Na karcincy — malunak arnamientu ŭ rukapisie prafiesara Michaiła Kacara. Kali vieryć nadpisu, jon byŭ skapijavany z ručnika, vytkanaha Matronaj Markievič ź vioski Kaścielišča Sieńnienskaha rajona, u 1917 hodzie i nazyvaŭsia ŭzychodziačaje sonca.
U rukapisie, viadoma, nie paznačana, što Matrona — rodnaja siastra prafiesara Kacara. I tym bolš nie paznačana, što Markievič jana — pa mužu, represavanym i zamučanym u 1937 hodzie.
Pa aficyjnaj viersii, uzor byŭ uziaty z ručnika, jaki Matrona Markievič vytkała ŭ revalucyjnym 1917 hodzie. Heta doŭhi čas prymałasia ŭsimi na vieru. Adnak vyhladaje, što i nazvy takoj nie isnavała, i ŭzor byŭ charakterny dla zusim inšaj miascovaści. A raz tak, to i hod, całkam vierahodna, prydumany.
Kapytki, kryvula… I raptam «uzychodziačaje sonca»
Pieršaje pytańnie — heta nazva. Zvyčajna arnamientalnyja elemienty sapraŭdy niejak nazyvalisia, pra heta śviedčać etnahrafičnyja zapisy. U śpiecyjalnaj litaratury možna pabačyć prykłady: vaśmirohi, vierabiej, varoniaje vočka, jełka, miadźviedzi, hrabionki, husinyja łapki, žabki, kazioł, zubcy, źviozdy, kapytki, kryvula, kručča, rašotka i pad.
Uzor ručnika, vytkanaha ŭ vioscy Niehlubka Vietkaŭskaha rajona. Narodnyja nazvy kručča, łapa, łapa kučaravaja. VETKAMUSEUM.BY
Z hetaha pieraliku dobra bačna, što narodnyja nazvy pieradajuć vielmi pradmietnyja asacyjacyi. Jany choć i majuć svaju paetyku, ale istotna adroźnivajucca ad nazvy ŭzychodziačaje sonca, jakaja maje vyrazny mastacki, knižny charaktar i simvalizm. Sa śvitankam, vidavočna, paraŭnoŭvajecca revalucyjny 1917 hod: maŭlaŭ, pačynajecca novaje žyćcio i śvietłaja budučynia, i heta adčuvaje navat małapiśmiennaja sialanka.
Ničoha padobnaha ŭ narodnaj kultury nie fiksujecca. U paetyčnaj nazvy «dziaržaŭnaha» arnamientu jość aŭtentyčnyja adpaviedniki ŭ narodnaj kultury. Anałahičny arnamientalny znak znajšła daśledčyca arnamientaŭ Halina Niačajeva na kancy ručnika, vytkanaha ŭ vioscy Niehlubka Vietkaŭskaha rajona. U dačynieńni da jaho ŭžyvajucca narodnyja nazvy kručča, łapa, łapa kučaravaja, ale nie sonca, i tym bolš nie ŭzychodziačaje. Pavodle rekanstrukcyi Niačajevaj, heta znak uradžaju i bahataj ziamli, zasnavany na simvolicy zasiavanaha pola i nivy, jakaja prarastaje.
U toj ža čas nazva dla arnamientu ŭzychodziačaje sonca całkam adpaviadaje tvorčamu počyrku Michaiła Kacara, jakoha sučasnyja navukoŭcy papikajuć za mifatvorčaść.
Partret prafiesara Michaiła Kacara, jaki prapanavaŭ varyjant arnamientu na dziaržaŭny ściah, ź niedvuchsensoŭnym aŭtohrafam:
«Ja ad Stalina syšoŭ, zastaŭsia žyvy.
Ja ad Hitlera syšoŭ, zastaŭsia žyvy.
Vitańnie maładym budaŭnikam žyćcia». SVABODA.ORG
Kali pahartać knihu prafiesara «Biełaruski arnamient. Tkactva. Vyšyŭka», vydadzienuju ŭ 1996 hodzie, praz hod paśla jahonaj śmierci, to možna źviarnuć uvahu na vielmi paetyčnyja nazvy arnamientaŭ: «Maci siarod zorak», «Rodnaja Biełaruś», «Kupalski ahoń», «Dziaŭčyna-rabina maryć pra dub-javar», «Dreva žyćcia» i pad. Takija nazvy i interpretacyi sustrakajucca tolki ŭ pracach hetaha navukoŭca, a voś u aŭtentyčnaj narodnaj tradycyi, zafiksavanaj u etnahrafičnych daśledavańniach XX—XXI stahodździaŭ, jany zusim nieviadomyja.
