Budaŭniki i vałanciory pracujuć poruč
Artefakty daŭniny: dubovyja prystupki i žmieńka žyta
Pry lubym raskładzie sioletni praces užo adznačyŭsia nadzvyčaj kaštoŭnymi znachodkami — u aktyvie archieołahaŭ i vałancioraŭ užo nie adzin dziasiatak artefaktaŭ. Zdavałasia b, daśledčyki tut pracujuć dziesiacihodździami, čamu stolki adkryćciaŭ zroblena mienavita sioleta?
«Sprava ŭ tym, što akurat hetaja častka najmienš daśledavanaja, — tłumačyć Aleh Dziarnovič. — Raniej kancentracyja vysiłkaŭ była pieravažna na Kniaskaj viežy, hałoŭnaj bramie, to bok, z «paradnaha» boku. Biezumoŭna, šmat dzie šurfavali, ale biez, skažam tak, frantalnaha ŭskryćcia. A heta vielmi važna. Pa-pieršaje, architektaram nie chapaje infarmacyi, jak vyhladaŭ zamak u XIV stahodździ. Pa-druhoje, abjektyŭna niašmat śpiecyjalistaŭ, jakija mohuć pracavać z hatyčnymi zamkami, pryčym takoj rańniaj kanfihuracyi. Tamu my jakraz zabiaśpiečvajem prajektantaŭ nieabchodnymi źviestkami. Zhodna z našym zakanadaŭstvam, lubyja ziamielnyja pracy na padobnych abjektach praduhledžvajuć archieałahičny nahlad. Zrešty, my hetuju abmiežavanuju kampietencyju pierakročyli, i kali niešta vyjaŭlajem, možam rabić raskopki. I ŭ kompleksie majem dosyć bahata znachodak».
Jak adznačaje surazmoŭca vydańnia, samyja važnyja rarytety — pieradusim tyja, što źviazanyja z architekturaj i, adpaviedna, historyjaj siaredniaviečnaha zamka. Sapraŭdnaj siensacyjaj dla daśledčyckaha cechu stała znachodka frahmienta ŭnutryviežavaha tunela z prystupkami. Heta daje ŭjaŭleńnie pra sposaby pierasoŭvańnia ŭ kankretnaj častcy abarončaj fartecyi, kanstatuje ekśpiert.
U «sivyja lehiendy» — maŭlaŭ, moža heta i jość stračany padziemny chod da architekturnaha sabrata ŭ Miednikach — Aleh Dziarnovič nie vieryć. Ličyć heta abaviazkovym elemientam falkłoru, jaki atačaje luboje miesca takoha kalibru.
«Moža dla bolšaści ludziej, jakija pa-za kantekstam, i nie tak važna, ale my byli nadzvyčaj uschvalavanyja. Znajšli na prystupkach ślady belek, bijołahi paćvierdzili fakturu duba. Što, u svaju čarhu, śviedčyć: 700 hadoŭ tamu nasielniki zamka chadzili nie pa chałodnaj cehle, a pa draŭlanym naścile.»
Abharełaje žytniaje ziernie. Fota: Ihar Karniej
Jašče adzin histaryčny artefakt, na jaki natknulisia daśledčyki ŭ hetym siezonie — raźbity hliniany harščok z abharełymi ziarniatkami žyta. Adšukali jaho pry rasčystcy niamieckaha bunkiera pry paŭdniova-zachodniaj ścianie. Papiarednie znachodku adnosiać da XV stahodździa, kali ŭ zamku zdaryŭsia mocny pažar i siarod inšaha moh paciarpieć nasienny fond. Ź inšaha boku, mienavita dziakujučy «kokanu» papiališča žytniovy skarb dajšoŭ da našych dzion.
Paŭdniova-zachodniaja ściana adkryła jašče adnu niespadziavanku — tak zvanaje «jadro Śvidryhajły», jak achryścili daśledčyki svoj amal 600-hadovy rarytet. Apracavany kamień dla balisty (pratatyp katapulty) znajšli ŭ zavale siarod sprasavanaha druzu. Miarkujecca, što heta adno sa śviedčańniaŭ tak zvanaj dynastyčnaj abo hramadzianskaj vajny XV stahodździa. U 1433 hodzie miaciežny kniaź Śvidryhajła šturmavaŭ Kreŭski zamak, a znojdzienaje jadro śviedčyć, što ataki byli nie tolki z poŭnačy, jak mierkavałasia raniej, a i z zabałočanaha poŭdnia.
