Siońnia Alaksiej Dziermant zajmaje šmat miesca ŭ infarmacyjnaj prastory łukašenkaŭskich ŚMI. Jon maje ŭłasnuju rubryku na STV, chodzić u inšyja pieradačy, publikujecca ŭ dziaržaŭnych vydańniach, pastajanna vystupaje zaprošanym ekśpiertam. Alaksiej navat rehularna ŭdzielničaje ŭ pieradačach rasijskaha prapahandysta Sałaŭjova. Pohlady i vykazvańni jon paŭsiul demanstruje «pravilnyja»: uchvalaje Łukašenku, Pucina, Ruski śviet, palivaje brudam sučasnuju ŭkrainskuju ŭładu i Zachad.
Ale tak było nie zaŭsiody. Jašče ź dziasiatak hadoŭ tamu Dziermant byŭ biełaruskamoŭnym aŭtaram, jaki publikavaŭsia ŭ vydańniach ukrainskich nacyjanalistaŭ i ličyŭ biełarusaŭ i ruskich nie prosta asobnymi nacyjami, a dźviuma asobnymi rasami.
Sam Alaksiej naradziŭsia ŭ 1979 hodzie ŭ Ałmacinskaj vobłaści Kazachstana — jon ź siamji vajskoŭca, tam słužyŭ baćka.
Ale ž ros Alaksiej u Biełarusi. Tut jon spačatku troški «niefarmaliŭ», a paśla zachapiŭsia idejami bałctva i nieapahanstva. Pryčym zachapiŭsia vielmi surjozna. U 2001 hodzie Dziermant skončyŭ Akademiju pry prezidencie pa śpiecyjalnaści «Prava», ale chacieŭ stać nie čynoŭnikam, a fiłosafam.
Alaksiej praniksia idejaj taho, što śviet padzieleny na ŭmoŭny Poŭdzień (Jeŭrazija) i Poŭnač (skandynavy, Jeŭropa), heta roznyja kultury i etnasy. Bałty, adpaviedna, pradstaŭniki Poŭnačy, a biełarusy pramyja naščadki kryvičoŭ, značyć, taksama bałty.
Alaksiej prybiŭsia da «Centru etnakasmałohii «KRYŬJA» («Kryŭja», ad Kryvija, ziamla kryvičaŭ), redahavaŭ adnajmienny sajt.
Paźniej razam z Alesiem Mikusam naš piersanaž zasnavaŭ «Hieha Ruch» — arhanizacyju, jakaja prasoŭvała faktyčna sumieś taho ž bałctva, nieapahanstva i ultrapravaj ideałohii.
Siońnia adzin z byłych siabroŭ Dziermanta ŭ hutarcy z žurnalistam «Našaj Nivy» nazyvaje «Hieha Ruch» «novymi pravymi». Ale faktyčna tam chapała i krajnie pravych idej (pryncypovy padzieł čałaviectva na etnasy, ultrakansiervatyŭnyja kaštoŭnaści). Taksama Dziermant i kampanija naładžvali kantakty z pradstaŭnikami ultrapravych supołak krain Jeŭropy.
Tady Dziermant, jaki vyras u ruskamoŭnaj siamji savieckaha vajskoŭca, pierajšoŭ na biełaruskuju movu ŭ žyćci i publičnaj prastory.
Kaliści Dziermant (źleva) sam chadziŭ ź bieła-čyrvona-biełym ściaham. A ciapier jon prapanuje jaho zabaranić
Padtrymlivaŭ Alaksiej i suviaź z ukrainskimi nacyjalistyčnymi kołami, navat publikavaŭsia ŭ ich vydańniach, raskazvajučy tam, što Biełarusi nie patrebnyja «rusizm i pansłavizm». A ŭ intervju Dziermant raskazvaŭ, što «kali paraŭnoŭvać fizičnaje abličča biełarusaŭ i rasijcaŭ, jak heta robiać antrapołahi, to, biezumoŭna, jość značnyja adroźnieńni.
