Adzin z apošnich artykułaŭ Kastusia Tarasava.
Kastuś Tarasaŭ.
Žyćci hetych dvuch histaryčnych asob adździalaje 121 hod. «Načalnik paŭstańnia» i «načalnik dziaržavy» — ci jość pamiž imi niešta ahulnaje, najpierš skroź pryzmu biełaruskaha pytańnia?
Padletki
U 1746 hodzie ŭ majontku Mieračoŭščyna naradziŭsia Tadevuš Kaściuška. Prapradzied jaho Kanstancin byŭ nataryjem vialikaha kniazia. Praz šlub z dačkoj kniazia Halšanskaha jon paradniŭsia z dynastyjaj Jahiełončykaŭ. Ale vyšej paviatovych pasad nichto z Kaściuškaŭ da Tadevuša nie padnimaŭsia.
Piłsudski naradziŭsia ŭ 1867 hodzie ŭ majontku Zułaŭ Śviencianskaha pavieta. (Paśla vieraśnia 1939 hoda hety paviet uvajšoŭ u Vilejskuju vobłaść BSSR). Jaho baćka, Juzef Piłsudski, pachodziŭ ź biełaruskaha rodu Hinietavičaŭ, viadomaha pa Hrunvaldskaj bitvie. Da siami hadoŭ ich dziacinstva było padobnym — abodva vyraśli ŭ siadzibach, pobač znachodzilisia vioski, u jakich havaryli pa‑biełarusku, a kali chłopcy prychodzili damoŭ, słuchali starejšych pa‑polsku. Ale byli i adroźnieńni. Maci Piłsudskaha, Maryja Bilevič, u šufladzie, začynienaj na zamok, zachoŭvała partrety polskich i litoŭskich hierojaŭ, jakija pa važnych dniach pakazvała synam. Jašče jana čytała ŭsłych paemu «Pan Tadevuš», jakuju nie moh čytać Kaściuška. Pijarskaja kalehija, dzie vučyŭsia Tadevuš, była polskaj, Vilenskaja himnazija, dzie vučyŭsia Piłsudski, była ruskaj. Z‑za hetaha ŭ Piłsudskaha ŭtvaryłasia niepryjaznaść da rusifikacyi, jakaja ŭ Kaściuški ŭźnikła tolki paśla pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj.
Maładyja hady
U dzieviatnaccać hadoŭ Kaściuška pastupiŭ u Varšaŭski kadecki korpus i razam z kapitanskimi pahonami atrymaŭ stypiendyju dla navučańnia ŭ vajennaj škole pry Łuŭry. Viarnuŭšysia na radzimu, Tadevuš zakachaŭsia ŭ Ludviku Sasnoŭskuju, dačku polnaha hietmana. Maładyja ludzi paznajomilisia ŭ mai, a ŭ vieraśni Kaściuška paprasiŭ u hietmana ruku jaho dački. Uzvarjavany «dziorzkaściu», Sasnoŭski zahadaŭ Tadevušu pakinuć siadzibu. Kaściuška prapanavaŭ Ludvicy pajści ź im pad vianiec suprać baćkoŭskaj voli. Tady Sasnoŭski abviaściŭ, što pryciahnie Kaściušku da sudu, jaki praduhledžvaŭ za takoje złačynstva śmiarotnuju karu.
Vyjście dla jaho adkryłasia z vajnoj, jakuju ŭ 1775 hodzie pačali amierykanskija štaty. Francyja dasyłała tudy aficeraŭ‑vałancioraŭ, u jakija zapisaŭsia i Kaściuška. Tak jon patrapiŭ u Amieryku, dzie atrymaŭ patent pałkoŭnika‑inžyniera amierykanskaj armii. Jon zabiaśpiečyŭ fartyfikacyjami Saratohu na race Hudzon. Hałoŭnakamandujučy vojskami Džordž Vašynhton daručyŭ Kaściušku budaŭnictva krepaści Viest‑Pojnt. Anhličanie nie rašylisia šturmavać jaje i naohuł uzdymacca ŭvierch pa Hudzonu — raka na ŭsiu šyryniu (450 mietraŭ) była pierakrytaja žaleznym łancuhom, skanstrujanavanym Kaściuškam. Jon staŭ hienierałam amierykanskaj armii, šanoŭnym hramadzianinam ZŠA. Ale paśla 8‑hadovaj vajny viarnuŭsia na radzimu.
