Andrej Ažaroŭski, inžynier-fizik, ekśpiert prahramy «Biaśpieka radyjeaktyŭnych adkidaŭ» Rasijskaha sacyjalna-ekałahičnaha sajuza. Fota: bernardinai.lt
«Biełarusy ŭ niejkaj stupieni źjaŭlajucca paddoślednymi»
«Naša Niva»: Z momantu katastrofy na Čarnobylskaj AES prajšło 36 hadoŭ, što praciahvaje akazvać na nas upłyŭ?
Andrej Ažaroŭski: U Čarnobyli z reaktara, što vybuchnuŭ i hareŭ paśla dva tydni, «vyjšła» kala 200 radyjenuklidaŭ. Prajšło 36 hadoŭ, i niekatoryja ź ich całkam raspalisia — naprykład, jod-131, jaki byŭ adnym z asnoŭnych paražalnych faktaraŭ u pieršyja hady paśla avaryi (jaho pieryjad paŭraspadu 8 dzion, raspaŭsia amal całkam jon prykładna za 80 dzion, ale tyja, chto jaho ŭdychnuŭ, zajmieli vielizarnyja prablemy sa ščytavicaj).
Kolkaść ceziju i stroncyju ź pieryjadam paŭraspadu kala 30 hadoŭ — ich kolkaść źmienšyłasia bolš čym u dva razy. Ale heta nie značyć, što jany źnikli. Zabrudžańni zastajucca, jak i niebiaśpieka, źviazanaja ź imi. Da 30-hodździa Čarnobyla terytoryja Biełarusi aficyjna abśledavałasia, i było paćvierdžana, što ŭ krainie zastajucca miescy, u jakich niemahčyma žyć praz aktualnaje zabrudnieńnie. Samyja addalenyja ad reaktara, jaki vybuchnuŭ, kropki, dzie dahetul nielha ŭvieś čas znachodzicca — heta miastečki ŭ Krasnapolskim rajonie Mahiloŭskaj vobłaści.
«NN»: Nakolki ciapier niebiaśpiečnaje dla zdaroŭja stanovišča ŭ rehijonach vakoł Čarnobyla? U jakim radyusie jano biaśpiečnaje?
AA: Usio vielmi indyvidualna: niedzie zusim pobač z Čarnobylem jość čystyja miescy, a ŭ cełym i ŭ radyusie 230 kiłamietraŭ, jak my bačym, jość miescy, dzie nielha žyć. U toj ci inšaj stupieni bolš za 2/3 terytoryi krainy padpali pad zabrudnieńnie, i cezij sa stroncyjem usio jašče znachodziacca ŭ hlebie, u tym liku traplajuć u sielskahaspadarčuju pradukcyju — na stoł biełarusam. Ja dumaju, vielmi składana znajści bulbu ci syr biez čarnobylskich radyjenuklidaŭ, zroblenyja ŭ Biełarusi. Ale ŭsio heta ŭ dazvolenych miežach, pavodle sanitarnych normaŭ.
Ź inšaha boku, štoraz, kali štučnyja radyjenuklidy traplajuć u arhanizm, heta pryvodzić da chraničnaha ŭnutranaha apramieńvańnia. Ad hetaha nie pamirajuć, ale heta ŭpłyvaje na rost zachvorvańniaŭ, abvastreńnie najaŭnych. Faktyčna my nazirajem za vielizarnym ekśpierymientam.
Pieršaja surjoznaja radyjacyjnaja avaryja zdaryłasia ŭ 1957 hodzie na Urale, kali tam na chimkambinacie «Majak» vybuchnuŭ kompleks pierapracoŭki adpracavanaha jadziernaha paliva. I z časoŭ Kyštymskaj katastrofy viadziecca sistematyčny nahlad za ludźmi, jakija padpali pad apramieńvańnie — heta Čalabinskaja vobłaść najpierš. Z boku navuki heta apraŭdana, ale z etyčnaha punktu hledžańnia — heta amal staŭleńnie da ludziej jak da paddoślednych trusoŭ.
Čałaviectva hłabalna ŭsio jašče mała viedaje pra doŭhaterminovyja nastupstvy takich technahiennych katastrof, i voś ciapier biełarusy taksama adnosiacca da najbolš paciarpiełaj nacyi i, vychodzić, u niejkaj stupieni źjaŭlajucca paddoślednymi.