Naprykład, asnoŭnaja častka biełarusaŭ jość paŭnočnymi jeŭrapieoidami i dałučajecca da rehijanalnaha typu bałtyjskaj rasy. Tady jak žychary Centralnaj Rasii zajmajuć pramiežkavaje stanovišča pamiž paŭnočnymi i paŭdniovymi jeŭrapieoidami, a taksama majuć urałoidnyja prykmiety». U hetych jahonych rasavych teoryjach było vyraznaje nieanacysckaje adcieńnie. A siarod artykułaŭ, jakija jon redahavaŭ, byli nie tolki rusafobskija ŭ sapraŭdnym značeńni hetaha słova, ale i vyrazna antysiemickija.
Ale i heta nie ŭsio. Heta ciapier Dziermant nazyvaje Polšču «hijenaj Jeŭropy». A ŭ siaredzinie 2000-ch jon sam ceły hod pravučyŭsia ŭ Polščy na prahramie padtrymki maładych navukoŭcaŭ.
Apłačvałasia heta naŭprost palakami — paviedamlałasia, što «stypiendyjalnaja prahrama ŭrada Polščy dla maładych navukoŭcaŭ była zasnavanaja ŭ 2003 hodzie dla humanitaryjaŭ z Uschodniaj Jeŭropy, Rasii, krain Centralnaj Azii i Kaŭkaza».
Dziermant (źleva) padčas vučoby ŭ Polščy
A paśla Dziermant navat karotki čas vykładaŭ u Jeŭrapiejskim humanitarnym univiersitecie, kali navučalnaja ustanova była zakrytaja ŭ Minsku i pierajechała ŭ Vilniu.
«Tady i Litva, i Polšča supadali ź jaho pohladami. Alaksiej ža padtrymlivaŭ kancepcyju tak zvanaha Mižmorja: hieapalityčnaha błoku ad Čornaha mora da Bałtyki, jaki budzie supraćpastaŭleny Azijatčynie, — zhadvaje znajomy Dziermanta. — Što tyčycca «Hieha Ruchu», to heta byŭ faktyčna prajekt dvuch čałaviek: Dziermanta i Alesia Mikusa. Dva maładyja čałavieki ź vialikimi ambicyjami, jakim chaciełasia stvaryć ruch ci arhanizacyju, jakaja b upłyvali na štości. Heta była sproba stvareńnia prajekta, jaki b mieŭ upłyŭ na budučyniu krainy ci navat rehijona.
Dziermant pretendavaŭ zaŭždy na rolu ideołaha, jaki maje svaje ŭjaŭleńni. Całkam mahčyma, što karjera Duhina była madellu dla Alaksieja, asabliva na rańnich etapach.
Taksama Alaksiej vykonvaŭ šmat arhanizacyjnaj pracy: byŭ faktyčnym vydaŭcom časopisa «Druvis».
Voś što kaža pra rannija inicyjatyvy Dziermanta historyk Alaksandr Paškievič:
«Škodnaść ci karysnaść lubych padobnych intelektualnych praktykavańniaŭ zaležyć ad ich maštabu: nakolki idei šyracca i ci nie padminajuć urešcie pad siabie sapraŭdnuju akademičnuju navuku. Kali nie padminajuć — to jany mohuć być navat u peŭnaj stupieni i karysnyja, pakolki źjaŭleńnie i dziejnaść padobnych intelektualnych asiarodkaŭ stymulujuć cikavaść da asobnych temaŭ i sadziejničajuć ich hłybiejšamu vyvučeńniu.
Pa-pieršaje, sami adepty idej, sprabujučy dakazać ich słušnaść, źviartajucca da roznych krynic, sprabujuć ich hłybiej asensavać ci pieraasensavać, časam navat pieršaadkryvajuć ci prynamsi pieraadkryvajuć. A ŭ dyskusijach ź imi ichnija apanienty taksama musiać hłybiej vyvučać pradmiet, i takim čynam navuka ruchajecca dalej.