Junak Juzef Piłsudski paśla himnazii pastupiŭ u Charkaŭski univiersitet. Ale studenckaje žyćcio vydałasia niadoŭhim. Jaho brat Branisłaŭ byŭ udzielnikam zmovy, arhanizavanaj «Narodnaj volaj» dla zabojstva rasijskaha impieratara Alaksandra III. Juzef, jaki pryvioz zmoŭščykam čamadan z dynamitam, byŭ jak niepoŭnahadovy vysłany ŭ Sibir. Mienavita ŭ hetyja hady Piłsudski nazyvaŭ siabie biełarusam.
Paśla vysyłki jon staŭ adnym z zasnavalnikaŭ Polskaj sacyjalistyčnaj partyi, redaktaram haziety «Robotnik». Raskryćcio drukarni pryviało dy aryštu Piłsudskaha. Jon piać miesiacaŭ adbyŭ u Pieciarburhskim varjackim domie, pakul nie ŭciok. Piłsudski stanovicca arhanizataram hrabiažoŭ dla partyjnaj kasy. Asabliva viadomaja jaho «eksprapryjacyja» ŭ Biezdanach niedaloka ad Vilni. Hrupa napała na paštovy vahon i atrymała vializnyja hrošy — 200 tysiač rubloŭ (prykładna 2 000 000 dołaraŭ pa sučasnym kursie).
Hodnaść
3 maja 1791 hoda sojm pryniaŭ Kanstytucyi Rečy Paspalitaj. Hałoŭnymi punktami Kanstytucyi byli admiena «libierum vieta» i fiederatyŭnaha ładu dziaržavy, uviadzieńnie adzinaj polskaj movy i spadčynnaj manarchii, zachavańnie pryvilejaŭ šlachty i ŭstalavańnie apieki dziaržavy nad sialanami. Heta stałasia pryčynaj druhoha padziełu Rečy Paspalitaj.
Jeŭrapiejskaja słava znajšła Kaściušku paśla bitvy z ruskimi pad Dubienkaj 18 lipienia 1792 hoda. Adrazu paśla Dubienki Kaściuška atrymaŭ čyn hienierał‑lejtenanta. U sakaviku 1794 hoda na Rynkavaj płoščy Krakava jaho abviaścili hałoŭnym načalnikam paŭstańnia. 10 kastryčnika 1794 hoda adbyłasia bitva palakaŭ z ruskimi pad Maciejavicami — pierałomnaja i niaŭdałaja dla Kaściuški. Jon byŭ paranieny kazakami, trapiŭ u pałon, i jaho advieźli ŭ Pieciarburh.
U 1914 hodzie aŭstryjski ŭrad dazvoliŭ Piłsudskamu mieć u armii polskija lehijony. Piłsudski kamandavaŭ tolki Pieršaj bryhadaj, ale paralelna jon stvaraŭ Polskuju vajennuju arhanizacyju, što dazvoliła sfarmavać Polskaje vojska. Brescki mir i revalucyja ŭ Hiermanii paspryjali Polščy adradzicca jak dziaržavie.
Uletku 1919 hoda Piłsudski vyratavaŭ Savieckuju ŭładu ŭ Rasii. Nad Maskvoj navisła pahroza — nastup Dobraachvotnickaha vojska Dzianikina. Polskija ž vojski, jakija znachodzilisia na toj čas u Biełarusi i Vałyni, i jakija ŭžo paŭhoda samastojna zmahalisia z Čyrvonaj armijaj, spakojna nazirali za sutyknieńniem čyrvonych i biełych. Paźniej Piłsudski tłumačyŭ, što ŭ vypadku restaŭracyi impieryi nie mahło być i razmovy ab volnych Ukrainie i krainach Bałtyi. Polšča ŭ lepšym vypadku mahła b raźličvać na «etničnuju» miažu, jakaja nieŭzabavie atrymała nazvu «linii Kierzona» i stała realnaj paśla druhoj suśvietnaj vajny.
U sakaviku 1919 hoda palaki zaniali Pinsk, avałodali Navahradkam, Baranavičami, Lidaj i Vilniaj, Minskam i Babrujskam. U 1920 hodzie Čyrvonaja Armija pačała nastup u Biełarusi. U žniŭni častki Tuchačeŭskaha padyšli da Varšavy. Piłsudski, hienierał Razvadoŭski i francuzski hienierał Viejhan padrychtavali kontrudar. Tolki za lipień 1920 hoda ŭ Vojska Polskaje ŭstupili 150 tysiač dobraachvotnikaŭ. U žnivieńskaj bitvie Čyrvonaja armija paciarpieła parazu, u pałon trapili kala 100 tysiač sałdat.
