Hety materyjał kandydata histaryčnych navuk Andrusia Unučaka nadrukavany ŭ №3 / 2021 časopisa «Naša historyja».
Redakcyja «Našaj Nivy» ŭ Vilni. Fotazdymak pačatku XX stahodździa.
40 tysiač za 8 hadoŭ
U pačatku 1914 hoda Anton Łuckievič zrabiŭ padliki, ź jakich vynikała, što za 8 hadoŭ vychadu haziety ŭ jaje było ŭkładziena ahułam 40 tysiač rubloŭ. U 1914 hodzie na vydańnie «Našaj Nivy» płanavałasia vydatkavać 4 tysiačy rubloŭ. Akramia taho, hazieta da taho času zajmieła «daččynyja» vydańni z asobnym biudžetam. Na intelektualny almanach «Maładaja Biełaruś», jaki z 1912 hoda vychodziŭ u Pieciarburhu, i na sielskahaspadarčy časopis «Sacha», što ŭ tym ža hodzie pačaŭ vydavacca ŭ Miensku kłopatam redaktara-vydaŭca «Našaj Nivy» Alaksandra Ułasava, mielisia adpuścić pa 1500 rubloŭ. Jašče tysiaču — na śviežazasnavanuju mienskuju «Łučynku» dla dziaciej, jakaja redahavałasia paetkaj Ałaizaj Paškievič (Ciotkaj).
Pad dacham «Našaj Nivy» isnavała i Biełaruskaje vydavieckaje tavarystva — adzinaje biełaruskaje vydaviectva, jakoje płaciła aŭtaram hanarary. Jahony biudžet u 1914 hodzie składaŭsia z 5 tysiač rubloŭ.
Kab saryjentavacca, nakolki takija vydatki byli vialikija, pryviadziom dla paraŭnańnia niekatoryja ceny, jakija isnavali ŭ rehijonie ŭ pačatku minułaha stahodździa. Naprykład, u Viciebskaj hubierni ŭ 1908 hodzie pud žytniaj muki kaštavaŭ 1 rub. 45 kap., pud jałavičyny pieršaha hatunku — 6 rub. 80 kap., kuryca ŭ siarednim kaštavała 70 kap., a mašynist ciahnika (vielmi vysokaapłatnaja praca) na Libava-Romienskaj čyhuncy zarablaŭ 1080 rubloŭ za hod. Z hetaha vidać, što vydańnie «pieršaj biełaruskaj haziety z rysunkami» było spravaj nie tannaj. Ale tahačasnyja našaniŭcy, da ich honaru, zmahli nie tolki vyžyć, ale i raźvivacca dy pašyracca.
Ivan Łuckievič i hałoŭny redaktar «Našaj Nivy» Alaksandr Ułasaŭ. Fotazdymak pačatku XX stahodździa.
Uvohule, u 1913—1914 hadach «Naša Niva» pieražyvała najlepšy dla siabie čas u finansavym płanie. Ciažkaści pieršapačatkovaha pieryjadu byli pieraadolenyja, a Pieršaja suśvietnaja vajna jašče nie zrujnavała taho, što było napracavana za papiarednija hady.
«Transakcyi» i handal
Bolš za pałovu svaich vydatkaŭ dazvalali «Našaj Nivie» zakryvać dachody ad prodažu haziety. Tak, u 1911 hodzie hazieta mieła 1017 padpisčykaŭ, a hadavaja padpiska kaštavała 2 rubli 50 kapiejek. Pry najlepšym raskładzie, kali ŭsie čytačy vypisvali hazietu ceły hod, za hod «Naša Niva» atrymlivała takim čynam 2542 rubli 50 kapiejek.
Za košt čaho dabirali reštu nieabchodnych srodkaŭ? Tut pieradusim varta pryhadać rolu starejšaha z bratoŭ Łuckievičaŭ, Ivana. Hety nadzvyčaj idejny i enierhičny čałaviek, pastajanna šukajučy hrošy na biełaruskuju spravu i majučy kamiercyjnuju žyłku, uvieś čas zajmaŭsia samymi raznastajnymi spravami — jak tady kazali, «transakcyjami».
Ivan Łuckievič.
Ciamiačy ŭ jurysprudencyi — u svoj čas vučyŭsia na jurydyčnym fakultecie Pieciarburhskaha ŭniviersiteta, — Ivan časta dapamahaŭ pamieščykam vyrašać majomasnyja spravy. Naprykład, u 1909 hodzie jon apiekavaŭsia spadčynaj majontka Rakucioŭščyna (u ciapierašnim Maładziečanskim rajonie) paśla śmierci jaho ŭładalnicy Emilii Łyčkoŭskaj. U archiŭnych dakumientach fihuruje suma 1000 rubloŭ, jakuju jon dapamoh praz sud atrymać adnamu sa spadkajemcaŭ, Vacłavu Łyčkoŭskamu. Jość taksama źviestki pra pasiarednictva Łuckieviča ŭ prodažy abšarnickich majontkaŭ, naprykład, majontka hrafa Tyškieviča ŭ Minskaj hubierni. Častka hrošaj, atrymanych u vyniku hetych «transakcyj», išła na hanarar pamočniku, a toj paśla šmat vydatkoŭvaŭ na patreby «Našaj Nivy».
