Fryćjof Nansen, Alaksandr Łukašenka, Mścisłaŭ Rastrapovič, Halina Višnieŭskaja. Kałaž
Jak atrymałasia, što ŭ krainie, dzie, pavodle Kanstytucyi, «nichto nie moža być pazbaŭleny hramadzianstva», heta hramadzianstva ciapier moža być adabranaje tolki za toje, što čałaviek udzielničaŭ u mirnych pratestach i sprabavaŭ abaranić svajo prava na spraviadlivyja vybary?
U sistemie, vybudavanaj Łukašenkam u Biełarusi, vyrašalnuju rolu pry pryniaćci padobnych rašeńniaŭ adyhryvajuć jahonyja asabistyja žadańni i pryjarytety. Viedajučy noraŭ dyktatara i jahonaje nieprychavanaje i nieŭtajmoŭnaje žadańnie pomścić za padziei 2020 hoda, niaciažka zdahadacca, jakija sposaby pomsty padkazvajuć pasłužlivyja čynoŭniki, kab najbolš dahadzić haspadaru. Pazbaŭleńnie hramadzianstva — adzin z takich radykalnych sposabaŭ pakvitacca z palityčnymi vorahami. Ale nie tolki.
Nie tolki pomsta
Da adnoj tolki pomsty zaduma z pazbaŭleńniem «biehłych» pašpartoŭ jaŭna nie zvodzicca. Niachitraja schiema, jakaja vypracoŭvałasia ŭ siłavych viedamstvach u 2022—2023 hadach, potym abmiarkoŭvałasia na sakretnych naradach i narešcie ŭvasobiłasia va ŭchvalenych Łukašenkam źmienach u Zakon «Ab hramadzianstvie», abapirałasia na nastupnuju arhumientacyju (cytuju niadaŭniuju publikacyju ŭ prapahandysckim rupary režymu «SB. Biełaruś siehodnia», aŭtar jakoj jaŭna ŭ kursie papiarednich abmierkavańniaŭ hetaj prablemy):
«Jak tolki źjaviacca pieršyja ludzi biez pašparta, jany adčujuć na sabie ŭsie «vyhody» takoha haniebnaha statusu… Śviet dla takoha subjekta zvužajecca da pamieraŭ toj krainy, u jakoj jon zachras. Biez pašparta nie kupić avijakvitok, nie prajści mytny i pamiežny kantrol… Niama pašparta — niama miedyčnaj strachoŭki, niemahčyma zaklučać hramadzianskija damovy, u tym liku najmu žytła… Čałaviek biez pašparta spačatku ŭpadaje ŭ adčaj, a potym pačynaje źviareć. I mienavita hety momant bolš za ŭsio napružvaje «katletnyja» štaby i miedyjna raskručanych ichnich žycharoŭ. Im samy čas zadumvacca ab uzmacnieńni achovy svaich niaščasnych tušak».
Sapraŭdnaja meta, jak bačym, nie zvodzicca tolki da banalnaha žadańnia ŭskładnić žyćcio i stvaryć mnostva pobytavych prablemaŭ. Łohika tut takaja: spačatku praz pazbaŭleńnie pašpartoŭ vyklikać «paniku i isteryku» ŭ šyrokich masach «biehłych» («Čałaviek biez pašparta spačatku ŭpadaje ŭ adčaj, a potym pačynaje źviareć»); a paźniej hetyja daviedzienyja da adčaju ludzi pavinny ŭzbałamucić usio asiarodździe «biehłych» i dezarhanizavać «štaby» («spravy ab pazbaŭleńni hramadzianstva mohuć stać toj apošniaj kroplaj, paśla jakoj u pastvy «katletnych» štaboŭ uźniknie stojkaje žadańnie padniać svaich učarašnich kumiraŭ na viły… I voś hetaha kančatkovaha padziełu kucharka ź Vilniusa, ałkadypłamat z Varšavy dy inšy zbrod bajacca jak ahniu»).
Uvohule, takoje ŭražańnie, što staviłasia peŭnaja meta: maksimalna padvysić hradus kanfrantacyi i supraćstajańnia, raścisnuć «biehłych», demaralizavać ich, vyklikać unutrany razład, svarki, kanflikty, a ŭ kančatkovym vyniku — prymusić kajacca, prynižacca i ŭrešcie dasiahnuć žadanaj, ahučanaj Łukašenkam u 2022 hodzie, mety: «Damoŭ, paŭzkom, na kaleniach — i kajacca».
