Čechija nikoli nie była dla biełarusaŭ susiedkaj. Navat u sacyjalistyčnyja časy siudy mała chto traplaŭ. Z hetaj krainaj znajomilisia, zbolšaha dziakujučy čechasłavackim tavaram.
Adnak, niahledziačy na adnosnuju addalenaść, biełaruskaja prysutnaść u Prazie naličvaje šmat stahodździaŭ. Pryčym prysutnaść zusim nie naminalnaja.
Palitemihrant Butaŭt Kiejstutavič i student Vojdat Butaŭtavič
Pieršym žycharom biełaruska‑litoŭskich ziemlaŭ, ślady jakoha my možam znajści ŭ Prazie, byŭ syn kniazia Kiejstuta Butaŭt. U 1365 hodzie jon pasprabavaŭ zachapić uładu ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, skarystaŭšysia tym, što baćka i dziadźka, vialiki kniaź Alhierd, vajavali na Vałyni. Ale zmovu vykryli, i Butaŭt ratavaŭsia ŭciokami da kryžakoŭ, dzie byŭ achryščany pad imiem Hienrycha. Dapamahaŭ u apieracyjach suprać Vialikaha Kniastva, padstupaŭ z rycarskim vojskam až pad ścieny Vilni. A paśla, kali ŭžo nie byŭ patrebny niamieckim rycaram, badziaŭsia pa Jeŭropie. Trapiŭ u Prahu — stalicu Śviatoj Rymskaj Impieryi, — dzie i pryžyŭsia la impieratarskaha stała. Imia Butaŭta‑Hienrycha sustrakajecca ŭ pieraliku prydvornych impieratara Karła IV z paznakaj «dux Lituaniae» — litoŭski kniaź.
Było heta ŭ 1366 hodzie. Cikava, što hadoŭ praz dvaccać u Prahu pryjazdžaje i syn Butaŭta, Vojdat. Jaki taksama chryściŭsia ŭ katalictva i staŭ pieršym viadomym z dakumientaŭ biełaruskim studentam. Vydatnaja češskaja adukacyja dała plon:
u 1401—1402 hadach Vojdat zrabiŭsia rektaram Jahiełonskaha ŭniviersiteta ŭ Krakavie. Druhim pa liku.
Zasnavalnik univiersiteta, karol Jahajła, zrabiŭ pratekcyju stryječnamu plamieńniku.
Paśla Kreŭskaj unii pry dvary polskaj karalevy Jadvihi ŭźnik prajekt navučańnia studentaŭ z Polščy i VKŁ u Karłavym univiersitecie — Jahiełonski na toj čas byŭ u zaniapadzie. U 1397 h. pry Karłavym univiersitecie Jadviha zafundavała kalehium — śpiecyjalny dom dla litoŭskich studentaŭ, dzie jany byli całkam zabiaśpiečanyja materyjalna. Ale paśla śmierci Jadvihi ŭ 1399 h. kalehium zaniapaŭ — adkazny za jaho ŭtrymańnie čech Jan Šciekna rastraciŭ dziaržaŭnyja srodki na ŭłasnyja patreby. Nanoŭ kalehium byŭ adkryty tolki paśla śmierci Jana Šciekny.
Žyhimont Karybutavič
Druhim cikavym epizodam biełaruska‑češskich dačynieńniaŭ źjaŭlajecca historyja Žyhimonta Karybutaviča — jašče adnaho plamieńnika Jahajły.
U 1420 hodzie, kali pamior karol Vacłaŭ IV, syn Karła IV, pačałasia husickaja revalucyja. Čechi admovilisia vybrać za karala brata Vacłava, Žyhimonta Luksiemburhskaha. A pakolki siaredniaviečnaja mientalnaść patrabavała prysutnaści ŭ dziaržavie manarcha, jany źviarnulisia da Jahajły. Toj admoviŭsia być češskim karalom — prablem chapała i va ŭłasnaj dziaržavie. Tady češskaje pasolstva pajechała da vialikaha kniazia Vitaŭta. Jon pryniaŭ čechaŭ u Varnianach. Vitaŭt pahadziŭsia ŭziać ich karonu, pryznačyŭšy ŭ Prahu namieśnikam Žyhimonta Karybutaviča, jaki byŭ adnačasova plamieńnikam jak Vitaŭta, tak i Jahajły.
