«Pradmieście Śnipiški ź vidam fihury Zbaŭcy». Litahrafija pavodle malunka mastaka Jana Chruckaha. Paryž, 1848—1849 hady. Krynica: cyfrowe.mnw.art.pl
22 listapada 2019 hoda pry šmattysiačnym zbory ludziej, vialikaja častka jakich admysłova dziela hetaha pryjechała ź Biełarusi, adbyłasia znakavaja padzieja našaj historyi: u Vilni prajšła cyrymonija ŭračystaha pierapachavańnia pareštkaŭ paŭstancaŭ 1863—1864 hadoŭ. Pareštki pakaranych śmierciu i tajemna pachavanych carskimi ŭładami paŭstancaŭ byli znojdzienyja litoŭskimi archieołahami ŭ 2017 hodzie padčas avaryjnych, vyklikanych apoŭźniem, raskopak na vilenskaj Zamkavaj hary (bolš pra heta hł. u № 10/2019 «Našaj historyi»).
U pieršym z vyjaŭlenych pachavańniaŭ razam z pareštkami maładoha mužčyny archieołahi znajšli nacielny miedaljon. A pry dalejšych daśledavańniach vyśvietliłasia, što pareštki tyja naležać našamu nacyjanalnamu hieroju, kiraŭniku paŭstańnia ŭ Biełarusi i Litvie Kastusiu Kalinoŭskamu.
Biełaruskija ŚMI paźniej nieadnarazova pamyłkova paviedamlali, što było znojdziena niekalki miedaljonaŭ Kalinoŭskaha. Na samaj spravie, adnak, byŭ tolki adzin srebny miedaljon, ale dvuchbakovy i składany. Na ŭnutranych jaho bakach byli vyjaŭlenyja kryžyk z raśpiaćciem i vobraz śviatoha Kazimira, a na adnym z vonkavych bakoŭ — abraz Maci Božaj Vastrabramskaj.
Na inšym baku miedaljona — vyjava kaplički z nadpisam «Jezus na Cnipišskaj hary». Hetaja vilenskaja śviatynia kaliści nie sastupała pa značnaści słavutaj Vostraj bramie. Ale siońnia, na žal, pra jaje viedajuć niamnohija, choć miesca, dzie kaliści stajała taja kaplica, šmat chto bačyŭ.
Miedaljon Kalinoŭskaha. Fota: 15min.lt
Namolenaje miesca
Kali hladzieć na horad z vyšyni Zamkavaj hary, na druhim bierazie Vilii dobra bačnyja vilenskija chmaračosy. Heta i jość Śnipiški, albo Šnipiški — daŭniaje vilenskaje pradmieście. Źleva ad sučasnych šklanych hmachaŭ — adna sa staradaŭnich pierapraŭ cieraz raku, Zialony most (Žaliasis tiltas), i tut ža, la samaj vady, — baročny kaścioł Śviatoha Rafała. Akurat pierad hetym chramam i było niekali adno z namolenych miescaŭ — Śnipišskaja hara, kurhan z kaplicaj na viaršyni.
Tradycyjna ličycca, što hetaja hara — miesca apošniaha spačynu achviaraŭ epidemii čumy, što ŭspychnuła padčas Paŭnočnaj vajny na pačatku XVIII stahodździa. Tady čornaja śmierć zabrała žyćci kala pałovy žycharoŭ stalicy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Vilenski ksiondz Tadevuš Rahala-Zavadski ŭžo ŭ XX stahodździ tak pisaŭ pra tyja časy: «Tady hoład i mor sabrali ŭ Vilni i jaje vakolicach sapraŭdnaje žnivo. Ludzi padali na darohach i vulicach, niby kałasy pad kasoj. I tryvała heta try hady: 1708, 1709, 1710…».