«Mirny atam» i «vajenny atam» — jak sijamskija dvajniaty, heta adzin kompleks»
«NN»: Nakolki poŭna čałaviectva, na vaš pohlad, zrabiła vysnovy paśla trahiedyi ŭ Čarnobyli?
AA: Bolšaść krain i čałaviectva ŭ cełym z Čarnobyla vysnovy zrabili. Paśla 1986 hoda ŭ śviecie pierastaŭ raści lik reaktaraŭ, i dola atamnaj enierhietyki ŭ vytvorčaści elektraenierhii skaračałasia.
Sproby źmienšyć niebiaśpieku atamnych reaktaraŭ pryviali da padaražańnia jak ich budaŭnictva, tak i samoj elektraenierhii. Atamnaja enierhietyka prajhraje najpierš ekanamična: elektraenierhija, što vyrablajecca pry dapamozie atamnych reaktaraŭ, daražejšaja, čym ad tych ža ŭznaŭlalnych krynic enierhii.
Ale tak, častka krain, u liku jakich Rasija i Kitaj, usio jašče budujuć jadziernyja reaktary. U pieršuju čarhu z palityčnych pryčyn, a nie z ekanamičnych. Heta krainy, jakija vałodajuć jadziernaj zbrojaj, a «mirny atam» i «vajenny atam» — jak sijamskija dvajniaty, heta adzin kompleks.
«NN»: Svaja ŭłasnaja AES u krainie z takim bekhraŭndam, jak u Biełarusi, heta?..
AA: U Biełarusi pabudova AES była nieapraŭdanaja. Ja sam braŭ udzieł u biełaruskaj antyjadziernaj kampanii. My sprabavali patłumačyć niebiaśpieku i nieabhruntavanaść idei budavać AES u Biełarusi — i hramadstvu, i ludziam, jakija prymajuć rašeńni, z 2008 hoda, kali tolki pačalisia razmovy pra jaje budaŭnictva. Što navat ekanamična mienavita ŭ biełaruskuju enierhasistemu atamnaja stancyja nie ŭpisvajecca: adna zvyšmahutnaja krynica (niestabilnaja, jakaja, jak my viedajem, adklučajecca davoli časta), prosta razboŭtvaje enierhietyčnuju sistemu i pryvodzić da niestabilnaści pracy i padaražańnia elektraenierhii.
Biełaruś — bliskučy pakazčyk taho, što AES nie vyrašaje pytańnia, kab elektraenierhija stała tańniej, jak toje abiacali čynoŭniki i prapahandysty.
Ilustracyjnaje fota
I heta jašče stancyja pakul ničoha amal nie kaštavała biudžetu Biełarusi: datu pačatku vypłaty kredytu na Astravieckuju AES pieranieśli na 2023 hod. Viadoma, na takich umovach, kali vam niešta spačatku dajuć amal zadarma, možna kupić luboje paskudstva, u tym liku reaktar.
Chaj imaviernaść ciažkaj radyjacyjnaj avaryi nievialikaja, nie kožny reaktar vybuchaje, ale ciažar nastupstvaŭ ad hetaha dahetul paraŭnalny z tym, što było ŭ Čarnobyli. I heta adzin z asnoŭnych arhumientaŭ suprać atamnaj enierhietyki. Aproč taho, kožnaja AES vyrablaje nie tolki elektraenierhiju, ale i vielizarnuju kolkaść radyjeaktyŭnych adkidaŭ, ź jakimi ŭvohule niajasna, što rabić. «Pierapracoŭka» takich adkidaŭ — heta doraha i niebiaśpiečna. «Zakapać i zabycca» — to-bok budavać padziemnyja mahilniki — taksama doraha i niezrazumieła, nakolki heta biaśpiečna.
«My atrymlivajem taki mikračarnobyl u kožnym miescy, kudy mohuć pryciahnuć radyjeaktyŭnuju krynicu»
«NN»: Uvarvańnie rasijskich vajskoŭcaŭ na Čarnobylskuju AES — jakija ŭ hetaha mohuć być nastupstvy?
AA: Dla vajskoŭcaŭ šlach praz Čarnobyl byŭ najbolš zručnym varyjantam, kab padabracca da Kijeva. Nichto nie čakaŭ, što jany pojduć praz radyjacyjnyja lasy. Pytańnie było nie va ŭziaćci pad kantrol samoj stancyi, a ŭ tym, kab praź jaje pajšli vojski.
