Simvaličnaja mahiła Źmitra Žyłunoviča ŭ Mahilovie.
Źmicier Žyłunovič ź siamjoj. 1929 hod.
«Tak, jamu nie chapała adukacyi, šlifoŭki, tak, jon moh zaznavacca, mieć zavyšanuju samaacenku, jon nie byŭ sprytnym palitykam… Jaho jak piśmieńnika nielha pastavić u adzin šerah ź Jankam Kupałam, Jakubam Kołasam, Maksimam Bahdanovičam, Maksimam Hareckim, Alesiem Harunom, ale nichto z surjoznych litaraturaznaŭcaŭ i nie robić hetaha. I nichto z surjoznych litaraturaznaŭcaŭ nie budzie pisać, što Ciška Hartny „kremzaŭ“ vieršy.
My pamiatajem, što jon byŭ u šerahu pieršych.My viedajem, što ŭ siłu svaich zdolnaściaŭ jon pasłužyŭ biełaruščynie. Jon byŭ praletar? Ale jon zasłužany pierad Biełaruśsiu praletar.
Jon byŭ kamunistam? Ale nichto nie budzie asprečvać, što pierš jon byŭ biełarusam», —piša pra Žyłunoviča historyk Anatol Sidarevič.
Abstaviny hibieli piśmieńnika i paeta, našaniŭca, BSHoŭca, a paśla
Adłučany ad palityčnaj i navukovaj dziejnaści, vyklučany z partyi, ckavany,
Žyłunovič byŭ aryštavany ŭJak raskazaŭ radyjo «Svaboda» historyk Ihar Kuźniacoŭ,1936-m pa sfabrykavanaj spravie «jak aktyŭny ŭdzielnik kontrrevalucyjnaj fašysckaj arhanizacyi, vykrytaj u Minsku».
Hartnaha spačatku trymali ŭ sumnaviadomym izalatary KDB «amierykanka», vybivajučy pakazańni.
Śviedkam taho apošniaha trahičnaha pieryjadu žyćcia Žyłunoviča byŭ Masiej Siadnioŭ. Jaho ŭspaminy cytavaŭ u svajoj pracy «Ajcy» BSSR i ichny los» Aŭhien Kałubovič: «
«Vy obviniajetieś v prinadležnosti k kontrrievolucionnoj nacdiemovskoj orhanizacii, cielju kotoroj było ottoržienije Biełoruśsii ot SSSR, čtoby sdiełať jejeburžuazno-diemokratičieskoj riespublikoj tipa Łatvii, Litvy i Estonii»…
«Śledčy dalej ź ironijaj zaznačyŭ, što „idiejnyj vožd́“ hetaj arhanizacyi — „vaš znamienityj pisatiel“ Ciška Hartny…
Adnojčy, jak zvyčajna, mianie ad śledčaha viali da kamiery. U vuzkim kalidory niečakana ja sustreŭsia ź Ciškam Hartnym, jakoha viali na dopyt. Ad ździŭleńnia ja spyniŭsia, čaho, zrazumieła, rabić było nielha… Ja kryknuŭ:
— Dobry dzień, dziadźka Hartny!
— Mołčať! — kryknuŭ pravadničy. — Kto on vam? — I pastaviŭ mianie tvaram da ściany. Ja stajaŭ da tych por, pakul nia zmoŭkli kroki Ciški Hartnaha.
Praz 10 chvilin paśla hetaha mianie vielmi haniali na paŭtornym dopycie:
— Otkuda znajetie Hartnoho? — pytaŭsia śledčy…— Ja viedaju jaho jak biełaruskaha piśmieńnika — i nie bolš hetaha.
—
Hm-m „biełorusskoho“… A lično znakomy?
— Nie, — adkazaŭ ja…
U kamery ja doŭha dumaŭ nad tym,
jak stałasia, što aryštavali Cišku Hartnaha? U maich vačoch C.Hartny byŭ čałaviekam, jakoha nielha było, zdajecca, aryštavać naahuł…
Chutka ja apynuŭsia ŭ kamiery, dzie byli Ciška Hartny i Symon Baranavych. Ja vielmi abradavaŭsia hetamu… mieŭ z kim hutaryć.
Ciška Hartny havaryŭ, što… idzie źniščeńnie ŭsiaho biełaruskaha… źniščeńnie duchovaha žyćcia narodu, bolš taho — idzie jaho fizyčnaje źniščeńnie… Robicca ŭsio… kab nie dać nam žyć, jak narodu. Dziela hetaha j „stvorana“ siahońnia orhanami NKVD nacdemaŭskaja arhanizacyja. Siabroŭ hetaj arhanizacyi buduć ciažka abvinavačvać u dziaržaŭnaj zradzie.Nikomu z nas nie budzie litaści…
Kožny dzień prynosiŭ niečuvanyja naviny… Aryštavanyja narodny kamisar ziemlarobstva Benek, narodny kamisar aśviety Čarnuševič, hałoŭnakamandujučy Biełaruskaj vajskovaj akruhaj Ubarevič… paety Čarot, Aleksandrovič, Chadyka, Dudar, Klaštorny, Marakoŭ, Zvonak… piśmieńniki Hałavač, Zarecki, Skryhan, Baranavych, Znajomy, Mikulič, Šašalevič i h.d. Turma nabivałasia bitkom.