U 1422 hodzie Žyhimont pryjazdžaje ŭ Čechiju i pačynaje abžyvacca. Zachoplivaje horad Umičaŭ. Źjaŭlajecca ŭ Prazie. Lider husitaŭ Jan Žyžka nie adrazu pahadžajecca z prysutnaściu namieśnika Vitaŭta, ale pastupova Žyhimont Karybutavič zavajoŭvaje pavahu i simpatyi husitaŭ udałymi vajskovymi kampanijami. Jon adbivaje treci kryžovy pachod suprać Čechii. Sprabuje zachapić Karłštajn.
Hety nie samy ŭdały šturm uvajšoŭ u historyju biełaruskaj vajskovaj słavy jak pieršy zafiksavany vypadak vykarystańnia bijałahičnaj zbroi.
Raźjatrany ŭpartaściu abaroncaŭ, Žyhimont zahadaŭ svaim vajaram zakidvać nieprystupny zamak fiekalijami z dapamohaj katapultaŭ. Vykarystana było 60 vazoŭ hetaha rečyva, ale mužnyja abaroncy nie zdalisia.
Namieśnictva Žyhimonta nie było doŭhim. Vitaŭt adklikaŭ jaho nazad u 1423 hodzie. Što, viadoma, plamieńniku nie spadabałasia. Tamu Žyhimont u 1424 hodzie viartajecca z ułasnaj inicyjatyvy. U hety čas siarod husitaŭ pačalisia sprečki. Pamiarkoŭnaje kryło navat karanavała Žyhimonta Karybutaviča. Voś tolki ŭłada jaho abmiažoŭvałasia Prahaj i blizkimi haradami.
Karalavańnie doŭžyłasia try hady. Žyhimont sprabavaŭ znajści parazumieńnie z susiednimi katalickimi dziaržavami. Ale jahonaje listavańnie trapiła ŭ ruki pražanaŭ. Vynikam stała vysialeńnie ŭ 1427 hodzie Žyhimonta Karybutaviča ź jaho karaleŭskaj rezidencyi ŭ Starym horadzie. Pryčym papiarednie haradžanie naciahnuli niaŭdałamu dypłamatu na hałavu miech. Skončyłasia karaleŭskaja epapieja Žyhimonta Karybutaviča tym, što Vitaŭt vykupiŭ plamieńnika ŭ hanarlivych čechaŭ u 1428 hodzie. Paśla nasielnictva Prahi, jak śviedčać letapisy, vielmi škadavała ab učynienym pieravarocie. Isnuje navat pierakanańnie, što hieraičny vobraz Jana Žyžki na kani zmalavany ź litoŭskaj «Pahoni» Žyhimonta Karybutaviča.
Skaryna
Z Prahaj źviazanyja dva pieryjady žyćcia Franciška Skaryny. Pieršy pieryjad — drukarski. Skaryna nie mieŭ ułasnaj drukarni ŭ Prazie i karystaŭsia pasłuhami adnoj ź siamnaccaci pražskich. Zaraz nieviadoma, jakoj mienavita. Taksama składana skazać, dzie dakładna ŭ Prazie žyŭ naš pieršadrukar. Pažar 1547 hoda źniščyŭ haradskija archivy… Adnak u samim paviedamleńni pra pažar zhadvajecca, što padčas jaho zhareŭ dom Macieja Rusa (albo Rusina), jaki znachodziŭsia na rahu Staramiesckaj płoščy.
Druhi pieryjad žyćcia pieršadrukara ŭ češskaj stalicy — bataničny. Karaleŭskija sady i parki Prahi byli zakładzienyja ŭ pačatku XVI stahodździa. Akurat u toj čas, kali ŭ dakumientach sustrakajecca imia karaleŭskaha sadoŭnika Franciška Skaryny. Faktyčna, Skaryna byŭ adnym z zasnavalnikaŭ hetych sadoŭ.
Češskim karalom byŭ tady erchiercah Habsburh, jaki siadzieŭ u Vienie. Zachavałasia pierapiska z kancylaryjaj pražskaha Hrada, dzie vykazvałasia niezadavolenaść sadoŭnikam.
Maŭlaŭ, Skaryna nie rupiŭsia ab apielsinach.
Apošni viadomy dakumient, źviazany z žyćciom Skaryny, — zaklik češskaha karala da syna pieršadrukara pieraniać jaho spadčynu. Skarynaŭ syn, pavodle taho dakumienta, žyŭ u Češskim Krumłavie, na poŭdni krainy. Viadomaje imia doktara Symona Skaryny. Zaraz składana z upeŭnienaściu skazać, u jakich dačynieńniach byŭ Symon Skaryna z Franciškam. Adnak najchutčej mienavita jon byŭ tym synam biełaruskaha pieršadrukara. Na žal, ślady Symona Skaryny hublajucca. Mahčyma, što naščadki Franciška i siońnia chodziać pa siaredniaviečnych vulicach znakamitaha Krumłava.
