Što płanujuć?
Histaryčny centr Harodni źjaŭlajecca nieruchomaj materyjalnaj historyka-kulturnaj kaštoŭnaściu pieršaj katehoryi.
Asnoŭnaje, što płanujuć zrabić u horadzie da 2025 hoda:
— zaviaršyć restaŭracyju Staroha zamka;
— adnavić budynak haradskoj ratušy;
— adbudavać niekalki histaryčnych kvartałaŭ;
— restaŭravać pałac Čaćviarcinskich;
— adnavić habrejski kvartał.
Da 2030 hoda, zhodna z płanam, histaryčny centr Harodni čakaje šerah inšych značnych adbudoŭ, siarod jakich — adnaŭleńnie Fary Vitaŭta (pad kancertnuju zału), Pałaca Radziviłaŭ (u jakaści histaryčna-muziejnaha kopmpleksa) i navat vysialeńnie turmy №1. Apošniuju prapanujuć pierarabić pad šmatfunkcyjanalnuju vystavačnuju prastoru i haściničny kompleks z restaranam.
«Horad moža viarnuć sabie historyju mahdeburhskaha prava i samy vialiki chram»
Palityk Alaksandr Milinkievič, jaki ŭ svoj čas byŭ namieśnikam staršyni Haradzienskaha harvykankama, nazyvaje dobrym sam fakt taho, što novy hienpłan praduhledžvaje značnyja pracy pa rehienieracyi staroj Harodni, u tym liku adradžeńnie stračanych u roznyja časy pomnikaŭ architektury.
«Heta daje nadzieju, pakolki histaryčny centr horada značna paciarpieŭ u vajennyja časy, a jašče bolš — u časy savieckaj ułady. Vielmi važna jaho adradžać, asabliva takija simvaličnyja abjekty, jak Faru Vitaŭta i haradskuju ratušu. Kali heta budzie zroblena, to naš horad stanie jašče bolš jeŭrapiejskim i pryhožym, viernie sabie svaju staradaŭniuju historyju mahdeburhskaha prava i samy vialiki chram. Horad stanie jašče bolš pryvabnym dla turystaŭ», — adznačaje Milinkievič.
Razam z tym palityk źviartaje ŭvahu na toje, što siońnia ŭ krainie niedachop majstroŭ, jakija na prafiesijnaj navukovaj asnovie mahli b pravieści składanyja pracy pa adnaŭleńni stračanaj spadčyny.
«Dla sučasnaj navukovaj restaŭracyi histaryčnych pomnikaŭ patrebny kompleksny padychod, śpiecyjalnyja daśledavańni — dakumientalnyja, archieałahičnyja, histaryčnyja, inžyniernyja. Z hetym u nas nie kiepska. Ale ŭ Biełarusi vostra nie chapaje majstroŭ, jakija b prajšli śpiecyjalnuju padrychtoŭku i stažyroŭki ŭ krainach, dzie zachavalisia tradycyi restaŭracyi. Heta śpiecyjalnyja škoły z tradycyjaj tonkaj raboty, dzie ŭ asnovie lažyć minimalnaje ŭmiašalnictva pry adnaŭleńni pomnika historyi z vykarystańniem aŭtentyčnych budaŭničych materyjałaŭ.
Takoj škoły nam vielmi nie chapaje, choć na pačatku isnavańnia niezaležnaj Biełarusi, naprykład, u nas u Harodni byli dobryja restaŭracyjnyja majsterni z vydatnymi historykami, architektarami, archieołahami i majstrami, jakich my jak miascovaja ŭłada stažyravali ŭ lepšych majstroŭ-restaŭrataraŭ u Francyi i Polščy. Heta ŭsio było na pačatku 1990-ch, ale potym, na žal, było źlikvidavana», — adznačaje były namieśnik staršyni harvykankama.
Alaksandr Milinkievič. U 1990-1996 hadach byŭ namieśnikam staršyni Haradzienskaha harvykankama.