U dziavoctvie Kacar
Va ŭsich publikacyjach, pryśviečanych historyi dziaržaŭnaha ściaha, nie stavicca pad sumnieŭ, što aŭtaram raźmieščanaha na im arnamientu źjaŭlajecca Matrona Markievič ź vioski Kaścielišča Sieńnienskaha rajona. U 2015 hodzie ŭ centry horada Sianno navat źjaviŭsia pamiatny znak «Rodny kraj» u honar hetaj žančyny, a ŭ miascovym historyka-krajaznaŭčym muziei jość pryśviečanaja joj ekspazicyja, dzie možna pabačyć adzin ź jaje aryhinalnych ručnikoŭ.
Pamiatny znak «Rodny kraj» u honar Matrony Markievič u Siańnie. DEPOSITPHOTOS.COM, BY OLGA355
Matrona Markievič, u dziavoctvie Kacar, sapraŭdy była zdatnaj majstrychaj i dobrym čałaviekam. A jašče jana davodziłasia rodnaj siastroj prafiesaru Michaiłu Kacaru.
Pry abmierkavańni roli Kacara ŭ stvareńni dziaržaŭnaha ściaha BSSR zvyčajna stavicca pytańnie, nakolki jon byŭ abjektyŭny ŭ vybary: ci było karektna i spraviadliva ź jaho boku prasoŭvać arnamient mienavita svajoj siastry?
Ale jość surjoznyja padstavy ličyć, što Matrona Markievič (Kacar), niahledziačy na ŭsio svajo ŭmielstva, da hetaha kankretnaha arnamientu dačynieńnia ŭvohule nie mieła.
«…niešta vy bracić na mianie sovsiem zabyli»
Siamja Kacaraŭ pachodziła ź vioski Klimavičy Sieńnienskaha rajona. U pradmovie da svajoj knihi prafiesar uzhadvaŭ, jak u 1925 hodzie ŭ ich chacie niejki čas žyŭ piśmieńnik Maksim Harecki: «Ź vialikim zachapleńniem razhladaŭ jon pościłki i ručniki, słuchaŭ pieśni majoj maci Fiadośsi Alaksandraŭny i maich siaścior. My i sami nie viedali, što ŭsio heta, akazvajecca, vialikaja duchoŭnaja kaštoŭnaść, śviedčańnie narodnaha talentu i majsterstva, i byli ščyra ŭdziačnyja Hareckamu za takuju vysokuju acenku našaj kultury».
Pa časie siastra Michaiła Matrona vyjšła zamuž za Alaksieja Markieviča i pierajechała ŭ viosku Kaścielišča taho ž Sieńnienskaha rajona.
Matrona i Alaksiej Markievičy. SVABODA.ORG
U 1933 hodzie ich siamju raskułačyli, a ŭ trahičnym 1937- m Alaksiej byŭ aryštavany i rasstralany. Dla Matrony i jaje dziaciej nastupili ciažkija časy. Choć siamja «voraha naroda» pieražyła vajnu, ale i paśla jaje žyćcio było składanym.
U 2018 hodzie naščadki ŭstalavali pomnik Alaksieju Markieviču, rasstralanamu na Kabylackaj hary ŭ Oršy. SVABODA.ORG
Pamierła žančyna ŭ 1957 hodzie. Zachavaŭsia list Matrony da Michaiła Kacara, u jakim hetaja nie vielmi piśmiennaja žančyna adznačaje: «…niešta vy bracić na mianie sovsiem zabyli nie chočaš pasłać mnie piśma». Michaił Kacar atrymaŭ jaho ŭ 1951 hodzie: jakraz tady, kali išła raspracoŭka ściaha BSSR.