U vypadku z tymi kryvickimi, nieapahanskimi idejami, jakija ŭ pačatku svajho šlachu prasoŭvaŭ Dziermant, tak, badaj, i było. U svoj čas heta była davoli prykmietnaja ŭ biełaruskich asiarodkach intelektualnaja płyń, jakaja niesumnienna stymulavała pošuki i ŭ halinie staražytnaj historyi, i ŭ halinie vyvučeńnia tradycyjnaj kultury. Tym bolš što hety asiarodak vydavaŭ svoj almanach Druvis, a ŭ hetym vydańni drukavalisia nie tolki ideołahi ruchu, ale ludzi roznych pohladaŭ, u tym liku i surjoznyja navukoŭcy.
Im davałasia placoŭka dla prezientacyi svaich daśledavańniaŭ. Heta ž nie tak vyhladała, jak moža zdavacca tym, chto taho časopisa ŭ vočy nie bačyŭ — što niechta napiša artykuł, daść jaho ŭ Druvis, tam jaho Dziermant ci chto inšy pierapiša, pierafarmatuje pad svaje pohlady i tolki tak idzie ŭ druk. Nie, nasamreč drukavałasia ŭ tym časopisie roznaje, u tym liku i nie zusim adpaviednaje pohladam samoha Dziermanta i inšych ideołahaŭ ruchu.
Skažam tak, ideałohija ideałohijaj, ale i ŭzrovień peŭny jany trymali, jakomu i sam tahačasny Dziermant musiŭ adpaviadać. Nieści takuju jaŭnuju achinieju, jakuju staŭ paśla dałučeńnia da «ruskaha śvietu» i pierachodu ŭ prapahandysty, jon tady dazvolić sabie nie moh, tamu mieŭ peŭny aŭtarytet ci prynamsi addavańnie naležnaha ŭ intelektualnych asiarodkach. Adpaviedna, i da ruchu jahonaha prybivalisia roznyja, časta zusim nie pustyja ludzi, bolšaść ź jakich paśla taho, jak ruch staŭ zaniepadać i tracić drajv, śledam za Dziermantam nie pajšli. Chto całkam pamianiaŭ pohlady, chto tolki padkarektavaŭ ich, ale, va ŭsiakim razie, mnohija zastalisia karysnymi členami biełaruskaj (i biełaruskamoŭnaj) intelektualnaj supolnaści».
Sapraŭdy ŭ Dziermanta i jaho paplečnikaŭ nieŭzabavie pačalisia nieparazumieńni.
«Dziermant taksama syšoŭsia z takim «myślarom» Jahoram Čuryłavym, jaki mieŭ absalutna dzikija idei, — zhadvaje były siabar Alaksieja. — Naprykład, Čuryłaŭ ličyŭ, što možna vynajści niejkija prahramnyja schiemy, z dapamohaj jakich mianiać śviadomaść ludziej. I takija rečy, idei, płany pra niejki ŭpłyŭ vielmi pryciahvali Alaksieja. Heta ŭ vyniku jaho i zhubiła».
Pacichu Dziermant pačaŭ mianiać svaje pohlady.
U pačatku 2010-ch z «bałta i nieapahanca» jon pierakavaŭsia ŭ «jeŭrazijca». Pačaŭ vykazvacca za intehracyju Biełarusi i Rasii, nachvalvać biełaruskija ŭłady.
Dziermant pačynaje papisvać dla adkryta prarasijskich prajektaŭ, kštałtu «Imchakłaba». Taksama jon paŭdzielničaŭ u prajekcie «Cytadel», jaki stvaryŭ najmutniejšy Alaksandr Sinkievič. Jak i Dziermant, Sinkievič pisaŭ dla prarasijskaha «Imchakłaba», fihuravaŭ jon i jak biznes-trenier, i jak palitołah, i jak ekanamist, u zaležnaści ad patreby. Sinkievič zrazumieŭ, dzie znajści lohkija hrošy, kali RF vyrašyła zajmacca miakkim prasoŭvańniem svajoj palityki ŭ Biełarusi.
