija ŭsio jašče miarkujuć, što etnas — abjektyŭna isnujučaja rečaisnaść, amal što bijałahičnaja dadzienaść. Miž tym, u XX stahodździ histaryčnaja dyscyplina patraciła šmat vysiłkaŭ, kab źviarnuć uvahu na sacyjakulturnuju pryrodu etnasu (ci, chutčej, etničnaści). Etnas nie moža być adździeleny ad hramadskich adnosin i ŭ hetym sensie źjaŭlajecca «štučnaj» kanstrukcyjaj. Toje tyčycca i šerahu inšych vypadkaŭ, naprykład, dyskusijnaha paniaćcia «rańniefieadalnaja dziaržava». Jakraz pra heta, — pra terminałahičnyja dy kanceptualnyja dyskusii, novyja padychody — i chaciełasia b pasłuchać na akademičnych histaryčnych kursach.
Hety padychod zaciamniaje mnohija prablemy. Jak ludzi taho času razumieli svaju prynaležnaść da hrup? Ci takoj važnaj dla ich była mova, na jakoj jany razmaŭlali? Mahčyma, sacyjalny status byŭ abumoŭleny inšymi faktarami, nie etničnaściu? Naprykład, prafiesijaj? U niejki momant takoha «raspytvańnia» moža vyśvietlicca nastupnaja niespadziavanka: moža być, «etnasy» savieckaj navuki — jak ruś, litva ci jatviahi, — byli pieršapačatkova nie «histaryčna składzienymi supolnaściami, abjadnanymi adzinstvam pachodžańnia, movy, materyjalnaj kultury, samanazvaj», a prafiesijnymi hrupoŭkami z peŭnaj praktyčnaj funkcyjaj?
Vialikuju rolu aŭtar kursu nadaje paniaćciu cyvilizacyi — jašče adnoj abstrakcyi. Siońnia jano ŭžyvajecca ŭ humanitarnych navukach chutčej z aściarohaj (kali naohuł užyvajecca; varta pačytać pra heta, naprykład, u apošniaj knizie Vitala Silickaha «Doŭhaja daroha ad tyranii», jaki naŭprost admaŭlajecca padzialić skandalnuju niekali «cyvilizacyjnuju arhumientacyju Chantynhtana» u kantekście svajoj temy). U toj ža čas u postsavieckich krainach paniaćcie «cyvilizacyja» maje ideałahičnuju funkcyju. Isnuje dumka, što «cyvilizacyjny padychod» u postsavieckaj humanitarystycy pryjšoŭ na źmienu marksizmu-leninizmu i funkcyjanalna zamianiŭ navukovy kamunizm, bo mieŭ na mecie abhruntavańnie śpiecyfiki ruskaha histaryčnaha šlachu.
Hetuju łohiku možna ŭbačyć u biełaruskim padručniku pa hramadaznaŭstvie dla 9 kłasa (2009 hod). Pryvioŭšy aznačeńnie cyvilizacyi, zasnavanaje na pracach Tojnbi, aŭtary padsumoŭvajuć sutnaść cyvilizacyjnaha padychodu: «Roznyja narody, kožny z admietnaj kulturaj ci cyvilizacyjaj, prachodziać svoj, samabytny šlach histaryčnaha raźvićcia». Adsiul łahična vynikajuć i «biełaruskaja madel», i ruskija «skrepy».
Jak abjektyŭnaść i etnas, paniaćcie cyvilizacyi nie dapuskaje inšaj optyki. Ale ci sapraŭdy cyvilizacyjny vybar razumieŭsia ŭ tahačasnym VKŁ tak, jak padaje Kraŭcevič? Ci ludzi ŭ epochu Vitaŭta bajalisia stracić svaju identyčnaść praź isłamizacyju Zachadu? Ci nie było inšych scenaryjaŭ pieražyvańnia kulturnaj raznastajnaści? Jak rastłumačyć u takim kantekście Łucki źjezd, u cyrymonijach jakoha na roŭnych brali ŭdzieł pravasłaŭnyja, kataliki i musulmanie?