Padtrymlivać niepasrednyja adnosiny ź siastroj, žonkaj «voraha naroda», vidać, było jamu tady niebiaśpiečna. I ŭsio ž ad svajakoŭ navukoviec nikoli nie admaŭlaŭsia. Čysta «žanočaje» mastactva — tkactva — jon vyvučaŭ usio žyćcio.
Kniha Michaiła Kacara pra arnamienty śviedčyć, jakuju vialikuju ŭvahu jon nadavaŭ vobrazam rodu, siamji, doma, jak vysoka caniŭ majsterstva maci i siaścior. Mahčyma, dziela taho i zachacieŭ uviekaviečyć imia siastry jak aŭtarki arnamientu na dziaržaŭnym ściahu BSSR. A moža być, chacieŭ zastrachavać siamju ad dalejšych represij: u vypadku čaho aŭtarku arnamientu nie pavinny byli b čapać.
Uzor na ručniku, vyšytym Matronaj Markievič. Ručnik zachoŭvajecca ŭ Sieńnienskim historyka-krajaznaŭčym muziei. BELSAT.EU
U kožnym razie, zrabiŭ heta prafiesar vielmi dalikatna, biez šumu. Proźvišča Matrony Markievič jak aŭtarki hetych arnamientalnych znakaŭ u litaratury źjaviłasia vielmi pozna — faktyčna tolki ŭ 1990- ia hady. Da taho heta pierakazvali adzin adnamu tolki vusna kalehi navukoŭca. Prafiesar Jaŭhien Sachuta, supracoŭnik akademičnaha Instytuta mastactvaznaŭstva, etnahrafii i falkłoru, u adnym ź niadaŭnich intervju zhadvaŭ: «Heta viadoma było, choć nidzie i nie publikavałasia. Pa rukach doŭhi čas chadziŭ jahony rukapis, i ŭ kulturnym asiarodku pra heta było viadoma». Prytym «što Matrona — jahonaja siastra, amal nichto nie viedaŭ. Kaleham jon nie raspaviadaŭ pra svajactva z Matronaj, a svajakam — pra toje, što skarystaŭ siastryn arnamient».
Zhadany Sachutam rukapis Kacara zachavaŭsia, i ŭ im sapraŭdy prysutničaje arnamientalny ŭzor ź ciapierašniaha dziaržaŭnaha ściaha z padpisanym aŭtarstvam Matrony Markievič. Ale ŭ praŭdzivaści hetaj atrybucyi zastajucca sumnievy, bo raspaŭsiudžańnie arnamientalnych uzoraŭ roznaha typu ŭ Biełarusi maje dakładnuju terytaryjalnuju pryviazku, i ŭ hetym vypadku jana zusim nie supadaje.
Z Padniaproŭja, a nie z Padźvińnia
Michaił Kacar nibyta adšukaŭ malunak ručnika siastry z arnamientam uzychodziačaje sonca ŭ davajennych archivach Savieta pramysłovaj kaapieracyi BSSR (Biełpramsavieta). U pačatku 1950-ch heta była adzinaja baza arnamientaŭ, jakoj mahła karystacca akademičnaja kamisija. Na bazie jaho zboraŭ u 1953 hodzie byŭ vydadzieny katałoh Biełpramsavieta pad nazvaj «Biełaruski narodny arnamient». Pradmovu da katałoha napisaŭ Michaił Kacar, ale siarod aŭtaraŭ-składalnikaŭ jaho nie było. Apošniaja akaličnaść dadaje abjektyŭnaści infarmacyi, źmieščanaj u hetym vydańni.
Albom «Biełaruski narodny arnamient» 1953 hoda, da jakoha Michaił Kacar pisaŭ pradmovu.
Sapraŭdy, na staroncy 27 jość malunak taho samaha ručnika, arnamient ź jakoha trapiŭ na ściah BSSR. I tut pačynajecca samaje cikavaje: u atrybucyi paznačana tolki toje, što heta «Kaniec ručnika. Technika — pierabor». I niama ani słova ni pra aŭtarstva Matrony Markievič, ni pra hod stvareńnia, ni pra nazvu arnamientu. Rehijon pachodžańnia ručnika taksama nie paznačany, ale na staronkach vydańnia jak da malunka ź im, tak i paśla jaho pryvodziacca prykłady tkactva z Homielskaj vobłaści.
Malunak ručnika sa staronki 27, uzor ź jakoha trapiŭ na ściah.