Za śpinaju Dziermanta, sprava mužčyna ŭ akularach — heta Alaksandr Sinkievič
Tady pastajanna roznych biełaruskich dziejačaŭ vazili ŭ Maskvu, sialili ŭ darahich hatelach, vadzili pa kanfierencyjach i forumach. Pryhladalisia i da prabiełaruska nastrojenych viadomych intelektuałaŭ, i da ambitnych maładzionaŭ kštałtu Dziermanta ci Špakoŭskaha.
«Pomniu, pasialili nas u hateli Kiraŭnictva spraŭ prezidenta Rasii «Załatoje kalco», — raskazvaje redaktar adnaho ź biełaruskich vydańniaŭ, jaki taksama ź cikavaści adnojčy pryniaŭ zaprašeńnie na adnu z kanfierencyj. — Bankiet: na im ikra viodrami, kańjak.
Dumaješ: našto heta ŭsio? Udzielnikam vydajuć natatnik i — ručki pazałočanyja. I absalutna ŭbohi intelektualny ŭzrovień, vystupy ni pra što, čystaja prapahanda, «kandydata ŭ baškany Hahauzii ad partyi «Adzinaja Hahauzija» źmianiaje Siarhiej Hajdukievič, paśla — niejki deputat ad Partyi rehijonaŭ z Danbasa. Heta byŭ taki kantrast z praktykami i ducham intelektualnych ci palitałahičnych kanfierencyj, jakija pravodziacca niezaležnym biełaruskim hramadstvam ci ŭ Centralnaj Jeŭropie. Pravodziŭ heta Fond Paŭłoŭskaha.
U mianie tady stvaryłasia ŭražańnie, što heta pravodzicca, kab vierbavać ahienturu ŭ krainach byłoha SSSR», — kaža redaktar.
Maładym ludziam kštałtu Dziermanta i Špakoŭskaha, samo saboju, strašenna impanavała, što niechta źviarnuŭ na ich uvahu. U tyja ž hady źjaviŭsia i ceły bukiet prarasijskich i časam adkryta čarnasocienskich resursaŭ, nakiravanych na prasoŭvańnie idej Ruskaha śvietu ŭ Biełarusi.
Pra toje, jak funkcyjavali hetyja resursy, ich papularnaść i finansavańnie možna zrazumieć ź pierapisak, jakija źlili chakiery (padrabiaźniej tut i tut).
Taksama Alaksiej stanovicca «intehrataram» prajekta «Sonar-2050», jaki ŭznačalvaŭ rasijski prapahandyst Siamion Urałaŭ. Hety «Sonar» musiŭ prasoŭvać idei zbližeńnia Rasii i Biełarusi, ale rabiłasia heta nastolki biazdarna, što prajekt nie zmoh nabyć choć jakoj papularnaści.
A ŭ 2020 hodzie Alaksiej i sam rehistruje nievialiki prajekcik. Ciapier jon dyrektar Centra vyvučeńnia i raźvićcia kantynientalnaj intehracyi «Paŭnočnaja Jeŭrazija».
Čym bolš Dziermant pačynaje lubić Rasiju, tym bolš radykalnymi stanoviacca i jaho vykazvańni pra biełarusaŭ, jakija trymajucca inšych pohladaŭ. Naprykład, jon zaklikaŭ pravieści čystki historykaŭ ź biełaruskaj Akademii navuk praź ich praźmierny nacyjanalizm — i heta jašče ŭ 2018 hodzie.
Ale jak ža tak? A dzie bałty, kryvičy, pahanstva? Supraćstajańnie pansłavizmu — kudy padziełasia?
Sam Dziermant tłumačyŭ źmienu svaich pohladaŭ tak: nibyta jon zrazumieŭ, što ŭ bałtyjskich narodaŭ i ŭ Biełarusi rozny histaryčny šlach, i adyšoŭ ad raniejšych pohladaŭ.