Ujaŭnyja pieravahi dyktatury
Raźlik tut, jak i ŭ mnohich inšych represiŭnych mierach suprać inšadumcaŭ, na toje, što demakratyja ź jaje nieparušnym viaršenstvam prava i hruvastkimi biurakratyčnymi pracedurami biaśsilnaja pierad poŭnaj raschlabanaściu i bieskantrolnaściu dyktatury. Režym kštałtu łukašenkaŭskaha za ličanyja dni moža ŭvasobić u zakony i ŭkazy lubyja ludajedskija fantazii dyktatara: i hramadzianstva ŭ inšadumca adabrać, i kvateru kanfiskavać, i dziaciej u prytułak nakiravać. Dekaratyŭny «parłamient» pasłuchmiana i biez usialakaha abmierkavańnia adnahałosna ŭchvalić luboje rašeńnie tyrana.
Łukašenka doŭha išoŭ da hetaj idealnaj dla siabie formy dziaržaŭnaha ŭładkavańnia. Pamiataju, jak u 2002 hodzie, kali jašče tolki farmavalisia abrysy budučaj dyktatury, jon u adkaz na repliku adnaho zamiežnaha žurnalista «Pavodle Kanstytucyi, vy nie možacie bałatavacca na treci prezidencki termin….» pierapyniŭ jaho frazaj: «Chto vam skazaŭ, što ja čahości nie mahu?»
I jon taki ažyćciaviŭ usio zadumanaje: Kanstytucyja nieadnarazova pierapisvałasia pad usie jahonyja ambicyi i pažadańni. Ni parłamient, ni sud, ni ŚMI ŭ pabudavanaj im sistemie nie vykonvajuć nijakaj istotnaj samastojnaj roli.
Ale raźlik na toje, što biełaruskaja dyktatura moža rabić što zaŭhodna, a zachodnija demakratyi ničoha nie zdolnyja supraćpastavić hetamu, hłyboka pamyłkovy. Tak, surjoznyja rašeńni na Zachadzie redka prymajucca chutka, pryniaćcie luboha zakona zajmaje značny čas, a biurakratyčnyja pracedury patrabujuć niamała vysiłkaŭ i ciarpieńnia. Ale heta tolki na pieršy pohlad vyhladaje zahanaj, na tle jakoj dyktatura ź jaje imhniennymi rašeńniami zdajecca niepieramožnaj.
Nasamreč nieparušnaść zakona, ulik usich mierkavańniaŭ, praciahłyja dyskusii i adpracavanyja pracedury viaduć urešcie da taho, što rašeńni, jakija prymaje ŭłada ŭ demakratyčnaj krainie, spraviadlivyja i humannyja. Niezaležna ad taho, čaho hetyja rašeńni datyčać. Toje, što Łukašenka ŭ adno imhnieńnie pazbavić hramadzianstva palityčnych vorahaŭ i jany zastanucca sam-nasam sa svaimi prablemami, biezabaronnymi i kinutymi na volu losu, — hłybokaja pamyłka dyktatara. A čym skončycca dla Łukašenki ŭsia heta avantura, padkazvaje nie takaja ŭžo dalokaja historyja.
Fryćjof Nansen adkazvaje rasijskim balšavikam
Masava pazbaŭlać hramadzianstva svaich palityčnych supiernikaŭ pieršym dadumaŭsia nie Łukašenka, a jahonyja idejnyja papiaredniki, rasijskija balšaviki. 15 śniežnia 1921 hoda balšavicki ŭrad pryniaŭ adpaviedny dekret, padpisany Leninym: ab pazbaŭleńni prava na atrymańnie savieckaha hramadzianstva asobaŭ, jakija emihravali za miažu. Pryncyp byŭ prosty. Vyjechaŭ z Rasii biez dazvołu savieckaj ułady paśla 7 listapada 1917 hoda? Pražyŭ za miažoj bolš za piać hadoŭ i nie źviarnuŭsia za hety čas pa saviecki pašpart? Słužyŭ na baku «biełych» albo byŭ u šerahach «kontrrevalucyjnych arhanizacyj»? Značyć, pazbaŭlaješsia prava mieć «małatkasty, siarpasty» dakumient z čyrvonaj vokładkaj. I takim čynam zastaješsia ŭvohule biez pašparta, pakolki toj krainy, hramadzianami jakoj dahetul ličylisia rasijskija emihranty — Rasijskaj Impieryi — bolš nie isnavała.