Śpiecyjalnaść: zarablać hrošy
Pra nadzvyčajnuju rolu Ivana Łuckieviča ŭ finansavańni «Našaj Nivy» (i nie tolki jaje) u admysłova pryśviečanaj jamu paśmiarotnaj brašury — Ivan pamior ad suchotaŭ u polskim Zakapanym 20 žniŭnia 1919 hoda — zhadvaŭ jahony brat Anton:
«Ź pierajezdam Ivana Łuckieviča ŭ Vilniu siudy pieranosicca naahuł centr biełaruskaha ruchu. Heta vymahaje vialikich hrošaj, katorych biełaruskaje hramadzianstva nie maje. I voś, da palityčnaje i navukovaje pracy Ivana Łuckieviča dałučajecca novaja śpiecyjalnaść: zarablać hrošy na ŭtrymańnie siabie i na ŭtrymańnie raboty. Hety palityk i vučony archieołah prymušany znachodzić usio novyja i novyja sposaby zarobku, bieručy ŭčaście ŭ finansavych pradpryjemstvach, prynimajučy pasrednictva miž zahranicaj i krajovymi firmami, urešcie, kali hetaha vymahała nachalnaja patreba, pradajučy z svajej bahataj kalekcyi staraśvieččyny tyja rečy, jakija nie mieli vahi dla Kraju i dla biełarusaŭ. Za jaho hrošy «Naša Niva», adnym ź idejnych kiraŭnikoŭ katoraje jon byŭ praz uvieś čas jaje isnavańnia, vychodziła da apošnich dzion svajho žyćcia.
Bieź jaho pomačy i čynnaha ŭčaścia nie abchodzicca ni adno biełaruskaje idejnaje pradpryjemstva — ci to chor biełaruski, ci to teatralnaja družyna, ci Muz.-Dram. Kružok, u jakim jon — člen Uradu, ci to zakładzienaje ź jaho ž inicyjatyvy vydaviectva, ci to padhatoŭka vybaraŭ u Dziaržaŭnuju Dumu. I na ŭsio jon znachodziŭ siły i čas: varočajučysia z padarožy ź Pieciarburha, Varšavy, Lvova, Krakava, jon papadaŭ na ahitacyjny schod vučniaŭ, adtul — u choład i ŭ słoć kidaŭsia niekudy ŭ hłuchuju pravincyju ci to dziela ahitacyi, ci dziela archieałahičnych dośledaŭ, papadaŭ u poŭnaj źniamozie i zusim chvory da matki ŭ Miensk, a praź dzień-dva byŭ iznoŭ u darozie, haniajučysia za niejkim antykam ci za hrašmi. Byvali tydni, kali ź siami dzion jon piać pravodziŭ u vahonie».
Anton Łuckievič. Žyćcio i praca Ivana Łuckieviča.
Inšaja dzialanka, na jakoj ščyravali Ivan Łuckievič i jahonyja tavaryšy ŭ pošukach hrošaj, byŭ pieraprodaž tvoraŭ mastactva.
Vacłaŭ Ivanoŭski, zajmajučysia handlem karcinami ŭ Pieciarburhu, šukaŭ acenščykaŭ i listavaŭsia ŭ hetaj spravie ź Ivanam Łuckievičam. Cikava, što siarod karcin, jakija pradavaŭ Ivanoŭski, byli navat dastatkova redkija pałotny XVIII stahodździa. Usie hrošy ad ich prodažu, jak praviła, pieravodzilisia ŭ Vilniu. A sam Łuckievič mieŭ suviazi z aŭkcyjonami žyvapisu ŭ Pieciarburhu i Łondanie i, vidać, byŭ zaanhažavany ŭ handal karcinami daloka za miežami Biełarusi.
Rekłamnyja hrošy
Pačynajučy z 1907 hoda peŭnyja hrošy «Našaj Nivie» pačała davać i rekłama. Siarod tych, chto idejna padtrymlivaŭ hazietu takim čynam, vyłučaŭsia handlar sielskahaspadarčymi mašynami, vialiki simpatyk biełaruskaha ruchu, siabra Franciška Bahuševiča Zyhmunt Nahrodski, jaki časta davaŭ u hazietu abviestki z rekłamaj svaich tavaraŭ.