«Voś tut i ŭźnikaje pieršy pavarot u śvietapohladzie — a ci treba zachapleńnie historyjaj i tradycyjami tranślavać na sučasnaść, dy i jakoje da hetaha dačynieńnie maje Biełaruś, navat kali b u jaje byŭ trojčy bałcki substrat? Nijakaha. Biełaruś i biełarusy sfarmiravalisia zusim inakš. Banalna, ale kali sam usio hłyboka nie spaścihnieš, nie zrazumieć, — kazaŭ jon. —
Druhi pavarot adbyvajecca tady, kali bačyš, da čaho pryvodziać idei i dziejańni tvaich nibyta adnadumcaŭ. Usiudy, dzie nacyjanalistyčnyja i ŭltrapravyja siły prychodziać da ŭłady, pačynajucca vojny i razrucha. Ukraina — samy blizki i nahladny prykład».
Ale ž «pavarot u śvietapohladzie» čamuści nie pieraškadžaje Alaksieju sustrakacca ź nieafašystami. Na fota nižej lidar italjanskaj partyi Forza Nuova («Novaja siła») Raberta Fjore i staršynia Brytanskaj nacyjanalnaj partyi Nik Hryfin sustrakajucca ŭ Minsku ź Dziermantam i Špakoŭskim.
I Fjore, i Hryfin prychilniki ultrapravych pohladaŭ: Fjore kazaŭ, što nie haniebna nazyvacca fašystam, Hryfin admaŭlaŭ Chałakost.
Tamu jość i inšyja tłumačeńni pieraabuvańniu palitołaha-pahanca (jaki, darečy, ciapier palitkarektna ličyć siabie pravasłaŭnym).
Znajomy Dziermanta miarkuje: mahčyma, Alaksieja «złavili» na jaho ambicyjach fiłosafa i ideołaha — paabiacaŭšy mahčymaści dla samavyražeńnia. Ale nie tolki.
«Kali zapuskałasia «Cytadel», na jaho vyjšli biełaruskija kadebešniki. Pra heta sam Alaksiej raskazvaŭ: što śpiecsłužbisty prychodzili na prezientacyju centra, prapanoŭvali supracu. I ŭ Dziermanta źjavilisia idei, što heta možna vykarystać jak instrumient dla prasoŭvańnia svaich idej», — zhadvaje jaho znajomy.
U pačatku 2010-ch sapraŭdy pačałosia prasoŭvańnie cełaha šerahu piersanažaŭ u jakaści «ekśpiertaŭ»: Dziermant, Špakoŭski, Piatroŭski, Šaŭcoŭ pačali niby pa kamandzie źjaŭlacca ŭ dziaržmiedyja i na TB. Jość mierkavańni, što ich štučna prasoŭvała KDB, kab stvaryć alternatyvu niezaležnym ekśpiertam. Našy krynicy nazyvali navat čałavieka, jaki prydumaŭ taki fint vušami: heta Alaksandr Bazanaŭ, były pres-sakratar Kamiteta dziaržaŭnaj biaśpieki, a z 2010 da 2014 hadoŭ — kiraŭnik Infarmacyjna-analityčnaha centra pry prezidencie. Bazanaŭ paźniej pierajšoŭ — ci jaho pieraviali — u IT-śfieru, a ptušaniaty ź jahonaha hniazda praciahvajuć ciŭkać.
Alaksandr Bazanaŭ, były pres-sakratar Kamiteta dziaržaŭnaj biaśpieki, z 2010 da 2014 hadoŭ uznačalvaŭ Infarmacyjna-analityčny centr pry prezidencie. Heta ŭ jaho bytnaść Dziermant, Špakoŭski i Piatroŭski atrymali pucioŭki ŭ dziaržaŭnyja ŚMI
Napeŭna, vialikuju rolu syhrali hrošy. Dziermant na toj momant užo ažaniŭsia, naradzilisia dvoje dziaciej — i treba było šukać rehularny zarobak. «Kryŭjaj» adzinaj syty nie budzieš.