Fryćjof Nansen z žonkaj Evaj
«Biełaja» emihracyja na toj momant składała ŭžo amal 2 miljony čałaviek. Amal usie jany ŭ vyniku rašeńnia balšavikoŭ stanavilisia asobami biez hramadzianstva. Jakimi byli mety Lenina i jahonych adnadumcaŭ, jakija dadumalisia da takoha? Dy pryblizna takimi ž, jak i ŭ Łukašenki: adpomścić nienavisnym voraham, u tym liku maksimalna ŭskładnić im žyćcio na Zachadzie; ačyścić praletarskaje hramadstva ad kłasava varožych elemientaŭ; prysabiečyć ichniuju ŭłasnaść (adrozna ad siońniašnich biełaruskich palituciekačoŭ, «biełaja emihracyja» pačatku 1920-ch była nadzvyčaj zamožnaj, joj było što hublać).
Biez pašpartoŭ vorahi balšavickaha režymu zastavalisia niadoŭha. Jašče ŭ siaredzinie 1921 hoda Liha nacyj stvaryła instytut Viarchoŭnaha kamisara ŭ spravach uciekačoŭ. Kamisaram byŭ pryznačany viadomy narviežski navukoviec, padarožnik i hramadski dziejač Fryćjof Nansen (toj samy, jaki ŭ maładości kiravaŭ ekśpiedycyjami da Paŭnočnaha polusa, potym zmahaŭsia za niezaležnaść svajoj rodnaj Narviehii, a ŭ stałyja hady staŭ baraćbitom za pravy ŭciekačoŭ).
Pašpart uciekača i partret Nansena
Nansen prapanavaŭ ideju tak zvanaha «nansenaŭskaha pašparta» — dakumienta, jaki b zamianiŭ ahulnahramadzianski pašpart dla tych asobaŭ, jakija z roznych pryčyn byli pazbaŭlenyja hramadzianstva. Zadumanaje było chutka ažyćcioŭlena. Dakumient vykonvaŭ faktyčna ŭsie funkcyi zvyčajnaha pašparta. Pieršymi jaho atrymali jakraz tyja dziasiatki tysiač rasijskich emihrantaŭ, jakich balšaviki pazbavili prava na hramadzianstva. A ŭsiaho «nansenaŭskich pašpartoŭ» było vydadziena kala 450 000 štuk. Pašpart pryznavali bolš za 50 krain śvietu — faktyčna ŭsie ŭdzielniki Lihi nacyj.
Siarod uładalnikaŭ «nansenaŭskaha pašparta» byli byłyja paddanyja Rasijskaj Impieryi — suśvietna viadomyja asoby, imiony jakich mahli b stać honaram dla luboj nacyi: Mark Šahał, Ihar Stravinski, Hanna Paŭłava, Ivan Bunin, Uładzimir Nabokaŭ, Siarhiej Rachmaninaŭ, Ilja Repin, Zinaida Sierabrakova, Uładzimir Žabacinski…
Pomnik Nansenu ŭ Sarataŭskaj vobłaści, jon dapamahaŭ tut achviaram hoładu paśla balšavickaha pieravarotu 1917 hoda
Što stałasia potym z uładalnikami «nansenaŭskich pašpartoŭ»? Praz hod-druhi jany stali paŭnapraŭnymi hramadzianami svaich novych krain — pieravažna Francyi, ale taksama Turcyi, Juhasłavii, Łatvii, Čechasłavakii, Bałharyi, Hrecyi, atrymali hramadzianstva i novyja pašparty… Dla hetych krain sotni tysiač adukavanych, enierhičnych, tvorčych emihrantaŭ stali niesumniennym zdabytkam: jany chutka i biez usialakich prablem asimilavalisia na novaj radzimie i stali pracavać dziela jaje dabrabytu.
Uradženiec Viciebska Mark Šahał mieŭ pašpart Nansena
Fryćjof Nansen za svaju humanistyčnuju dziejnaść, nakiravanuju na dapamohu ŭciekačam, byŭ uhanaravany Nobieleŭskaj premijaj miru za 1922 hod.
Da siońniašnich dzion «nansenaŭski pašpart» nie dažyŭ, ale jon staŭ pravobrazam tak zvanaha «ženieŭskaha pašparta» (jaki jašče nazyvajuć za koler vokładki «sinim» ci «błakitnym») — Prajaznoha dakumienta ŭciekača, ratyfikavanaha Kanviencyjaj AAN 1951 hoda. Uładalnik hetaha pašparta moža svabodna, bieź vizaŭ padarožničać pa ŭsich krainach, jakija padpisali kanviencyju, a heta bolš jak 100 dziaržaŭ śvietu (Respublicy Biełaruś da hetaj ličby daloka). Mienavita na taki pašpart (i jašče na «pašpart inšaziemca») mohuć raźličvać usie tyja biełarusy, jakich režym Łukašenki pazbavić hramadzianstva.