Kab znoŭ adradzić takuju škołu kadraŭ, na dumku Milinkieviča, pavinna karennym čynam źmianicca palityčnaja situacyja ŭ krainie, bo dla hetaha nieabchodna adnaŭlać suviazi z Zachadam. Pierš za ŭsio z Polščaj, jakaja, pa jahonych słovach, maje adnu z najlepšych tradycyj restaŭracyi. Patrebna i inšaje staŭleńnie da biełaruskaj historyi i kultury.
«Ja viedaju, što palaki nam mohuć dapamahčy: navukova, kadrami i ŭ tym liku finansava. U nas ahulnaja šmatviakovaja historyja, heta taksama važny emacyjanalny składnik dla supracy. U 90-ja ŭ hetych spravach Harodni aktyŭna dapamahali navat francuzy. U nas byli dobryja adnosiny ź Limožam (francuzski horad-pabracim Harodni), my naładzili praź ich supracu z restaŭracyjnymi firmami centralnaj Francyi.
Da nas pryjazdžaŭ navat hałoŭny dziaržaŭny restaŭratar hetaj krainy, jon vyvučaŭ Kałožu, ad jakoj byŭ u zachapleńni, i davaŭ parady, jak jaje restaŭravać. Časy tady byli niebahatyja, u biudžecie horada nie chapała hrošaj, i francuzy ŭziali na siabie kuratarstva nad unikalnym chramam CHII stahodździa, razam z nami jany napisali prajekt u JUNESKA. Jon byŭ padtrymany i pačalisia padrychtoŭčyja pracy pa navukovaj restaŭracyi Kałožy. Kali b nie palityčnyja źmieny, my siońnia mieli b svaju škołu jeŭrapiejskaj restaŭracyi pomnikaŭ architektury».
U biahučaj situacyi važna kansultavacca z zamiežnymi śpiecyjalistami.
Jakimi mohuć być adnoŭlenaja ratuša i Fara Vitaŭta?
Havoračy pra ratušu, palityk razvažaje, što asabista jon maryŭ by, kab jana była adnoŭlena nie ŭ kłasičnym styli kanca ChVIII stahodździa, a ŭ jaje pieršasnym reniesansnym varyjancie kanca XV — XVI stahodździaŭ.
Pieršaja haradzienskaja ratuša. Malunak: Uładzimir Kisły.
«Nam viadoma, jak jana tady vyhladała, plus jość anałahi ŭ Jeŭropie, mahčyma, pry archieałahičnych daśledvańniach na Savieckaj (Ratušnaj) płoščy my znojdziem fundamienty pieršaj ratušy, tamu, na maju dumku, šancy jość. Kaniešnie, heta maja mara, emacyjnaje žadańnie, na spravie takija rašeńni pavinny prymać navukoŭcy, historyki i architektary paśla praviadzieńnia hruntoŭnych daśledavańniaŭ i hramadskich dyskusij.
Uvohule zachodniaja častka sučasnaj płoščy Savieckaj była sucelnaj histaryčnaj zabudovaj. Kali źniać hrunt u skviery, što idzie až da tanka i zrabić archieałahičnyja daśledavańni, to my tam ubačym fundamienty i padvały bolšaści kamianic, jakija stajali na hetym miescy».
Alaksandr Milinkievič źviartaje ŭvahu na toj fakt, što choć u savieckich knihach pra Harodniu i pisali, što ratuša była zrujnavana niemcami, jość zdymki 1946 hoda, na jakich bačna, što ratuša jašče cełaja stajała na płoščy. Jaje źniščyli budaŭniki novaha žyćcia, jakija praz 15 hadoŭ uzarvuć i słavutuju Faru Vitaŭta.
Na fota ruiny Fary Vitaŭta. Chram byŭ ŭzarvany savieckimi ŭładami 29 listapada 1961 hoda.
«Budynak ratušy prosta nie ŭpisvaŭsia ŭ balšavisckuju kancepcyju «śvietłaj budučyni».
Viadoma, što pavodle paślavajennaha hienieralnaha płana raźvićcia horada na miescy ratušy musiŭ paŭstać vielizarny Dom Savietaŭ, jaki zadaviŭ by svaimi pamierami adrazu dva chramy, što stajali adzin nasuprać druhoha. Hety dom savieckaj ułady pavinien byŭ zadušyć i «nikomu nie patrebnuju» relihiju. Jon musiŭ prademanstravać, što načalniki z hetaha miascovaha chmaračosa vyšejšyja za Boha».