Pošukami patencyjnych rekłamadaŭcaŭ zajmalisia ŭ asnoŭnym sami našaniŭcy. Naprykład, paet Hallaš Leŭčyk šukaŭ firmy, zhodnyja dać rekłamnyja abjavy dla haziety, u Varšavie, u jakoj stała žyŭ. 25 listapada 1910 hoda jon pisaŭ u redakcyju, što znajšoŭ abjavy ad 4-ch firmaŭ ahulnaj sumaj na 56 rubloŭ. Akramia hetaha, Leŭčyk byŭ aktyŭna zadziejničany Ivanam Łuckievičam dla pošuku cikavych pradmietaŭ daŭniny. U svaich listach jon časta raspaviadaŭ starejšamu Łuckieviču pra cikavyja znachodki, nie zabyvajučysia pry hetym dać svaju acenku ich kulturnaj i materyjalnaj vartaści.
Ale pry hetym «Naša Niva» imknułasia zachoŭvać svajo idejnaje abličča i ideałahičnuju liniju navat u pytańni źmiestu rekłamy. Naprykład, kali ŭ 1909 hodzie ŭ haziecie była raźmieščana rekłama supraćzačatkavych srodkaŭ i heta vyklikała admoŭnuju reakcyju mnohich čytačoŭ i aŭtaraŭ, to redakcyja chutka admoviłasia ad takoj sumnieŭnaj pa mierkavańniach taho času krynicy finansavańnia, navat niahledziačy na niaprostaje tady materyjalnaje stanovišča.
Achviaravańni: małyja i vialikija
Asnoŭnaja masa čytačoŭ i padpisčykaŭ «Našaj Nivy» była nie vielmi zamožnymi ludźmi. Ale zdaralisia i vyklučeńni. I niekatoryja bahatyja ludzi, pa tych ci inšych pryčynach zacikaviŭšysia biełaruščynaj, pačynali spryjać joj hrašovymi achviaravańniami. Jość, naprykład, źviestki, što «Našu Nivu» finansava padtrymlivali viadomyja «krajoŭcy» Raman Skirmunt i Edvard Vajniłovič. Pry hetym jany nie abaviazkova sami siabie ŭ toj čas ličyli biełarusami, ale idejna spryjali moŭna-kulturnaj raznastajnaści byłoha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, litoŭska-biełaruskaha kraju (adhetul i nazva «krajoŭcy»).
Tak, zhadany Vajniłovič, dasyłajučy ŭ redakcyju 22 lipienia 1911 hoda 10 rubloŭ, pisaŭ našaniŭcam: «Ja nie ŭspulnik vašaha kružka, ale hatoŭ pamahać každamu, chto šanuje svaju vieru i jazyk predkaŭ».
Možna mierkavać, što byli i inšyja pierasyłki takoha kštałtu. Kali ž havorka išła pra bujniejšyja sumy, to jany, naturalna, pierasyłalisia nie paštovymi pieravodami.
A padtrymka niemałymi hrašami choć nie tak časta, ale byvała. U 1912 hodzie na biełaruskuju vydavieckuju spravu dała až 20 tysiač rubloŭ kniahinia Mahdalena Radzivił. Adnosna padrabiaznaściaŭ achviaravańnia takoj bujnoj sumy jość dva mierkavańni. Pieršaje — Antona Łuckieviča, jaki pisaŭ, što kniahinia zrabiła heta pad upłyvam Ivana Łuckieviča. Toj nibyta, karystajučysia tym, što jaje muža, kniazia Mikałaja Radziviła, «nie prymała polskaje hramadzianstva», paznajomiŭsia z kniahiniaj i pryščapiŭ joj biełaruski patryjatyzm.
Mahdalena Radzivił ź biełaruskim architektaram Lavonam Vitanam-Dubiejkamskim (sprava) i ŭkrainskim vunijackim śviatarom Jazafatam Žanam. Varšava. 1920 h. PINTEREST.COM
Mahdalena Radzivił (1861—1945) pachodziła z bahataha mahnackaha rodu Zavišaŭ. Jana była dačkoj archieołaha i etnohrafa Jana Zavišy, bujnoha ziemleŭładalnika, asnoŭnyja majontki jakoha znachodzilisia ŭ Ihumienskim paviecie Minskaj hubierni.
Pieršym mužam Mahdaleny byŭ polski arystakrat, hraf Ludvik Krasinski, a paśla jaho śmierci ŭ 1895 hodzie jana ŭ 1906-m vyjšła druhi raz zamuž za amal na 20 hadoŭ za siabie maładziejšaha Mikałaja Radziviła, plamieńnika tahačasnaha niaśvižskaha ardynata Antonija Radziviła. Pad proźviščam druhoha muža hetaja žančyna i ŭvajšła ŭ historyju.