«Zhańbili vysokaje zvańnie hramadzianina SSSR»
Kolki kaštavała strata intelektualnaj elity dla maładoj savieckaj respubliki? U pieršyja dziesiacihodździ balšavickaj dyktatury pra heta, vyhladaje, nie nadta zadumvalisia (asabliva na fonie nastupnych masavych palityčnych represij 30-ch hadoŭ). A voś u poźnim brežnieŭskim SSSR vysnovy z papiaredniaha dośviedu zrabili. I choć norma pra mahčymaść pazbaŭleńnia savieckaha hramadzianstva ŭ zakonie 1978 hoda zastałasia, ale što heta była za norma? Ni pra jakoje masavaje pazbaŭleńnie hramadzianstva razmovy ŭžo nie było. Adabrać u čałavieka saviecki pašpart mahčyma było tolki «ŭ vyklučnym vypadku pa rašeńni prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta SSSR, kali asoba ździejśniła dziejańni, jakija hańbiać vysokaje zvańnie hramadzianina SSSR i nanosiać škodu prestyžu ci dziaržaŭnaj biaśpiecy SSSR».
Amal kožny taki vypadak razhladaŭsia na samym vysokim uzroŭni, kiraŭnictvam KDB, a časta i na Palitbiuro CK KPSS z udziełam «asabista tavaryša Brežnieva».
Savieckaje hramadzianstva ŭ 70-ja hady adabrali ŭ suśvietna viadomych piśmieńnikaŭ Alaksandra Sałžanicyna (1974), Vasila Aksionava (1980) i Uładzimira Vajnoviča (1981); fiłosafa i piśmieńnika Alaksandra Zinoŭjeva (1978), opiernaj śpiavački Haliny Višnieŭskaj i jaje muža, vijałančelista Mścisłava Rastrapoviča (1978), šachmatysta Viktara Karčnoha (1978), akciora i režysiora Juryja Lubimava (1984)…
Hazieta «Iźviestija» ŭ numary za 16 sakavika 1978 hoda, raskazvajučy ab pryčynach pazbaŭleńnia savieckaha hramadzianstva Rastrapoviča i Višnieŭskaj, pisała:
«U zamiežnych pajezdkach M. Ł. Rastrapovič i H. P. Višnieŭskaja viali antypatryjatyčnuju dziejnaść, hańbili saviecki hramadski ład, zvańnie hramadzianina SSSR. Jany sistematyčna akazvali dapamohu varožym SSSR zamiežnym arhanizacyjam. Tak, u 1976—1977 hady jany dali niekalki kancertaŭ, hrašovyja zbory ad jakich pajšli na karyść biełaemihranckich arhanizacyj».
…U kancy 80-ch i na pačatku 90-ch hadoŭ faktyčna ŭsim hetym asobam nie tolki viarnuli savieckaje (paźniej — rasijskaje) hramadzianstva, ale i paprasili prabačeńnia, pryznali pamyłki, uznaharodzili najvyšejšymi rasijskimi ordenami i zvańniami, viarnuli adabranuju ŭłasnaść, uładkavali na prestyžnyja pasady, mnohich na samym vysokim aficyjnym uzroŭni nazvali honaram i sumleńniem nacyi i pastavili pomniki… Što admietna: Višnieŭskaja i Rastrapovič admovilisia atrymlivać savieckija pašparty, zajaviŭšy, što nie prasili ni adbirać, ni viartać hramadzianstva. Tak da kanca žyćcia i pražyli sa šviejcarskimi pašpartami. Niejak pierabilisia… Admoviŭsia ad viernutaha hramadzianstva i suśvietna viadomy šachmatyst Viktar Karčnoj, chacia i staŭ rehularna naviedvacca na radzimu.
Navat dziŭna, što Łukašenka raspačynaje kampaniju pazbaŭleńnia hramadzianstva svaich palityčnych supiernikaŭ, viedajučy ŭsie hetyja historyi, jakija adbyvalisia ŭ hady jahonaj maładości, faktyčna ŭ jaho na vačach. Zrešty, kožny dyktatar raźličvaje na toje, što jon chitrejšy, mudrejšy, vynachodliviejšy za papiarednikaŭ. Ale finał u takich režymaŭ i takich kampanij čamuści zaŭsiody vielmi padobny.
Čytajcie taksama:
Polskaje MUS: Rašeńniaŭ Łukašenki ab pazbaŭleńni hramadzianstva Polšča pryznavać nie budzie, takija ludzi atrymajuć dakumienty
Jak možna stracić hramadzianstva i jak paśla jaho viarnuć
Što rabić biełarusam, jakich dziaržava moža pazbavić hramadzianstva? Parady advakata
Kavaleŭski: My budziem dabivacca adpaviednaha pravavoha statusu dla biełarusaŭ, pazbaŭlenych režymam hramadzianstva