Kamična, što Dziermanta časta nie ŭsprymali surjozna prychilniki Ruskaha śvietu z samoj Rasii, jakuju jon tak raptoŭna palubiŭ. Na rasijskich čarnasocienskich resursach kuča publikacyj, dzie Alaksieja dakarajuć jaho «bałckim pieryjadam». Redaktar ultranacyjanalistyčnaha rasijskaha ahienctva «Rehnum» Barančyk naŭprost zaklikaŭ Dziermantu hrošaj nie davać.
«Ubudoŭvacca ŭ sistemu Dziermant nie moža, bo čałaviek nie sistemny. Jon nie moža rehularna pracavać, jamu składana padparadkoŭvacca cykłu pracy. Źviarnicie ŭvahu, jon ža faktyčna nie zrabiŭ nijakaj karjery ŭ biełaruskaj dziaržavie. U Akademii navuk niejkaj vieličynioj ci načalnikam usio ž nie staŭ. U televizary jon prosta zaprošany kamientatar: «hałava, jakaja viaščaje», nie bolš. Nijakich kirujučych pazicyj jamu nidzie nie dajuć.
Jon nie durań, ale i nie hłyboki myślar — jon kampilatar, papularyzatar. Kaliści ŭ «Kryŭi» jon padchapiŭ toje, što da jaho prydumali inšyja. I siońnia my bačym, što jon retranśluje idei ŭžo roznych rasijskich ekśpiertaŭ, — miarkuje znajomy Dziermanta. —
Ale ja b nie skazaŭ, što siońniašni Dziermant — supraćlehłaść minułamu. Jon i cytuje tych ža «novych pravych», što i raniej, i ŭjaŭleńni pra śviet jak pra supraćstajańnie hieapalityčnych błokaŭ u jaho dakładna zastajucca. Prosta jon źmianiŭ polus — pačaŭ tapić za inšy błok, voś i ŭsio».
Paśla vybaraŭ 2020 hoda, kali pačalisia represii, Dziermant z padvojenaj enierhijaj uchvalaŭ dziejańni ŭłady, za što atrymaŭ pieradačku na STV i piersanalnuju padziaku Łukašenki.
A kali pačałasia vajna z Ukrainaj — Alaksiej pačaŭ prasoŭvać kramloŭski naratyŭ pra nieanacyzm, zachoplena stahnać pra pryhažość impieryi, asudžać Zachad. I ciapier Dziermant trasie hryvaj u rasijskaha prapahandysta Sałaŭjova, raskazvajučy kazki pra «banderaŭcaŭ».
Jon taksama apieratyŭna palubiŭ i SSSR, jaki ciapier tak staranna sprabuje adnavić Pucin.
Ale nie treba niedaaceńvać Dziermanta. Viadoma, što ŭsurjoz da jaho idej prysłuchoŭvacca nichto nie budzie: choć pra Mižmorje, choć pra jeŭrazijstva. Ale ž i sam Alaksiej, i jaho kalehi pa pule «ekśpiertaŭ» danosy pišuć stosami — i biełaruskija śpiecsłužbisty hetyja danosy achvotna vykarystoŭvajuć.
I jašče adzin momant. U zaležnaści ad pohladaŭ i zaniatkaŭ Dziermanta mianialisia nie tolki jaho miescy pracy. Jon pieryjadyčna karektavaŭ i svajo proźvišča. Sapraŭdnaje — «Dierman» (kali pa-rusku). Kali «Dierman» zachaplaŭsia bałctvam — byŭ «Dziermanis». Paśla byŭ «Diermont», «Diermant», i narešcie spyniŭsia na varyjancie «Dziermant».
Apošni raz naš hieroj padkarektavaŭ proźvišča paśla pačatku vajny z Ukrainaj, dadaŭšy tudy sučasnuju rasijskuju svastyku.
Ciapier jaho telehram-kanał padpisany jak DZiermant. Narešcie nieanacystu dazvolili paznačyć siabie nieanacystam — što jon z zadavalnieńniem i zrabiŭ.