Ci było ŭ vajskoŭcaŭ razumieńnie, što znachodžańnie ŭ radyjacyjnaj zonie, udychańnie pyłu z-pad husienic tankaŭ i kołaŭ techniki, kapańnie akopaŭ niebiaśpiečnaje — nie viedaju. Ja nie bačyŭ kadraŭ, kab było praviedzienaje naležnaje admyvańnie techniki, nie bačyŭ paviedamleńniaŭ pra zamienu adzieńnia i abutku vajskoŭcaŭ, kab jany nie raznosili za saboj radyjeaktyŭnaha brudu — prytym jak u toj momant, jak išli z boku Biełarusi da Kijeva, tak i kali viartalisia (kamu pašancavała vyžyć). Mnie zdajecca, kali niejkija miery i prymalisia, ich było niedastatkova.
Najaŭnaść pyłu, nasyčanaha nie tolki cezijem-stroncyjem, a płutonijem-amierycyjem i inšymi transuranavymi elemientami, adroźnivaje blizkuju čarnobylskuju zonu. Heta tyja samyja haračyja čaścicy (vielmi drobnyja, nasyčanyja niebiaśpiečnymi radyjenuklidami) — udychańnie adnoj ci dvuch moža pryvieści da ciažkich zachvorvańniaŭ. Tyja vajskoŭcy, chto znachodziŭsia ŭ Čarnobylskaj zonie, pavinny prachodzić rehularnyja abśledavańni — ich treba było chacia b advieźci ŭ toj ža Homiel i pravieryć na ličylnikach vypramianieńnia čałavieka (ŁVČ), kab pahladzieć, ci nazapasiŭ arhanizm radyjenuklidy.
«NN»: A kali kazać pra terytoryju Biełarusi, jakaja moža być niebiaśpieka ŭ tym, što pa joj pierasoŭvałasia technika, što pabyła ŭ Čarnobylskaj zonie? Aproč taho, biełaruski chimik Siarhiej Biesarab pisaŭ pra toje, što sa schoviščaŭ na ČAES źnikli kantrolnyja pryłady i rastvory radyjeizatopaŭ, što vykarystoŭvajucca dla navukovaj dziejnaści, i heta taksama moža apynucca na terytoryi Biełarusi — razam z vajskoŭcami ci praz barachołku. Što vy pra heta dumajecie?
AA: My bačyli kałony, jakija iduć z Čarnobyla, tam pył słupam stajaŭ, i jon byŭ raźniesieny na vialikaj prastory. Radyjeaktyŭny pył daŭžej znachodzicca ŭ pavietry, jon drabniejšy, čym zvyčajny, tamu ŭ jaho bolš šancaŭ trapić unutr čałavieka. I toj, chto ŭdychaje taki pył, atrymlivaje pastajannaje ŭnutranaje apramieńvańnie.
Što da maradziorstva, byli paviedamleńni pra paškodžańnie schovišča radyjeaktyŭnych rečyvaŭ — tam znachodzicca vialikaja kolkaść uzoraŭ roznaha vidu radyjeaktyŭnych adkidaŭ, taho, što było vykinuta prosta z reaktara ŭ 1986 hodzie. Strašna, kali niešta było ściahnutaje prosta z hetych łabaratoryj, navat prosta pa niaviedańni, tamu što tam «dziŭnyja bliskučyja štuki». Jašče horš, kali heta mahło być vykradzienaje śviadoma, kab u budučyni nanieści škodu zdaroŭju jakoha voraha. Šmat chto viedaje, što radyjacyja škodnaja, što radyjeaktyŭnyja rečyvy ŭžyvalisia dla zabojstva ludziej — Alaksandra Litvinienku ŭ Łondanie zhadajcie. Złačyncy mohuć vystavić heta na prodaž u svaich sakretnych čatach. U cełym my atrymlivajem taki mikračarnobyl u kožnym miescy, kudy mohuć pryciahnuć radyjeaktyŭnuju krynicu.
U Biełarusi ŭ suviazi z hetymi padziejami ŭ ideale treba było b pravieści novyja zamiery, ale pakul viaducca vajskovyja dziejańni, kožny čałaviek z dazimietram u tych miescach, dzie bazujucca ci bazavalisia rasijskija vajskoŭcy na terytoryi Biełarusi, ja vielmi bajusia, što vitacca nie budzie. Ale kali ŭsio skončycca, treba budzie karpatliva pravodzić zamiery ŭzdoŭž daroh, pa jakich ruchałasia technika, u haradach, u miescach raźmiaščeńnia vajskovych čaściej, kab pierakanacca, što jany nie zanieśli tudy hetaha pyłu, namataŭšy brud na husienicy i nie tolki.