Karcina nieviadomaha mastaka «Čuma ŭ Vilni 1710 hoda». Zachoŭvajecca ŭ kaściole Śviatych Apostałaŭ Piatra i Paŭła na vilenskim Antokali. Krynica: edukamentas.lt
Z padziejami tych časoŭ źviazany achviarny podźvih rochitaŭ — manachaŭ ordena Śviatoha Rocha. Pavodle adnaho z manaskich šlubaŭ (klatvaŭ), braty mieli ratavać biednych i «zaražanych pavietram» ludziej. Kali Vilniu apanavała čuma, rochity źbirali z vulic i chavali ŭ brackich mahiłach cieły pamierłych, ratujučy hetym žyvych mieścičaŭ ad novych zaražeńniaŭ. Ale zaražalisia i sami. Z usich vilenskich bratoŭ-rochitaŭ epidemiju nie pieražyŭ nivodny…
U 1720 hodzie manachi-jezuity ŭ pamiać pra achviarnaść rochitaŭ pastavili na Śnipišskaj hary kaplicu ź fihuraj Jezusa, jaki niasie na sabie kryž. Davoli chutka miesca pačało ličycca cudadziejnym. Jaho papularnaści spryjała i taja akaličnaść, što kaplica ŭ Śnipiškach stajała na šlachu z horada cieraź pierapravu pa Zialonym moście na Vilenskuju Kalvaryju — Hałhofu z kryžovaj darohaj i stancyjami-kaplicami. Relihijnyja pracesii ź Vilni na Kalvaryju minali fihuru Jezusa na Śnipiškach.
Tradycyja pałomnictvaŭ zachoŭvałasia i ŭ nastupnym stahodździ, pry rasijskaj uładzie. Pry hetym i sama Śnipišskaja kaplica ź Jezusam była asobnaj šanavanaj vilenskaj śviatyniaj, kudy vierniki prychodzili sa svaimi malitvami. «Kali ŭ spravach žyćcia stanie ciažkim nam kryž ci paraniać šypy, tady hodna iści pa ciarnistym šlachu, pamažy nam, Chryście!» — pisaŭ u polskamoŭnym «Himnie Panu Jezusu na Śnipiškach u Vilni» paet Uładzisłaŭ Syrakomla.
Nie čuma, a maskoŭskaje vojska
Nie ŭsie daśledčyki, adnak, zhodnyja z tradycyjnym mierkavańniem ab tym, chto byŭ pachavany na Śnipiškach. U 2020 hodzie litoŭski krajaznaŭca Kiastucis Hirdzijaŭskas vydaŭ narys «Sakret kaplicy». U im aŭtar vykazaŭ zdahadku, što historyja pra achviaraŭ čumy na Śnipišskaj hary — lehienda, admysłova stvoranaja ŭ XIX stahodździ pad kankretnaha adrasata, jakim była rasijskaja administracyja. Heta nibyta mieła na mecie zachavać kaplicu ad razbureńnia.
Reč u tym, što, jak ličać niekatoryja historyki, na hary mahli być pachavanyja ŭdzielniki kudy bolš rańnich padziej — abaroncy Vilni ad maskoŭskich i kazackich vojskaŭ u 1655 hodzie. Viadomaja histaryčnaja padzieja, kali vojski maskoŭskaha cara Alaksieja Michajłaviča avałodali stalicaj Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, mieła svoj hieraičny epizod. Atrady pad kamandavańniem vialikaha litoŭskaha hietmana Januša Radziviła na praciahu ŭsiaho dnia 8 žniŭnia baranili ad maskoŭcaŭ pierapravu cieraź Viliju, prykryvajučy adychod z horada vojskaŭ i cyvilnaha nasielnictva. Tolki z nadychodam nočy vojski VKŁ pakinuli svaje pazicyi i adyšli ŭ Kiejdany. Bitva adbyvałasia ŭ rajonie siońniašniaha Zialonaha mosta.
Prychilniki viersii ab achviarach vajny z Maskvoj zbolšaha abapirajucca na ŭskosnyja śviedčańni. Tak, na jaje karyść mohuć śviedčyć takija fakty, što ŭžo ŭ kancy XVII stahodździa na hary stajała fihura śviatoha Jana Niepamucena, što pabudovaj novaha kaścioła Śviatoha Rafała la miesca bitvy apiekavalisia Radziviły (choć jany i nie byli pačatkovymi fundatarami) i, narešcie, što pakul nie vyjaŭlena dakładnych krynic, jakija b paćviardžali, što achviar čumy 1708—1710 hadoŭ chavali mienavita tut, tak blizka ad raki.