Viadoma, što arnamienty i technika vykanańnia ručnikoŭ nie źjaŭlajucca adnolkavymi dla ŭsioj krainy, jany majuć łakalnyja asablivaści. Taja ci inšaja tradycyja tkactva maje davoli vyraznuju pryviazku da kankretnaha rehijona. I «dziaržaŭny» arnamient zusim nie charakterny dla miascovaści, ź jakoj pachodziła Matrona Markievič: Sieńnienskaha rajona, Viciebščyny i ŭvohule Padźvińnia. Ručnikoŭ z padobnymi arnamientalnymi znakami navukoŭcy tam nikoli nie fiksavali. Zachavanyja ž ručniki, jakija biassprečna naležać Matronie Markievič, majuć inšuju stylistyku.
A dla jakoha rehijona tady taki ŭzor charakterny? Vyšej užo zhadvaŭsia ručnik ź vioski Niehlubka Vietkaŭskaha rajona Homielskaj vobłaści, jaki maje taki ž asnoŭny matyŭ, jak i arnamient na ciapierašnim dziaržaŭnym ściahu. I heta daloka nie adziny padobny prykład z toj miascovaści.
Jakraz u Padniaproŭi, u rajonach Homielskaj i Mahiloŭskaj abłaściej, i byli pašyranyja ručniki z «dziaržaŭnym» arnamientam. Naprykład, u knizie doktara navuk Volhi Łabačeŭskaj «Poviaź časoŭ — biełaruski ručnik» jość fotazdymki takich ručnikoŭ ź viosak Padhorje Bychaŭskaha rajona, Ramanavičy Homielskaha rajona i Fiodaraŭka Vietkaŭskaha rajona. Hetyja ručniki datujucca pačatkam i pieršaj pałovaj XX stahodździa.
Ručniki z «dziaržaŭnym» arnamientam pašyranyja ŭ Padniaproŭi. Na fota — ručniki ź viosak Padhorje Bychaŭskaha rajona i Fiodaraŭka Vietkaŭskaha rajona. ŁABAČEŬSKAJA V. A. POVIAŹ ČASOŬ — BIEŁARUSKI RUČNIK, 2002.
Jość i jašče adzin cikavy momant. Abhruntoŭvajučy staražytnaść hetaha arnamientu, sučasnyja historyki zvyčajna zhadvajuć pra padobny arnamientalny znak, vyjaŭleny na kieramicy z Počapskaha sielišča ŭ rasijskaj Branskaj vobłaści, jakaja adnosicca da žaleznaha vieku. A hety rehijon taksama pamiežny z sučasnymi Mahiloŭščynaj i Homielščynaj, ale nie ź Viciebščynaj.
Arnamientalny znak na kieramicy z Počapskaha sielišča (Branskaja vobłaść). AR.CULTURE.RU
U svaim albomie pra arnamienty Michaił Kacar uvohule nie zhadvaje ŭzor na ściahu BSSR, choć u knizie majecca admysłovy raździeł, pryśviečany arnamientalnym simvałam radzimy i dziaržavy. Ci heta nie było dla jaho važnym, ci jon nie chacieŭ zasiarodžvać na hetym uvahu? Ciažka skazać. Adnak vyjava ručnika z takim ža znakam, jak i na dziaržaŭnym ściahu, u knizie Kacara jość: malunak № 424 padpisany «Ručnik z matyvami mužčyny i žančyny». Jak bačna, nijakaha ŭzychodziačaha sonca. I pachodzić hety ručnik z Mahiloŭskaj vobłaści, nie z Padźvińnia.
Idealny simvalizm
U pačatku 1950-ch nad prajektam abnoŭlenaha ściaha respubliki pracavała kamisija Akademii navuk. Prafiesar i doktar mastactvaznaŭstva Michaił Kacar, najbolš aŭtarytetny na toj čas navukoviec u halinie narodnaj arnamientalistyki, prapanavaŭ na razhlad niekalki varyjantaŭ arnamientu. Kamisija ŭchvaliła viadomy nam ciapier uzor.
Mahčyma, mienavita nazva ŭzychodziačaje sonca, a razam ź joj i lehienda, što ručnik z takim arnamientam byŭ vytkany Matronaj Markievič nie ŭ jakim-niebudź inšym, a ŭ 1917 hodzie, byli vyrašalnymi dla vybaru.