Kali zanieśli — raspačynać niejkija dziejańni. Moža, paśla vajny, užo budzie pozna, ale ŭsio adno važna zrazumieć nastupstvy.
«NN»: Jakija asnoŭnyja abaviazki ciapier u ludziej, jakija praciahvajuć pracu na ČAES?
AA: Tam jość achova, jakaja nie daje turystam i stałkieram hulać tam, raznosiačy radyjacyju. Jość navukoŭcy, naprykład, zapaviednika: ludzi syšli, i dzikaja pryroda tam kvitnieje. Choć žyvioły, nadychaŭšysia radyjenuklidami, i chvarejuć.
Asobnaja zadača — padtrymańnie ŭ pracoŭnym stanie infrastruktury: tam jość schoviščy radyjeaktyŭnych adkidaŭ, u tym liku vadkich — na 20000 kubamietraŭ… Bolšaść ludziej inžyniernaj skiravanaści zajmajucca padtrymańniem pracazdolnaści schoviščaŭ, sarkafaha, troch spynienych reaktaraŭ pobač ź im.
Čarnobyl vybuchnuŭ u 1986-m, vypracoŭvańnie elektraenierhii spyniłasia ŭ 2000-m, i, jak bačycie, dahetul tam patrabujecca najaŭnaść ludziej.
Pieryjad paŭraspadu płutoniju, jaki vypaŭ vakoł stancyi ŭ vielizarnaj kolkaści, składaje 24 tysiačy hadoŭ. Na najbližejšyja tysiačy hadoŭ tam pracy, biezumoŭna, chapaje. Adzin ź izatopaŭ płutoniju, aproč taho, pieratvarajecca ŭ amierycyj, i aktyŭnaść hetaha izatopa bolšaja, čym u baćkoŭskaha.
Aproč taho, tam try spynienyja reaktary. Ź ich vyhružanaje paliva, ale jany ŭsie jašče ŭjaŭlajuć saboju niekalki tysiač ton radyjeaktyŭnaha hrafitu. Za čas pracy reaktara ŭ hraficie nazapasiŭsia radyjeaktyŭny izatop S-14, jaki vielmi niebiaśpiečny, bo jon lohka ŭbudoŭvajecca ŭ bijałahičny zvarot rečyvaŭ. Što z hetaj kolkaściu radyjeaktyŭnych adkidaŭ rabić u budučyni — na hety momant niezrazumieła.
Pieršy sarkafah nad čaćviortym reaktaram byŭ raźličany na 30 hadoŭ, novy kanfajnmient, jakim jaho nakryli ŭ 2019 hodzie, raźličany na 100 hadoŭ. Heta aznačaje, što praz 100 hadoŭ znoŭ usim śvietam daviadziecca skidacca i budavać čarhovy sarkafah. Heta takaja niebiaśpiečnaja pasyłka, jakuju adno pakaleńnie pieradaje inšamu.
Tyja 24 tysiačy hadoŭ, źviazanyja z adpracavanym jadziernym palivam, heta taksama pieradača na nastupnuju tysiaču pakaleńniaŭ. Tamu ad atamnaj enierhietyki mnostva krain admaŭlajecca: jana stvaraje bolšyja prablemy dla nastupnych pakaleńniaŭ, čym dla tych, što žyvuć ciapier. Tyja ludzi, jakija karystalisia elektraenierhij z ČAES, pakul jana pracavała, atrymlivali ad jaje karyść, ale ŭsie inšyja buduć zajmacca tym, kab zaścierahčy siabie ad hetaj spadčyny. Čarnobyl, na žal, budzie z nami nie 30 i navat nie 300 hadoŭ — hetaha budzie niedastatkova, kab možna było pra jaho zabycca.
«U vypadku avaryi na Zaparožskaj stancyi moža dalacieć i da Biełarusi»
«NN»: Jakija jašče, na vaš pohlad, radyjacyjnyja ryzyki mahčymyja z pačatkam vajny va Ukrainie i zachopam ČAES i ZAES?