Na dopyty ciahajuć dzień i noč, i bjuć».«…C.Hartny zvarjacieŭ. Viartajučysia iz dopytaŭ, jon chavaŭsia pad łaŭku j cicha, spałochana šaptaŭ: „Boža moj!.. Ja chacieŭ zabić Stalina?“
„Prachodzić ceły hod… Ja atrymlivaju, narešcie, „obvinitielnoje zaklučienije“… (Ź jaho) vynikaje, što kiraŭnikami arhanizacyi źjaŭlajucca „vorahi naroda“ — Ciška Hartny, Zarecki, Čarot i Dudar.
U hety čas Hartnaha ŭ žyvych užo nia było. Jon pamior (
U toj lakarni, jak śviedčyć historyk Ihar Kuźniacoŭ, Hartny, pryviezieny ź minskaj «amierykanki», prabyŭ niadoŭha — čatyry dni.
Aficyjnaja pryčyna jaho śmierci — «hanhrena lohkich».Pra inšaje, pavodle Kuźniacova, śviedčać śledčyja materyjały: «U śledčych materyjałach napisana: «Jon loh na padłohu, uźniaŭ žalezny łožak i nožku łožka pastaviŭ sabie ŭ rot, i takim čym ździejśniŭ samahubstva». Mnohija rabili sabie śmierć, kab nie trapić u pašču «čyrvonaha Mołacha» — Ihnatoŭski, Čarviakoŭ, Juzaf Adamovič. Ale ŭ vypadku Žyłunoviča Ihar Kuźniacoŭ nie vieryć u viersiju dobraachvotnaha sychodu z žyćcia:
«Pa ŭsich zaklučeńniach jon nie byŭ zdolny najakoje-niebudź fizičnaje samahubstva. Sto pracentaŭ heta było zroblena supracoŭnikami NKVD. Heta byŭ znakavy čałaviek u biełaruskaj historyi, i pakidać jaho žyvym i pry rozumie — heta było nie ŭ styli NKVD.
Heta ž potym stała tradycyjaj u saviecki čas, kali ŭ turmu sadzić było nibyta nieetyčna, — izalavać u psychijatryčnuju ŭstanovu. Jak dysydenty mnohija adsiedzieli», — padsumoŭvaje Kuźniacoŭ.
Inšyja śviedčańni pra apošnija dni Źmitra Žyłunoviča daŭ sajtu «Naš Mahiloŭ» Anatol Sidarevič: «Vyzvaliŭšysia sa źniavoleńnia, paet Mikoła Chviedarovič zacikaviŭsia apošnimi dniami svajho ziemlaka i znajšoŭ doktarku, jakaja była śviedkaju śmierci Ciški Hartnaha. Jaje adras Mikoła Chviedarovič daŭ svajmu małodšamu kalehu Siarhieju Paniźniku. Dalej ja budu cytavać na movie aryhinału list doktara Ahniesy Hierodnik da Siarhieja Siamionaviča. Voś što jana pisała 26 lutaha 1982 hoda:
Ciška Hartny „postupił v Mohilevskuju psichonievrołohičieskuju bolnicu iz miesta zaklučienija s diahnozom „rieaktivnyj psichoz“. Kontakt s nim był silno zatrudnien. (…)
Umier on tam žie vskorie pośle postuplenija. Ja sama provodiła vskrytije i mohu soobŝiť, čto pričinoj jeho śmierti było tiažiełoje chroničieskoje zabolevanije — kistoznoje pierieroždienije obieich počiek. Vmiesto počiečnoj łochanki byli puzyŕki, napołniennyje židkosťju, kak vinohradnyje kisti“…Vy ž viedajecie, jak staviacca da chvorych aryštantaŭ i viaźniaŭ nastupniki enkavedystaŭ u Respublicy Biełaruś. A što kazać pra toj čas? Usio dyktavałasia palityčnaj metazhodnaściu. Metazhodna było fizična źniščyć Źmiciera Žyłunoviča, pierad hetym damohšysia, kab jon sam uźvioŭ na siabie paklop», — kaža historyk.
Dakładnaje miesca pachavańnia Źmitra Žyłunoviča nieviadomaje. Mahiloŭskija aktyvisty pastavili simvaličny kryž niepadalok ad lakarni, u jakoj zahinuŭ patryjot, jaki pavieryŭ balšavikam. Stvaralnik maryjanietkavaj savieckaj respubliki, ź jakoj vyrasła niezaležnaja Biełaruś.