Toje samaje adbyvajecca z paniaćciem «rańniefieadalnaj dziaržavy» (i źviazanaj ź im «fieadalnaj razdroblenaściu»), jakoje ŭžyvajecca Kraŭcevičam biez dadatkovych tłumačeńniaŭ. Ale jak heta vyhladała ŭ praktycy taho času? Ci było Vialikaje Kniastva dziaržavaj u sučasnym sensie? Jak było arhanizavanaje litoŭskaje hramadstva? Naprykład, ci isnavali ŭ VKŁ ujaŭleńni ab palitycy, ekanomicy, vajnie jak samastojnych halinach žyćcia? U čym byli asablivaści sacyjalnaha ŭjaŭleńnia, pašyranaha ŭ hetym hramadstvie? Naprykład, jak źmianiałasia rola relihii? Usie hetyja pytańni ŭ kursie nie staviacca, bo ŭ ich niama patreby: chutkija adkazy prapanuje mimachodź pamianionaja «rańniefieadalnaja dziaržava».
U kankretnych siužetach časta prapanujucca sastarełyja tłumačeńni, choć isnujuć vielmi cikavyja novyja idei.
Jak, naprykład, paŭstała VKŁ? Kraŭcevič ničoha nie kaža pra značeńnie Rusi jak ramki dla palityčnaha dziejańnia «litvy». Takaja hipoteza vyłučanaja ŭ novym kursie historyi «Paŭnočnaj Jeŭrazii» (padrychtavany časopisam «Ab Imperio»). Aŭtary kursu miarkujuć, što pieršapačatkovy impuls dla farmiravańnia VKŁ dało ŭklučeńnie «litvy» ŭ palityčnuju sistemu Ruskaj ziamli ŭ CHI stahodździ.
Nijak nie źviartajecca Kraŭcevič i da paźniejšaje intelektualnaj tradycyi pravasłaŭnaj elity (Litoŭskaj) Rusi (jakaja ŭjaŭlała Vilniu jak pramuju naślednicu Kijeva). A heta nadzvyčaj nasyčany i bahaty siužet, jaki daje mahčymaść praktyčna zrazumieć składanaść kulturnaj prastory.
Praihnaravaŭšy hetyja i inšyja siužety historyi Litvy, Kraŭcevič upuściŭ mahčymaść pakazać histaryčnuju dynamiku va ŭsim jaje bahaćci i z novaj pierśpiektyvy, adyści ad prostaha pierakazu krynic i kłasičnych daśledavańniaŭ.
Kurs vielmi prosty, na miažy z tryvijalnaściu. Kali supastavić, akazvajecca, što sutnasna lekcyi ŭ Akademii Astrahorskaha adroźnivajucca ad sieryj «Pad znakam Pahoni» i «Zahadki biełaruskaj historyi», jakija historyk rabiŭ raniej na telekanale «Biełsat», tolki adsutnaściu dramatyčnaj fonavaj muzyki. Miž tym telepieradača i akademičnaja lekcyja — heta roznyja žanry. Lekcyi Kraŭceviča paprostu nie adpaviadajuć akademičnym standartam. Brakuje aryhinalnaści dumki, nie pradstaŭlenyja novyja pohlady ci niezvyčajnyja nazirańni — heta prosta pierakaz, navat pieralik padziej palityčnaj historyi VKŁ. Lekcyi źjaŭlajucca pramaliniejnym uznaŭleńniem tych kanstrukcyj i naratyvaŭ, što byli pryniatyja maładoj biełaruskaj histaryjahrafijaj u kancy 80-ch. Natchnionyja pierabudovaj i afarmleńniem nacyjanalnaj dziaržavy, biełaruskija historyki bačyli svaju zadaču ŭ tym, kab chutka vypracavać nacyjanalnuju kancepcyju historyi Biełarusi. Jana adpaviadała duchu času, ale naŭrad ci jana moža być aktualnaja praz čverć stahodździa.