Bieź Piłsudskaha hetaj pieramohi nad Visłaj nie było b užo chacia b tolki tamu, što nie było b samoj Varšaŭskaj bitvy. Kali vojski Tuchačeŭskaha stajali pad Varšavaj, mnohija ŭ polskim kiraŭnictvie ličyli adzinym vyratavańniem biez boju Varšavu zdać i adychodzić u byłuju pruskuju Polšču, miežy jakoj balšaviki byccam by nie advažacca pierajści. Tolki žaleznaja vola Piłsudskaha źbierahła ŭsio ad razvału.
«Nie» Kaściuški
Siarod pieršych učynkaŭ Paŭła I byŭ vizit da viaźnia Marmurovaha pałaca. Pavieł prapanavaŭ Kaściušku svabodu ŭ abmien na prysiahu na viernaść impierataru. Jaho prysiaha prynosiła svabodu jašče 12 tysiačam paŭstancaŭ. Kaściuška pahadziŭsia i źjechaŭ u Amieryku.
Pieršapačatkova jon płanavaŭ zastacca ŭ Novym Śviecie nazaŭždy. Adnak u mai nastupnaha hoda pierajechaŭ u Jeŭropu. Pryčynaj viartańnia stała zaprašeńnie ŭznačalić marš lehijonaŭ ź Italii ŭ Małapolšču z metaj padniać tam paŭstańnie. U Paryžy vyśvietliłasia, što Napaleonu hety płan byŭ patrebny dziela zapałochvańnia paŭstańniem Prusii, kab vybić jaje z antyfrancuzskaj kaalicyi. «Nie!» — skazaŭ Kaściuška i słužyć Napaleonu admoviŭsia.
U 1800 hodzie paŭstaniec i hienierał pierajechaŭ u miastečka Biarvil poruč z Fanteniebło, u majontak bratoŭ Cieltnieraŭ, starejšy ź jakich pradstaŭlaŭ Šviejcaryju ŭ Francyi, a małodšy na radzimie byŭ burhamistram miastečka Salurn. U hetym miastečku i pravioŭ svaje apošnija dva hady Tadevuš Kaściuška. Tut jon navučaŭ chrośnicu Tadei Cieltnier historyi, malunku i movam, a kali dazvalała zdaroŭje, ździajśniaŭ konnyja prahułki. Stary hienierał kožnamu sustrečnamu ŭśmichaŭsia i kožnamu žabraku padavaŭ miłaścinu.
«Sanacyja» Piłsudskaha
Maraj Piłsudskaha było adradzić Reč Paspalituju ŭ miežach 1772 hoda. I jon patrabavaŭ, kab polskaja delehacyja nastojvała na takoj umovie miru. Ale Polšča była zmučanaja šaścihadovaj vajnoj, polskaja delehacyja, jakaja składałasia ź jaho palityčnych supiernikaŭ, prykłała ŭsie vysiłki, kab novaja linija miažy była praviedzienaja bližej, čym jana była ŭ 1772 hodzie.
Try hady Piłsudski ŭhavorvaŭ letuvisaŭ viarnucca ŭ «abdymki polskaha brata» i atrymać nazad Vilniu ŭ abmien na «uniju». Ale letuvisy nie pahadzilisia na stratu niezaležnaści. Tady Vilenščyna była dałučana da Polščy praz «refierendum». Heta stała adnym z čyńnikaŭ taho, što ŭ 1923 hodzie Piłsudski vymušany byŭ adračysia ad usich dziaržaŭnych pasad. Ale praz try hady jon vyrašyŭ viarnucca ŭ suviazi z «anarchijaj».
Vajskovy ministr Želichoŭski sabraŭ pad Varšavaj adbornyja častki i pieradaŭ kamandavańnie nad imi Piłsudskamu. 12 maja 1926 hoda pałki rušyli na stalicu. Uviečar pačaŭsia boj u Varšavie. Padčas bajoŭ zahinuła 379 čałaviek, było paraniena 1000. U krainie byŭ ustalavany režym aŭtakratyi Piłsudskaha, tak zvany režym «sanacyi».
Nacyjanalny biełaruski adradženski ruch apynuŭsia pad pahrozaj źniščeńnia. Na ŭsiu Zachodniuju Biełaruś zastałasia tolki adna biełaruskaja škoła ŭ Vilni. Biełaruskich instytutaŭ, kaledžaŭ, teatraŭ, drukavanych vydańniaŭ nie isnavała. Sud u Breście ŭ 1927 hodzie asudziŭ da 10 hadoŭ turmy 30 siabraŭ KPZB. Była zabaroniena dziejnaść Biełaruskaj sialanska‑rabočaj Hramady (120 tysiač čałaviek), a jaje 400 kiraŭnikoŭ represavanyja. U 1932 hodzie Astašynskaje i Kobrynskaje sialanskija paŭstańni byli zadušany vojskami — 7 čałaviek paviešany, 79 asudžany. 17 červienia 1934 pryniaŭ viaźniaŭ kancentracyjny łahier u Biarozie‑Kartuzskaj.