Aleh Dziarnovič pakazvaje sioletniuju siensacyju — prystupki sa śladami dubovych došak. Fota: Ihar Karniej
Niamiecki bunkier na miescy małoj bramy
Ahniavaja pazicyja kulamiotčyka ŭ prajomie małoj bramy. Fota: Ihar Karniej
«Surjoznaj daśledčaj i prajektnaj prablemaj było vyznačyć, dzie znachodziłasia małaja brama, jak my nazvali jaje ŭ pracoŭnym paradku, — praciahvaje Aleh Dziarnovič. — Zachavalisia fotazdymki z paŭdniovaha rakursu časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny: na supraćlehłym baku ad hałoŭnaj bramy była inšaja, jašče nie razburanaja. Možna prykinuć, dzie pryblizna, ale ž treba prajektavać! Ciapier, kali raskapali pry ścianie niamiecki bunkier, schilajemsia da arhumientavanaj viersii: kajzieraŭskija vojski abstalavali ahniavuju pazicyju jakraz u panižeńni małoj bramy. To bok, majem dakładnaje miesca!»
Pry hetym navukoviec dadaje: Kreŭski zamak — nie tolki vybitny pomnik epochi Siaredniaviečča, źviazany z palitykaj, historyjaj, kulturaj Vialikaha kniastva Litoŭskaha, ale i miesca pamiaci padziej Pieršaj suśvietnaj vajny. Linija frontu prachodziła roŭna praz Kreva, miastečka niekalki hadoŭ było arenaj masiravanych abstrełaŭ varožych armij. Staradaŭniaj fartecyi taksama dastałasia. Tamu paŭstaje łahičnaje pytańnie, jak abyścisia z tym, što nie maje pramoha dačynieńnia da dojlidstva XIV stahodździa, a paŭstała ŭ pracesie šmat paźniejšaha kryvavaha kanfliktu?
Žeton kajzieraŭskaha sałdata. Fota: Ihar Karniej
Kluč-ściažka dla hofry-apałubki ŭ bunkierach. Fota: Ihar Karniej
«My nie možam abstrahavacca ad toj vajny, bo jana tut paŭsiul: u małoj viežy, taksama viadomaj jak vieža Vitaŭta, niemcy zalili bietonny bunkier, raniej zhadali pra ahniavy punkt za małoj bramaj. Znachodzim inšyja rečy, naprykład, prystasavańni dla naciahvańnia kalučaha drotu. Ci voś adkapali aluminijevy žeton na imia Kaspara Hisa. U rasšyfroŭcy čytajem: kulamiotčyk Łandvieru treciaha rehimienta. Znachodka vyklikała abmierkavańnie ŭ siecivie, daśledčyk tych padziej Uładzimir Bahdanaŭ navat vyśvietliŭ, što padraździaleńnie bazavałasia ŭ rajonie Naračy, a siudy jaho pierakinuli pierad kontrnastupam 1917 hoda. Šmat artefaktaŭ płanujem pieradać u Smarhonski krajaznaŭčy muziej i ŭ budučy muziej Kreva. Nu jak usio heta vykraślić? Tamu jość takaja architekturnaja kancepcyja: adnaŭlajem Siaredniaviečča i pry hetym pakidajem pamiatki Pieršaj suśvietnaj vajny».
Novyja znachodki naradžajuć novyja zahadki
Jašče adnu zahadku archieołahi ŭ litaralnym sensie «ahalili» padčas nivieliroŭki źniešniaha boku paŭdniova-zachodnich muroŭ. Jak udakładniŭ Aleh Dziarnovič, u pracesie rasčystki natknulisia na niekalki mietraŭ brukoŭki ŭzdoŭž ściany. Naturalna, śledam uźnik šerah pytańniaŭ adnosna funkcyjanalnaści znojdzienaha frahmienta.
Rasčystka elemientaŭ brukoŭki. Fota: Ihar Karniej
«U pracesie abmierkavańnia i navat sprečak źjaviłasia davoli praŭdapadobnaja viersija, što heta źviazana ź pieradbramnym mastkom. Inšymi słovami, kanstrukcyja była pierakinutaja nie pierpiendykularna nad rovam, a išła bolš składanym maršrutam pry ścianie, dziela čaho spatrebilisia dadatkovyja tryvałyja «padporki». Kaniečnie, papiarednie pahladzieli budaŭničy materyjał, kab vyklučyć mahčymyja navacyi ad kamandy restaŭrataraŭ Stanisłava Łorenca ŭ kancy 1920-ch. Dy nie, usio aŭtentyčnaje, vałuny vykładzienyja na vapnavym roščynie, bo palaki rabili kansiervacyju ŭžo cemientam. Tak što, mahčyma, budzie pryadčynienaja jašče adna nieviadomaja dahetul staronka ŭ architekturnym rašeńni zamka», — padsumoŭvaje Aleh Dziarnovič.