Rada BNR
Ale samym plonnym dla biełaruskaj prysutnaści ŭ Prazie stała ŭsio ž XX stahodździe. A dakładniej, mižvajenny jaho pieryjad. Na hety čas prypadaje pieršaja chvala biełaruskaj emihracyi ŭ Čechiju. Asobaj, jakaja faktyčna arhanizavała pryjezd biełaruskich dziejačaŭ siudy, byŭ Mikoła Viaršynin. Jon emihravaŭ z Rasii paśla revalucyi 1905‑ha. Mienavita praź jaho naładžvalisia kantakty z češskimi ŭładami.
Siońnia vielmi pašyranaje ŭjaŭleńnie ab tym, jak čechi z achvotaj dapamahali biełarusam. Realnaść krychu inšaja.
Čechija ŭ 1920‑ia aktyŭna padtrymlivała ŭsich uciekačoŭ z byłoj Rasijskaj Impieryi — ukraincaŭ, rasijcaŭ i biełarusaŭ. Biełarusaŭ było mała ŭ paraŭnańni ź inšymi — maksimum niekalki socień. U 1926 hodzie tolki 82 našyja ziemlaki atrymlivali stypiendyi ad češskaha ŭrada, a rasijcaŭ — siem tysiač.
U 1923 hodzie ŭ Prahu pierajechała Rada BNR. Jana była zarehistravanaja ŭ Čechii jak hramadskaja arhanizacyja. I, pavodle češskich zakonaŭ, nie mahła zajmacca palityčnaj dziejnaściu. Adnak čechi na heta zapluščvali vočy.
Isnuje šmat mifaŭ adnosna biełaruska‑češskich miždziaržaŭnych adnosinaŭ. Naprykład, tolki zychodziačy z taho faktu, što Masaryk pryniaŭ Łuckieviča, pryniata mierkavać ab pryznańni Čechijaj niezaležnaści BNR. Adnak toj ža Masaryk u liście da ministra zamiežnych spravaŭ Bienieša pisaŭ, kab jon nie abiacaŭ šmat delehatam BNR, a padtrymaŭ niepadzielnuju i demakratyčnuju Rasiju. Što naŭrad ci śviedčyć ab pryznańni Masarykam niezaležnaści Biełarusi.
U Prazie isnavaŭ asiarodak, dzie biełarusy mahli ciešycca svaimi idejami i im nichto ŭ hetym nie pieraškadžaŭ. Stvaralisia kulturnickija i studenckija arhanizacyi, dziejničaŭ urad BNR u vyhnańni.
Siońnia ab tych časach nahadvajuć mahiły na znakamitych Alšanskich mohiłkach Prahi, dzie pachavanyja prezidenty Rady BNR Vasil Zacharka i Piotra Krečaŭski. Tut ža znajšoŭ spakoj i śpiavak Michaś Zabejda‑Sumicki.
Kurjozna, ale mnohija zapisy jahonych tvoraŭ byli źniščanyja ŭ 1968‑m, padčas usplosku nianaviści da Rasii siarod pražanaŭ…
Paśla vajny Alšany stali tym miescam, dzie hurtavalisia biełarusy. Ich zastałosia mała — šmat chto skarystaŭsia mahčymaściu pierabracca dalej na Zachad. A tyja, što zastalisia, źbiralisia ŭ pamiatnyja dni la mahiłaŭ viadomych biełarusaŭ. Čym nie praminuli skarystacca čechasłavackija śpiecsłužby. Jany adsočvali ludziej, jakija prychodzili na mahiły, aryštoŭvali ich i adpraŭlali ŭ SSSR.
Mahiły prezidentaŭ i siońnia hurtujuć biełarusaŭ Prahi. Siarod ich usio bolš studentaŭ i moładzi, jakija źjechali z ŭžo niezaležnaj Respubliki Biełaruś.
Aŭtar vykazvaje padziaku za dapamohu ŭ padrychtoŭcy materyjału Paŭłu Kotavu
Pražski Hrad — rezidencyja češskich karaloŭ.
Pomnik našamu pieršadrukaru.
U hetych sadach Skaryna vyroščvaŭ apielsiny i pieršyja pryviezienyja z Amieryki pamidory :)
Mahiłu Krečaŭskaha atačajuć mahiły žaŭnieraŭ ROA (ułasaŭcaŭ).
Pomnik Vasilu i Piełahiei Zacharkam.
Jon pieśniaj davaŭ radaść ludziam.