Ciapier ža płanujecca adnavić Faru Vitaŭta i vykarystoŭvać jaje ŭ jakaści kancertnaj zały. Na dumku Milinkieviča, takoje rašeńnie ŭładaŭ možna nazvać kampramisnym, ale jano patrabuje adkrytaha hramadskaha abmierkavańnia i zhody katalickich ijerarchaŭ, bo heta histaryčna pieršy katalicki kaścioł horada i adzin ź pieršych u krainie.
«Fara — heta histaryčna adna z hałoŭnych haradskich daminantaŭ, vielmi važnaja dla siłueta horada, jaje adradžeńnie było b simvałam adnaŭleńnia spraviadlivaści, tamu rašeńnie viarnuć Faru na miesca, dzie jana paŭstała naprykancy XIV stahodździa, stanie vialikaj pieramohaj dabra nad złom».
Fara Vitaŭta
Milinkievič zhadvaje, što dyskusii pra jaje adnaŭleńnie išli jašče padčas jahonaj pracy ŭ vykankamie 30 hadoŭ tamu. Navat byli zrobleny archieałahičnyja daśledavańni, pa vynikach jakich vyśvietliłasia, što padmurak chrama i padvały znachodziacca ŭ idealnym stanie.
«Dziakujučy fundamientam mahutnaha kaścioła, jakija dobra zachavalisia, sapraŭdy jość mahčymaść adnavić chram, padmurki jakoha buduć aŭtentyčnymi. U 90-ja pierad etapam pošuku finansavańnia pravodzilisia kansultacyi razam z pradstaŭnikami katalickaha kaścioła i pravasłaŭnaj carkvy, jakoj chram taksama naležaŭ peŭny čas. Kaścioł byŭ hatovy šukać sponsaraŭ u tym liku za miažoj.
Ale vyšejšyja pravasłaŭnyja ijerarchi ŭ stalicy ćviorda supraciŭlalisia, bo jany nie chacieli, kab u centry horada paŭstaŭ jašče adzin katalicki kaścioł. Pa sutnaści mienavita ź ich boku nie było zhody na adradžeńnie kaścioła, tamu hetaje pytańnie było adkładziena», — zhadvaje Milinkievič.
Pomnik na miescy Fary Vitaŭta
Samomu palityku padabajecca prajekt rekanstrukcyi Fary Vitaŭta, jaki raspracaŭ haradzienski historyk architektury Miečysłaŭ Supron.
«U pieršyja časy prykładna tak chram i vyhladaŭ. Bo toje, jakim jon byŭ pierad znosam, — heta daloka ad taho, jakim jon musiŭ być pieršapačatkova. Prosta ŭ aŭtaraŭ prajekta restaŭracyi ŭ davajennyja hady nie chapała histaryčnych dakumientaŭ».
Prajekt historyka Miečysłava Suprona
Niahledziačy na ahulnaje pazityŭnaje ŭsprymańnie hienpłana raźvićcia Harodni, Milinkievič z sumnievam stavicca da terminaŭ realizacyi prajekta.
«U ciapierašnich umovach usio heta ciažka realizavać, bo ekanamičnaja situacyja vielmi składanaja i bližejšym časam jana budzie paharšacca. Tamu siońnia ja navat nie dumaju pra toje, ci jość niejkaje finansavaje abhruntavańnie hetaha prajekta. Ale, tym nie mienš, kanceptualna heta vielmi važna, što źjaviŭsia taki pierśpiektyŭny dakumient», — adznačaje Alaksandr Milinkievič.
Što nie tak ź idejaj padziemnaha parkinha ŭ centry?
Jon upeŭnieny ŭ tym, što samaje hałoŭnaje, što moža zrabić lubaja ŭłada dla spadčyny, — heta nie buryć toje, što zachavałasia. Tak, jak zaraz adbyvajecca trahiedyja z unikalnym haradzienskim kvartałam Novy Śviet. Palityk ličyć, što kali srodkaŭ na restaŭracyju niama, to treba rabić usie, kab zakansiervavać budynki.