Kali tak, to heta była adna z samych tonkich i biaskryŭdnych mistyfikacyj XX stahodździa.
* * *
Daviedka:
Ściah BSSR byŭ pryniaty adrazu paśla abviaščeńnia respubliki ŭ 1919 hodzie. Pry jaho stvareńni asabliva nie mudrahielili: uziali ahulnasaviecki čyrvony ściah, ale ŭ levym vierchnim kucie napisali załatymi litarami «S.S.R.B.». U 1927 hodzie pry pryniaćci novaj Kanstytucyi nadpis zamianili na «BSSR», a ŭ 1937-m na ściah dadali vyjavy znoŭ-taki ahulnasavieckich simvałaŭ — sierp z mołatam i piacikancovuju zorku. Pavodle takoha samaha šabłona stvaralisia ściahi i inšych sajuznych respublik.
Da pary takaja situacyja ŭsich zadavalniała, ale ŭ 1945 hodzie Biełaruskaja i Ukrainskaja SSR stali dziaržavami-zasnavalnicami AAN, Stalin chacieŭ mieć bolš hałasoŭ u hetaj mižnarodnaj arhanizacyi — i dla mižnarodnaha pradstaŭnictva spatrebilisia bolš admietnyja ściahi. Zaadno vyrašyli zrabić bolš paznavalnymi ściahi i astatnich 14-ci sajuznych respublik (tady ich było 16, bo da 1956 hoda isnavała i Kareła-Finskaja).
20 studzienia 1947 hoda Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta SSSR pryniaŭ pastanovu «Ab dziaržaŭnych ściahach sajuznych respublik», u jakoj vyznačałasia: «Pryznać metazhodnym unieści źmieny ŭ najaŭnyja dziaržaŭnyja ściahi sajuznych respublik z tym, kab dziaržaŭny ściah sajuznaj respubliki adlustroŭvaŭ ideju sajuznaj savieckaj dziaržavy (źmiaščeńnie na ściahu emblemy SSSR — sierp i mołat, piacikancovaja zorka, zachavańnie čyrvonaha koleru) i nacyjanalnyja asablivaści respubliki (uviadzieńnie akramia čyrvonaha inšych koleraŭ, paradak ich raźmiaščeńnia, uklučeńnie nacyjanalnaha arnamientu)».
Jak ni dziŭna, tolki BSSR skarystałasia z mahčymaści azdobić ściah nacyjanalnym arnamientam. Astatnija respubliki abmiežavalisia raźmiaščeńniem na svaich ściahach sinich, błakitnych, biełych i zialonych pałos u raznastajnych varyjacyjach. Z peŭnaj naciažkaj nacyjanalnym kałarytam možna było b ličyć, aprača našaha arnamientu, chiba što tolki bałtyjskija chvali na ściahach Łatvijskaj i Estonskaj SSR.
Zaćvierdžany 25 śniežnia 1951 hoda ściah BSSR dziakujučy nacyjanalnamu arnamientu vyrazna vyłučaŭsia siarod inšych: kažuć, što toj-sioj ź intelihiencyi inšych narodaŭ biełarusam praz heta zajzdrościŭ. Aficyjnaja nazva arnamientu — uzychodziačaje sonca — navat natchniła narodnaha paeta Niła Hileviča na ŭźniosłyja radki ŭ vieršavanym ramanie «Rodnyja dzieci»:
Kab, jak dzivosnaja prajava
Narodnaj voli viekavoj,
I Biełaruskaja dziaržava
Na sonca ściah raŭniała svoj.
Kali Saviecki Sajuz raspaŭsia, 19 vieraśnia 1991 hoda Viarchoŭny Saviet Biełarusi pryniaŭ rašeńnie zamianić ściah BSSR uzoru 1951 hoda na histaryčny bieł-čyrvona-bieły. Nichto z nacyjanalnaj intelihiencyi hetamu nie piarečyŭ. Viarnuŭsia ž ściah BSSR u jakaści dziaržaŭnaha ściaha Respubliki Biełaruś, užo ŭ krychu madyfikavanym vyhladzie, u 1995 hodzie.