Uvažlivaje kanśpiektavańnie hetaha kursu Akademii Astrahorskaha dapamoža školnikam zdać historyju Biełarusi na vysoki bał (adno što mała chto sa školnikaŭ zrazumieje, chto takija «letuvisy», bo lektar nidzie nie tłumačyć, što jon nazyvaje nasielnictva sučasnaj Litvy). Ale kali školnyja ŭroki historyi dla vas užo ŭ minułym, spaznavaŭčaja jakaść takoha kursa budzie da rospačy małoj dla biełarusaŭ druhoha dziesiacihodździa XXI st. Kurs Kraŭceviča nie stavić składanych pytańniaŭ i nie razvažaje za miežami padziełu na svajo i čužoje.
Niekatoryja prablemy tearetyčnaha kštałtu ŭłaścivyja biełaruskaj histaryjahrafii naohuł, niezaležna ad taho, jakoha ideałahičnaha kirunku trymajucca aŭtary. Heta vynik mocnaj zaležnaści ad tradycyj savieckaj histaryčnaj navuki. Nacyjanalnaja histaryčnaja kancepcyja, raspracavanaja ŭ 1990-1991 hadach, mieła supiarečlivy padmurak: jon uklučaŭ jak zapazyčańni (interpretacyi) z tvoraŭ 1860—1920-ch hadoŭ, tak i rudymienty savieckaj tradycyi (paniaćci, mietady, matyvacyi).
Hetaja supiarečnaść — klučavy siužet tearetyčnaha paradku ŭ histaryčnych lekcyjach Akademii Astrahorskaha.
Histaryčny kurs Kraŭceviča — adbitak transfarmacyi postsavieckaj vučonaści. Sparadyčnyja spasyłki na zachodnich tearetykaŭ minułaha stahodździa (u pieršaj lekcyi čujucca matyvy z Tojnbi, ale jaho nie nazyvajuć; paźniej naŭprost upaminajecca Fiernan Bradel), pik papularnaści jakich u ruskamoŭnaj prastory prypaŭ na pieršaje postsavieckaje dziesiacihodździe, tolki akcentujuć, u jakoj eposie zastajecca žyć biełaruskaja histaryčnaja navuka. Da hetaha dadajucca cytaty ź miascovych aŭtaraŭ — Padokšyn, Lubaŭski, Kužova.
Cikava zaŭvažyć asablivaść śpisu litaratury da kožnaj lekcyi ŭ elektronnym padručniku: u kožnym, akramia adnaho, abaviazkova prysutničaje praca (čaściej navat niekalki) samoha Alesia Kraŭceviča. Taki pryncyp składańnia biblijahrafii hłyboka skažaje ŭjaŭleńnie pra paradak dnia histaryčnaj navuki, u jakim teksty Alesia Kraŭceviča nie zajmajuć tak šmat miesca, jak heta mižvoli ŭnušajecca ŭdzielnikam hetaha kursu.
Dyskusii historykaŭ apošnich dziesiacihodździaŭ nie adbilisia na kursie nijak. Niama ŭ im spasyłak na pracy Alaksieja Kibinia, abo na vyšejpamianiony histaryčny kurs časopisa «Ab Imperio», abo navat na šmatlikija pierakładnyja pracy pa temie, apublikavanyja vydaviectvam «ARCHE» (ź niadaŭnich možna nazvać pracy Styviena Roŭeła i Arturasa Dubonisa). Jak prykład najnoŭšaj dumki, Kraŭcevič rekłamuje ŭłasnuju «bietničnuju» kancepcyju ŭtvareńnia VKŁ, raspracavanuju im u kancy 1990-ch. Kancepcyja była ŭspryniataja inšymi historykami nieadnaznačna; ideja «prymiryć» biełarusaŭ i litoŭcaŭ u «vajnie pamiaci» vakoł VKŁ hučała zanadta kanjukturna, a šerah arhumientaŭ — naciahnuta.