«U 90-ja asabliva nie było hrošaj, kab niešta adnaŭlać, tamu tady dla nas było hałoŭnym prynamsi zachavać toje, što zastałosia. Naprykład, Harodnia stała pieršym horadam Biełarusi, dzie viernikam byli viernutyja ŭsie chramy, dziakujučy hetamu ŭ dobrym stanie zachavałasia luteranskaja kircha, kompleks Biernardzinskaha klaštara, sinahoha. Tak my atrymali pomniki architektury, a vierniki — chramy».
Što Alaksandr Milinkievič nie prymaje, dyk heta pabudovu padziemnych parkinhaŭ u centralnaj častcy horada.
«Treba pajechać chacia b u Vilniu i Lvoŭ, kab pierakanacca, što heta ni ŭ jakim razie nie robicca, nielha čarhovy raz razburać kulturnyja słai, niedaśledavanyja archieołahami.
Da taho ž sivyja lehiendy raspaviadajuć pra toje, što pad Harodniaj u jaje staražytnych padvałach isnuje sapraŭdny druhi, tajamničy padziemny horad, jaki jašče amal nie daśledavany. Heta naša budučaje bahaćcie», — kaža palityk i krajaznaŭca.
Historyk: Bolšaść z zapłanavanych źmien tak i zastanucca na papiery
Haradzienski historyk (jon pažadaŭ zastacca ananimnym) kaža, što dla horada było b dobra, kali b taki hienpłan źjaviŭsia hadoŭ na 20 raniej.
Jon ličyć, što bolšaść z zapłanavanych źmien tak i zastanucca na papiery: u dziaržavy ciapier prosta niama hrošaj, kab usio heta ažyćciavić.
«U dakumiencie šmat hrandyjoznych płanaŭ, jakija realna było b ažyćciavić u časy panavańnia «biełaruskaha ekanamičnaha cudu» kanca nulavych. Tady čynoŭniki nie viedali, kudy ŭbuchać hrošy. U toj pieryjad u ich byli na restaŭracyju srodki, a ciapier, kali Biełaruś pad sankcyjami, kali z krainy sychodzić biznes i inviestary, zrabić heta prosta nierealna», — upeŭnieny surazmoŭca.
Inšaje pytańnie, jakoje ŭźnikaje padčas abmierkavańnia płana, — heta jakaść vykanańnia restaŭracyjnych rabot.
«Kali za restaŭracyju biarecca niejki žyłbud, jakija jašče ŭčora ŭzvodziŭ 9-paviarchovyja panelki, a siońnia biarecca za adnaŭleńnie pomnikaŭ architektury, to ŭ vyniku horad atrymaje nizkajakasnyja pabudovy z hazasilikanych błokaŭ. Na žal, u nas ciapier amal niama takich kampanij, jakija na prafiesijnaj asnovie zajmajucca restaŭracyjaj i vyvučeńniem pomnikaŭ».
«Spačatku treba pravieści hruntoŭnyja raskopki»
Vyklikajuć pytańni ŭ ekśpierta i terminy realizacyi prajekta. Naprykład, zhodna z płanam, da 2025 hoda ŭ Harodni musiać adnavić haradskuju ratušu pad handlova-zabaŭlalny abjekt, adrestaŭravać pałac Čaćviarcinskich, pieraŭtvaryŭšy jaho ŭ kulturna-zabaŭlalny centr, adrestaŭravać kompleks byłoha brovara. Aproč hetaha zapłanavana adbudova šerahu inšych abjektaŭ.
«Pierad takimi rabotami treba pravodzić hruntoŭnyja raskopki. Kali, naprykład, my razhladajem haradskuju ratušu, jakuju płanujuć adnavić i ŭvieści ŭ ekspłuatacyju praź mienš, čym dva z pałovaj hoda, to treba razumieć, što jana zajmała vialikuju płošču. Heta piacimietrovy kulturny słoj. Takija abjomy treba vyvučać hadami, pisać artykuły, daśledavańni, pravodzić kanfierencyi. I tolki potym na padstavie ŭsiaho rabić prajektnuju dakumientacyju i pryviazku da miesca, jak heta ŭsio pavinna vyhladać».