Adroźnieńni
Kaściuška staŭ načalnikam paŭstańnia tady, kali jašče nie było nijakich partyj Litvy i Biełarusi, jakija b stavili pytańnie choć by nakont svajoj aŭtanomii, nie było ni adnoj asoby, jakaja ŭjaŭlała b, jak heta možna zrabić. Patryjatyčna nastrojeny, jon nie chacieŭ, kab ruskija zachapili jaho krainu. I paciarpieŭ parazu.
Kaściuška byŭ volnalubivym čałaviekam, ale ŭ miežach niepadzielnaj Polščy, u jakuju b uvachodzili Biełaruś i Litva jak prostyja vajavodstvy. Niezadoŭha da svajoj śmierci jon vyrašyŭ vyzvalić sialan ad pryhniotu. Siastra Kaściuški napisała Alaksandru I list, dzie prasiła jaho parušyć zaviaščańnie brata. Impieratar pahadziŭsia ź jaje patrabavańniem.
Piłsudski vielmi lubiŭ lehiendu pra sabie jak pra «baćku polskaj niezaležnaści». Mahčyma, što inšy čałaviek nie vykanaŭ by takoj zadačy. U Piłsudskaha była luboŭ da Rečy Paspalitaj. Jon žadaŭ, kab biełarusy taksama stali «dobrymi palakami». Ale Piłsudski dałučyŭ da Polščy Biełaruś, kali była biełaruskaja dziaržava, i śviadoma ŭvioŭ apalačvańnie.
Kaściušku, «načalnika paŭstańnia», biełarusy ličać svaim hierojem, «načalnika dziaržavy» Piłsudskaha — nie.
***
Kastuś Tarasaŭ naradziŭsia 10 kastryčnika 1940 hoda ŭ Minsku. Paśla zakančeńnia siaredniaj škoły (1957) na praciahu troch hadoŭ pracavaŭ ślesaram‑zborščykam na Minskim miechaničnym zavodzie, kalektaram u Paŭnočna‑Zachodniaj hieołaha‑raźviedačnaj ekśpiedycyi, ślesaram‑mantažnikam u arhanizacyi «Śpiecelevatarmielbud». Vučyŭsia na chimičnym fakultecie Biełaruskaha politechničnaha instytuta (1960—1965). Pa zakančeńni instytuta pracavaŭ majstram škłovareńnia na škłozavodzie «Nieman», technołaham na viciebskim zavodzie «Manalit».
Byŭ redaktaram, zahadčykam redakcyi ŭ vydaviectvie «Vyšejšaja škoła» (1967—1975), žurnalistam pa damovie i zahadčykam adździełu prapahandy i ahitacyi haziety «Znamia junosti» (1975—1977), redaktaram adździełu mastactva i krytyki časopisu «Nieman» (1977—1983), śpiecyjalnym karespandentam haziety «Litaratura i mastactva» (1986—1988). Z 1990 hoda — adkazny sakratar časopisa «Spadčyna». Pracavaŭ na kinastudyi «Biełaruśfilm», u haziecie «Svaboda». Drukavaŭsia z 1965 hoda.
Adnym ź pieršych siarod biełaruskich piśmieńnikaŭ uźniaŭ temu historyka‑kulturnaj spadčyny. Z mastackim tvoram vystupiŭ upieršyniu ŭ 1976 hodzie (apovieść «Śledstviennyj ekśpierimient», časopis «Nieman»). Pisaŭ na ruskaj i biełaruskaj movach. Aŭtar knih apovieściaŭ «Dień raśsiejanija», «Stranstvije v tiesnom kruhu», «Pohonia na Hrunvald», «Apošniaje kachańnie kniazia Mindoŭha», «Adziny śviedka — boh», ramana «Try žyćci kniahini Rahniedy», litaraturna‑histaryčnych ese «Pamiać pra lehiendy: Postaci biełaruskaj minuŭščyny», a taksama zbornikaŭ histaryčnych detektyvaŭ «U čas Stralca» i «Załataja Horka».
Łaŭreat premii «Załaty apostraf» za lepšuju publikacyju ŭ prozie (2008 h.) časopisa «Dziejasłoŭ».
Pamior 22 sakavika 2010 hoda