AA: Z Zaparožskaj stancyjaj situacyja jašče horšaja, čym z Čarnobylem. Pa-pieršaje, stancyja padčas zachopu znachodziłasia ŭ pracy — try reaktary ŭ haračym stanie: adzin z vypracoŭvańniem elektraenierhii, dva na minimalnym kantralavanym uzroŭni mahutnaści. Tam išła stralanina, u tym liku z užyvańniem ciažkaj zbroi — ja dumaju, što nam mocna pašancavała, što nie byli paškodžanyja ni reaktarnyja budynki, ni placoŭki zachoŭvańnia adpravacanaha jadziernaha paliva. Toje, što na Zaparožskaj stancyi adbyvałasia, niesła vialikuju pahrozu, tamu što na Čarnobylskaj stancyi reaktary ŭžo chacia b zahłušanyja, i tam asnoŭnaja pahroza ŭ tym, što mahli być razburanyja schoviščy radyjeaktyŭnych adkidaŭ, vypadkova ci naŭmysna abstralanyja.
Da ŭsiaho, dahetul niajasna, kamu naležyć u naš čas Zaparožskaja AES, chto kankretna adkazvaje za jadziernuju i radyjacyjnuju biaśpieku tam. Ukrainski «Enierhaatam» straciŭ kantrol nad AES, rasijski «Rasatam» nie zajaŭlaŭ pra ŭziaćcie pad kantrol hetaj AES, choć, pa šmatlikich śviedčańniach, pradstaŭniki «Rasatama» na Zaparožskaj AES jość. Ukrainskija supracoŭniki praciahvajuć tam pracavać, ale kamu jany padnačalvajucca, chto tam rasparadžajecca, chto niasie adkaznaść — razumieńnia niama.
Niezrazumieła pakul, što budzie na ZAES dalej — ci buduć nad joj lotać kryłatyja rakiety, i ci sabjuć ich, ci jany sami sabjucca z kursu. I imaviernaść papadańnia ŭ bujny abjekt, taki jak reaktarny budynak ci placoŭka zachoŭvańnia radyjeaktyŭnych adkidaŭ, pry hetym isnuje vialikaja.
A ŭ vypadku avaryi na Zaparožskaj stancyi i na kožnaj inšaj (na terytoryi Ukrainy, dzie viaducca dziejańni, jość Paŭdniovaŭkrainskaja, Chmialnickaja i Rovienskaja), u zaležnaści ad kirunku vietru, z kožnaj ź ich moža dalacieć da Biełarusi.
Karta aŭstryjskich navukoŭcaŭ z acenkaj nastupstvaŭ patencyjnaj avaryi ŭ mirny čas
«NN»: Što ŭ suviazi z takimi patencyjnymi ryzykami varta viedać biełarusam?
AA: Zvyčajna davać parady, što rabić pry jadziernaj avaryi ci vybuchu — heta zadańnie MNS, i vielmi dziŭna, što biełaruskija aficyjnyja orhany lehkadumna staviacca da takich rečaŭ, nie nahadvajučy, što voś vam napaminańnie: chaj drennyja padziei i małaimaviernyja, ale vy pavinny być hatovyja.
Dobruju tematyčnuju instrukcyju na hetu temu zrabiŭ «Ekadom».
Samaje hałoŭnaje: kali na vas idzie radyjeaktyŭnaje vobłaka, vam treba ad jaho schavacca. Zadańnie — nie ŭdychnuć lišniaha, i zvyčajnaja rekamiendacyja tut — zastavacca ŭ pamiaškańni, zahiermietyzavać vokny, zrabić zapas vady i praduktaŭ charčavańnia, pakłaści ich u padvojnyja cełafanavyja pakiety (kab, kali daviadziecca ź imi vychodzić, na ich nie asieli radyjenuklidy). Dobra adklučyć niejkim čynam vientylacyju, kab da vas nie zasmaktała taho, što znadvorku.
Vybiahać na vulicu ni ŭ jakim razie nie treba, a kali vychodzicie — padzialicie paśla kvateru na brudnuju i čystuju zony, i ŭ brudnaj zachoŭvajcie abutak i adzieńnie dla vulicy. Nu i čakajcie sihnałaŭ cyvilnaj abarony: buduć vas evakujavać ci nie, ci buduć pryvozić pradukty i hetak dalej.
Padčas Čarnobyla i Fukusimy, na vialiki žal, razumieńnia, što treba rabić, kali «babachnie», nie było. U vypadku Čarnobyla chłusili, što ŭsio dobra, a z Fukusimaj nie chłusili, ale ŭ ich nie było dziejsnych płanaŭ evakuacyi i abarony nasielnictva.
«Naša Niva» adnaŭlaje zbor danataŭ — padtrymać prosta
Čytajcie taksama:
Rasija ŭdaryć pa Ukrainie chimičnaj zbrojaj? Usio moža być našmat praściej i trahičniej