Surazmoŭca ličyć, što kali i adnaŭlać ratušu, to treba heta rabić pa jaje ŭzory na kaniec 19 stahodździa. Na hety pieryjad jość najbolš fotazdymkaŭ i prajektaŭ z archiva.
Adno z hałoŭnych patrabavańniaŭ pry adbudovie — materyjały musiać być maksimalna blizkimi da aryhinału.
«Taki prykład my možam nazirać ź mienskaj ratušaj i mienskim kaściołam Śviatoha duchu. Ich adnaŭleńnie było vykanana na bolš-mienš vysokim uzroŭni. U Harodni, na žal, takich prykładaŭ niama, «etałonam» možna nazvać Stary zamak, dzie pałova ścien zroblena ź silikatnych błokaŭ».
Adzin ź pieršych prykładaŭ u horadzie, kali z nula adbudoŭvałasia architektura, stračanaja niekalki dziasiatkaŭ hadoŭ tamu, — adnaŭleńnie kvartała pa vulicy Zamkavaj.
Adnoŭlenaja zabudova na vuł. Zamkavaja, leta 2022
«Heta chutčej «siaredni» prykład, bo heta dakładna lepš, čym było. Ale ŭsio adno jość pytańni da vykanańnia prac, bo heta absalutna novyja architekturnyja abjomy, jakija pabudavany z sučasnych materyjałaŭ i vykananyja nie vielmi dakładna, choć z bolšaha jany sapraŭdy adpaviadajuć aryhinału».
Skvier na miescy adnoŭlenych budynkaŭ. Vosień 2018 hoda.
Što tyčycca takich značnych abjektaŭ, jak Fara Vitaŭta, to historyk ličyć ideju adnaŭleńnia chrama ŭ vyhladzie kancertnaj zały pravilnaj. Na jahonuju dumku, heta sapraŭdny kansensus, kali adnoŭleny pomnik architektury nie budzie naležać relihijnym kanfiesijam. Bolš łahičnym jon bačyć adbudovu chrama ŭ jaho pieršasnym varyjancie, jak jon vyhladaŭ u časy Stefana Batoryja.
«Pa ščyraści, na Faru ŭsie ž bolš pretendujuć kataliki, ale, nakolki ja viedaju, navat sam kaścioł nie pahadzicca na taki varyjant, bo na heta musiać być vydatkavanyja vielizarnyja srodki, jakich jon nie maje. Dyj u Harodni ŭžo chapaje miescaŭ dla bohasłužeńniaŭ.
Prykłady ŭžo jość navat u susiedniaj Polščy, kali ŭ Hdańsku kaścioł adnavili ŭ vyhladzie kancertnaj zały».
«Murašnikam» kala histaryčnaha centra nie miesca»
Ekśpiert adznačaje, što aproč samoha histaryčnaha centra musić być vyłučana zona, u jakoj buduć dziejničać peŭnyja abmiežavańni, kab źniešni vyhlad hetych rajonaŭ nie psavaŭ panaramu centra.
«Pa hetych pytańniach u nas nazirajecca vielmi niedalnabačnaja palityka, kali vakoł histaryčnaha centra budujuć brydkija šmatpaviarchoviki. Takija «murašniki» ŭžo daŭno nie budujuć u cyvilizavanych krainach. Tym bolš, što ŭ Biełarusi nie takaja darahaja ziamla, praz heta ŭ nas mahli b budavać piacipaviarchovyja damy, zamiest 20-paviarchovych. Ale tut treba razumieć, što ŭ nas niama havorki, što treba zrabić niešta lepiej dla budučych pakaleńniaŭ. Usio robicca, kab atrymać bolš hrošaj i vyrašyć pytańnie z žyllom».
Tym nie mienš, niahledziačy na šerah pytańniaŭ, historyk stanoŭča stavicca da samoha dakumienta.
«Hety kancept daje razumieńnie, što ŭ histaryčnym centry varta budavać nie novuju architektura, a mienavita adnaŭlać stračanaje. U takim vypadku jon zastavaŭsia b bolš pryvabnym i bolš jeŭrapiejskim», — miarkuje historyk.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»