Kansiervacyja jak biezalternatyŭny varyjant
Historyk papiaredžvaje, što nie varta zališnie ciešycca spadzievami na viartańnie zamku maksimalna aŭtentyčnaha vyhladu. Na toje jość šerah pryčyn, i nie tolki finansava-materyjalnych. Pry hetym kansiervacyja — adziny mahčymy sposab nie dapuścić kančatkovaha pieratvareńnia lehiendarnaha zamka ŭ ruinu.
«Naohuł my znachodzimsia na etapie kansiervacyi — zakładańnia, uratavańnia muroŭ. Na žal, šmat dzie tyja ścieny ŭjaŭlajuć saboj ahulnuju zabutoŭku, unutranuju prasłojku. Tak, aŭtentyčnyja źniešnija baki ŭ nievialikaj kolkaści zachavalisia, a voś, prykładam, uschodniaja častka, skiravanaja na Juravu haru, adkul pa zamku biła rasijskaja artyleryja, «vyščarblenaja» daščentu. Majo ekśpiertnaje mierkavańnie takoje: u našym klimacie i ŭ adsutnaść spryjalnaha režymu vykarystańnia nam ruinu nie zachavać. Jak by ludzi ramantyčna ni ŭsprymali słavuty pomnik, daviadziecca zvyknucca z dumkaj, što biez čałaviečaha ŭmiašańnia jon budzie razburacca. Tamu idzie naroščvańnie muroŭ kamianiami, adnaŭlajecca cahlany pas pa ŭsim pierymietry, bo staryja frahmienty šmat dzie prosta vyvietrylisia. Idzie praces, kab uratavać znakavy abjekt…»
Kali pačali ratavać Kreŭski zamak
Kreva ŭvajšło ŭ suśvietnuju historyju dynastyčnaj unijaj pamiž Vialikim kniastvam Litoŭskim i Karonaj Polskaj, padpisanaj tut u 1385 hodzie. Što da času źjaŭleńnia zamka, daśledčyki dapuskajuć plus-minus sotniu hadoŭ. Adny kažuć pra pačatak XIV stahodździa, niekatoryja ličać, što heta navat kaniec CHIII-ha. Pry hetym sychodziacca ŭ adnym: jak samy archaičny va ŭsim VKŁ, jon staić la vytokaŭ muravanaha abarončaha dojlidstva.
Zamak straciŭ pieršapačatkovaje značeńnie ŭ XVII stahodździ i byŭ zakinuty. Čornaj staronkaj u jaho losie stała Pieršaja suśvietnaja vajna: pakolki hiermancy atabarylisia ŭsiaredzinie, rasijskaja artyleryja biła mienavita tudy. U vyniku fasad byŭ źniščany, da siońnia dajšli navat nie ścieny, a «nutro».
Kontrfors, jaki ŭźviali polskija restaŭratary, 1930-yja hady. Fota: Alfons Vysocki
Pieršyja sproby ŭratavać zamak datavanyja pieryjadam, kali zachodniebiełaruskija ziemli ŭvajšli ŭ skład Polščy. U kancy 1920-ch restaŭratary razam z historykam mastactva Stanisłavam Łorencam umacavali reštki ścien mietaličnymi ściažkami, pastavili kontrfors — darečy, u pracesie ciapierašnich prac jaho zachavali jak daninu pamiaci polskim kaleham.
Z prychodam u 1939 hodzie balšavikoŭ pra kansiervacyju havorka ŭžo nie išła, naadvarot, novyja ŭładary pačali raźbirać ścieny na ŭłasnyja i industryjalnyja patreby (zrešty, takoje zdarałasia i raniej, jašče ŭ XIX stahodździ). Ale navat asłablenyja mury nie paddalisia takomu varvarstvu. U takim stanie ruiny prastajali da časoŭ niezaležnaści. Tady Kniaskuju viežu nakryli rubierojdam, ale ad daždžu i śniehu kvołaja kanstrukcyja nie ratavała.
Tolki ŭ 2016 hodzie Kreŭski zamak trapiŭ u śpis z troch dziasiatkaŭ pamiatak daŭniny, jakija patrabujuć nieadkładnaj dapamohi i vydatki na zachavańnie jakich uskładajucca na dziaržaŭny biudžet. Ahułam układziena bolš za paŭmiljona dołaraŭ, ale niedastatkovaść tranšaŭ uvieś čas pasoŭvaje terminy adnaŭleńnia i kansiervacyi. Dla paraŭnańnia, na adnaŭleńnie zamka ŭ litoŭskich Miednikach, pa słovach historyka Aleha Dziarnoviča, sa srodkaŭ adpaviednych instytucyj Jeŭrasajuza vydatkavali 6 miljonaŭ jeŭra, što dazvoliła zrabić rekanstrukcyju na bolš jakasnym uzroŭni i ŭ ścisłyja terminy.