Jak Mahdalena, tak i Mikałaj Radzivił ź dziacinstva cikavilisia biełaruskaj kulturaj i akazvali joj usialakuju padtrymku. Z polskaj ža arystakratyjaj aboje pa roznych pryčynach mocna kanfliktavali.
U rozny čas Mahdalena Radzivił finansava padtrymlivała vydaviectvy «Zahlanie sonca i ŭ naša akonca», Biełaruskaje vydavieckaje tavarystva, katalickuju hazietu «Biełarus», biełaruskija relihijnyja arhanizacyi. Taksama jana zakładała jašče ŭ časy Rasijskaj impieryi biełaruskija škoły ŭ svaich majontkach. Akramia biełaruskaha ruchu, jana padtrymlivała taksama litoŭskija kulturnickija prajekty.
Pamierła Mahdalena Radzivił u emihracyi ŭ Šviejcaryi, tam ža była i pachavanaja. U lipieni 2017 hoda jaje prach byŭ viernuty ŭ Biełaruś, a ŭ lutym 2018-ha pierapachavany ŭ kaściole na Załatoj Horcy ŭ Minsku.
Ale Haŭryła Caryk, vilenski juryst, jaki peŭny čas byŭ davieranaj asobaj Mikałaja i Mahdaleny Radziviłaŭ, bačyŭ situacyju krychu inakš. Jon śćviardžaŭ, što zasłuha ŭ tym, što Mahdalena Radzivił pačała cikavicca biełaruskim rucham — jahonaja. Bolš za toje, nibyta mienavita Caryku jana i pieradała toj ček na 20 tysiač rubloŭ, a jon u svaju čarhu pieradaŭ jaho lidaram biełaruskaha ruchu padčas narady ŭ redakcyi «Našaj Nivy».
Hetyja dźvie interpretacyi, niahledziačy na supiarečnaść pamiž saboju, nie pakidajuć, adnak, sumnievu, što ŭ 1912—1913 hadach finansavaje stanovišča haziety značna palepšała. Charakterna, što redakcyja «Našaj Nivy» ŭ kancy 1912 hoda mahła sabie dazvolić zaprasić na štatnuju pracu za zarobak 25 rubloŭ u miesiac žychara Vałožyna Michała Łotyša, jaki byŭ na toj čas aktyŭnym raspaŭsiudnikam vydańnia.
Akurat na toj čas prypaŭ, darečy, i pierachod haziety z vydańnia dvuma šryftami (łacinskim i kiryličnym) na adnu kirylicu. A pakolki heta adbyłosia ŭ čas najbolšaj finansavaj zabiaśpiečanaści biełaruskaha tydniovika, to vyhladaje, što matyvavali redakcyju na takija dziejańni zusim nie mierkavańni aščadnaści, jak časta ličycca. Pierachod haziety na vydańnie tolki kirylicaj byŭ krokam idejnym, kab abjadnać hramadstva.
Biudžet «Našaj Nivy» 4 tysiačy rubloŭ na 1913 hod farmiravalisia nastupnym čynam:
-
Druk 1 numara kaštavaŭ 23 rubli — značyć,
50 numaroŭ × 23 rubli = 1150 rub.
-
Ekśpiedycyja (pierasyłka i raspaŭsiud haziety) — 50 numaroŭ × 14 rub. = 700 rub.
-
Zarobak hałoŭnaha redaktara, funkcyi jakoha ŭ 1913 hodzie faktyčna vykonvaŭ Vacłaŭ Łastoŭski, a z sakavika 1914-ha staŭ Jan Łucevič — Janka Kupała — 12 miesiacaŭ × 40 rub. = 480 rub.
-
Zarobak sakratara redakcyi Źmitraka Biaduli (Samuiła Płaŭnika) — 12 miesiacaŭ × 30 rub. = 360 rub.
-
Zarobak techničnaha rabotnika redakcyi, u dakumientach jaho nazyvajuć «chłopiec» — 12 miesiacaŭ × 10 rub. = 120 rub.
-
Arenda pamiaškańnia redakcyi — 200 rub. na hod.
-
«Śviatło, apał» — 100 rub. na hod.
-
Papiera na 1 numar kaštavała 6 rub. — 50 numaroŭ × 6 rub. = 300 rub.
-
«Dadatki» da «Našaj Nivy», mahčyma, «Biełaruski kalandar», niejkija brašury — 400 rub. na hod.
-
Drobnyja vydatki — 90 rub. na hod.Sukupna — 3900 rubloŭ na hod. «Lišnija» 100 rubloŭ, vidać, patrebnyja byli ŭ jakaści reziervu na niepradbačanyja vydatki.