Na našuju dumku, histaryčnaja prapanova Akademii Astrahorskaha pakul nie vytrymlivaje kankurencyi z anałahami (takimi, jak lekcyi MIT (Masačusieckaha instytuta technałohij) dy mnohich inšych prestyžnych univiersitetaŭ, što dastupnyja ŭ siecivie abo na śpiecyjalizavanych płatformach, naprykład, edX ci rasijskaja «Postnauka»).
Kali prafiesarka Jelskaha ŭniviersiteta Fryman čytaje lekcyju pra Amierykanskuju revalucyju, možna być upeŭnienym, što hetaja lekcyja vykonvaje adzin z hałoŭnych pryncypaŭ dydaktyki — pryncyp navukovaści, h.zn. adpaviednaść tym samym akademičnym standartam.
Kali Kraŭcevič abiacaje rastłumačyć rolu VKŁ u jeŭrapiejskaj historyi, ciažka pazbycca adčuvańnia, što ŭ tłumačeńni niama navuki — tolki stereatypizavanyja mifałohii (naprykład, «ščytom Jeŭropy» siabie ŭjaŭlali vielmi mnohija, ad Charvatyi da Rasii; toje samaje tyčycca idei «mosta cyvilizacyj»), chrestamatyjnyja štampy i prosta łahičnyja pamyłki.
Ideju Akademii Astrahorskaha treba vitać — heta krok, choć i zusim maleńki, da stvareńnia niezaležnaha ad dziaržavy ŭniviersiteta. Ale čaho chočacca ad nastupnych videakursaŭ pa biełaruskaj historyi? Źmiastoŭnych vysnoŭ (u kursie Alesia Kraŭceviča pa historyi VKŁ vysnovy, na žal pradstaŭlenyja adnym skazam). Chočacca taksama i raznastajnych pohladaŭ, niebanalnych nazirańniaŭ, novych kantekstaŭ, akademičnaj hruntoŭnaści (tearetyčnyja paniaćci — heta važna i składana, ale nie strašna: navat i jany mohuć vykładacca dastupna dy zachaplalna).
Heta ŭsio maje značeńnie, bo naŭrad ci sučasnaje hramadstva moža paśpiachova raźvivacca biez adekvatnych humanitarnych navuk. Tamu niamožna abapiracca na ŭlubiony arhumient u takich sprečkach — «śpiarša pabudujem nacyju». Niemahčyma spryjać dałučeńniu biełarusaŭ da prastory jeŭrapiejskaj ci suśvietnaj sučasnaści, ekspłuatujučy štampy, izalujučysia ad źniešnich dyskusij. Bo nacyja — heta najpierš prastora salidarnaści i pryncypy hramadzianstva, i jany chutčej buduć žyvicca sumlennym navukovym pošukam, čym standartami nacyjanalnaj ahitacyi 1910-ch hadoŭ.
Tamu važna, kab biełaruskaja histaryjahrafija nie bajałasia intelektualnych dyskusij. Kab u joj było mienš «symon-muzykanctva». Zdajecca, ad hetaha vyjhrajuć usie: stanie cikaviejšaj prafiesija, žyviejšaj publičnaja śfiera, bolš sučasnaj — mahčymaja nacyja.
* * *
Anton Lavicki naradziŭsia ŭ 1993 u v. Palaninavičy (Bychaŭski rajon, Mahiloŭskaja vobłaść). Skončyŭ histfak Biełaruskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta, ciapier vučycca ŭ aśpirantury ŭ Niamieččynie (Graduate School for East and Southeast European Studies Miunchienskaha ŭniviersiteta).
Paŭlina Skurko naradziłasia ŭ 1991 u Miensku. Skončyła histfak Biełaruskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta i mahistraturu Jeŭrapiejskaha humanitarnaha ŭniviersiteta, ciapier vučycca ŭ aśpirantury ŭ Minsku.
