Plita Sien-Bielek
Kolki ludzi padarožničajuć pa śviecie, isnuje nieabchodnaść adsočvać i dakumientavać miescy, dzie jany pabyvali. National Geographic daje nastupnaje aznačeńnie kartam: heta «simvaličnaje adlustravańnie vybranych charaktarystyk miesca». Jany byvajuć na roznych nośbitach, roznych formaŭ, pamieraŭ i typaŭ. Ad darožnych kart da nazirańniaŭ za źjavami pryrody — na praciahu ŭsioj historyi čałaviectva karty byli nieadjemnaj častkaj čałaviečaha vopytu.
Za doŭhi čas było znojdziena šmat histaryčnych i staražytnych kart, jakija dapamahajuć nam zrazumieć, jak i kudy padarožničali našy prodki. Vaviłanianie, jehipcianie, hreki i mnohija inšyja narody staražytnych cyvilizacyj pa ŭsim śviecie mieli roznyja varyjanty kartaŭ. Niahledziačy na toje, što mnohija z tych kartaŭ vyhladali zusim nie tak, jak sučasnyja, i ŭ vyniku akazalisia niedakładnymi, jany ŭsio ž dajuć razumieńnie taho, jak bačyli navakolny śviet našy prodki. Prykładam takoj karty, jakaja adkryła nam adnu z tajamnic staražytnaści, jość plita Sien-Bielek — samaja staradaŭniaja karta ŭ Jeŭropie.
Plita Sien-Bielek (Saint-Bélec) była raskapanaja jašče ŭ 1900 hodzie ŭ francuzskim rehijonie Bretań. Archieołah Pol dziu Šatelje (du Châtellier) pravodziŭ raskopki, kali natknuŭsia na hetuju raźbituju kamiennuju plitu ŭ kurhanie bronzavaha vieku. Karta była pieradadziena ŭ pryvatnuju kalekcyju, a praz dva dziesiacihodździ jaje zabraŭ Muziej nacyjanalnaj archieałohii Francyi. I pra jaje nie ŭspaminali nastupnyja 60 hadoŭ.
U 1990-ja hady plita była raźmieščana ŭ sklepie doma pana dziu Šatelje (Šato de Kiernuz), dzie jana znoŭ pralažała ŭ spakoi da 2014 hoda. Tolki praz try hady plita była pa-sapraŭdnamu vyvučanaja daśledčaj hrupaj. Paśla šmatlikich analizaŭ i šyrokich daśledavańniaŭ archieołahaŭ sapraŭdnaja kaštoŭnaść hetaj kamiennaj tablički była narešcie ŭstanoŭlenaja.
Nacyjanalny centr navukovych daśledavańniaŭ Francyi, Nacyjanalny instytut previentyŭnych archieałahičnych daśledavańniaŭ, Univiersitet Bornmuta i Univiersitet Zachodniaj Bretani praviali sumiesnaje daśledavańnie plity ŭ pieryjad z 2017 pa 2021 hod. Daśledčyki niezaležna adzin ad druhoha pryjšli da vysnovy, što plita ŭjaŭlaje saboj rańniuju kartu z-za mudrahielistaj raźby na joj. Vyniki daśledavańnia byli apublikavanyja ŭ krasaviku 2021 hoda ŭ Biuleteni Francuzskaha dahistaryčnaha tavarystva (Bulletin de la Société préhistorique française).
Raźba na plicie dobra zachavałasia, što śviedčyć ab tym, što jana nie znachodziłasia zanadta doŭha na adkrytym pavietry; daśledčaja hrupa zrabiła 3D-zdymki i fotahramietryju dla ich zapisu.
Elemienty vyrazanaha reljefu, jakija składajucca z takich hieamietryčnych fihur, jak linii, kruhi i kvadraty, byli interpretavanyja jak simvały karty, jakija adlustroŭvajuć pasieliščy, kurhany i paletki.
Taksama navukoŭcy adznačyli, što simvały na plicie adpaviadajuć łandšaftu daliny raki Odet u departamiencie Finister, a linii vykarystoŭvajucca dla adlustravańnia prytokaŭ raki. Pavierchnia plity była vyrazanaja tak, što jana paŭtaraje saboj niaroŭnaści reljefu.
Karta-plita adlustroŭvaje ŭčastak ziamli pamieram prykładna 30 na 21 kiłamietr z dakładnaściu kala 80% u paraŭnańni z sučasnymi kartami.
Daśledčyki pryjšli da vysnovy, što karta, musić, fiksuje miežy palityčnaha ŭtvareńnia, «kniastva» bronzavaha vieku.
Centralny kruhły matyŭ, raźmieščany niedaloka ad vytokaŭ rek Odet, Izole i Ster-Łaer, moža ŭjaŭlać saboj aharodžanaje ŭmacavańnie kniazia.
Vierahodna, karta vykarystoŭvałasia nie ŭ navihacyjnych metach, a jak simvaličnaja demanstracyja ŭłady. Heta moh być «kadastravy płan», źviazany z uviadzieńniem novaha vidu ziemlekarystańnia ŭ «kniastvie»; niekatoryja paznaki na karcie mohuć adlustroŭvać ziemlekarystańnie abo prava ŭłasnaści. Stvareńnie karty demanstruje mocnuju ijerarchičnuju palityčnuju arhanizacyju, jakaja, imavierna, ažyćciaŭlała mocny kantrol nad paznačanaj terytoryjaj na praciahu niekalkich stahodździaŭ.
Plita była vyrablena ŭ rańnim bronzavym vieku (2150—1600 hady da n. e.), što robić jaje samaj staroj viadomaj kartaj u Jeŭropie i, «mahčyma, samaj staroj kartaj terytoryi, jakaja była dahetul identyfikavanaja». Jana prykładnaja sučaśnica niabiesnaha dyska ź Niebry, karty kosmasu, znojdzienaj u sučasnaj Hiermanii.
Plitu Sien-Bielek raźbili i vykarystoŭvali jak nadmahilnuju ŭ kancy rańniaha bronzavaha vieku, prykładna ŭ 1900—1600 hadach da n. e. Jaje źniščeńnie, mahčyma, było ikanaborčym aktam, jaki demanstravaŭ farmalnuju admovu ad papiaredniaha palityčnaha ŭtvareńnia.