Jość i bolš važkija arhumienty. Siarod niamnohich rečaŭ, znojdzienych siarod pareštkaŭ na Śnipišskaj hary, była manieta z vyjavaj karala Jana Kazimira Vazy. Toj kiravaŭ Rečču Paspalitaj z 1648 pa 1668 hod.
Źniščanaja hara
Na žal, pravieści hruntoŭnyja archieałahičnyja daśledavańni i adnaznačna adkazać, jakaja ź viersij bolš praŭdzivaja — a mohuć być praŭdzivyja i adrazu abiedźvie, — užo nie ŭdasca. U krasaviku — červieni 1950 hoda savieckija ŭłady źniščyli kaplicu i skapali Śnipišskuju haru da jaje asnovy. Ułady tłumačyli svaje dziejańni tym, što hara ŭskładniała ruch transpartu z mosta Čarniachoŭskaha (tak tady nazyvaŭsia Zialony most) da skryžavańnia na vulicy Dziaržynskaha (ciapier Kalvaryjskaj).
Litoŭskija navukoŭcy daviedalisia ab zrazańni hary nie adrazu. Kali na miesca prybyŭ archieołah Mikałas Čarniaŭskas, hara była ŭžo častkova źniščanaja. Na padstavie pabačanaha im Čarniaŭskas datavaŭ pachavańni siaredzinaj XVII stahodździa — mienavita jahonaj tahačasnaj znachodkaj była vyšejzhadanaja manieta časoŭ Jana Kazimira.
Śnipišskaja kaplica, darečy, była nie adzinaj źniščanaj u saviecki čas vilenskaj śviatyniaj. Tak, u mai 1950-ha była ŭzarvanaja kampazicyja Troch kryžoŭ na adnajmiennaj hary. Paźniej, u 1962 hodzie, byli razburanyja kaplicy na Kalvaryi. Pa źviestkach Kiastucisa Hardzijaŭskasa, taki ž los mieŭ napatkać navat słavutuju Vostruju bramu, na miescy jakoj płanavałasia prakłaści praśpiekt. Ale da hetaha, na ščaście, sprava nie dajšła.
Simvaličnaja znachodka
Choć u siońniašniaj Vilni adnoŭlenyja mnohija architekturnyja straty raniejšych časoŭ, miesca byłoj Śnipišskaj hary dahetul śviecić pustkaj. Pra adnaŭleńnie kaplicy maryć hrupa vilenskich entuzijastaŭ, ale pakul ich ideja nie znachodzić padtrymki municypalnych uładaŭ. A tym časam u sutareńniach kaścioła Śviatoha Rafała miascovy probašč niadaŭna adšukaŭ draŭlanuju fihuru. Navukoŭcy, jakim była pieradadzienaja znachodka, paćvierdzili — znojdzienaja fihura Jezusa ź niaisnaj siońnia Śnipišskaj kaplicy.
Skulptura Jezusa sa Śnipišak, znojdzienaja ŭ 2017 hodzie. Ekspanujecca ŭ Vilenskim muziei carkoŭnaj spadčyny. Fota: Bažnytinio paveldo muziejus, Facebook
Simvaličnaje supadzieńnie, što zdaryłasia heta ŭ 2017-m, to-bok u tym ža samym hodzie, kali apoŭzień na Zamkavaj hary pryvioŭ archieołahaŭ da pachavańniaŭ paŭstancaŭ…
Pakul sprava adnaŭleńnia kaplicy na Śnipiškach u Vilni jašče nie realizavanaja, vielmi padobnuju kaplicu druhoj pałovy XVIII stahodździa na kurhanie možna pabačyć u vioscy Haradziec Šarkaŭščynskaha rajona. Fota Uładzimira Sadoŭskaha.
Matyvy Kalinoŭskaha
Ciažka siońnia mierkavać, pra što dumaŭ Kastuś Kalinoŭski, nosiačy na sabie abrazok sa Śnipišskaj kaplicaj. Ci hučali razam z relihijnymi ŭ jahonych dumkach i patryjatyčnyja matyvy, ci byŭ jon znajomy z historyjaj Śnipišskaha kurhana? Chto viedaje. Ale biassprečna, što mnohim z tych, chto siońnia zirnie praz muziejnaje škło na adšukany praz 150 hadoŭ miedaljon, ź jakim aŭtar «Listoŭ z-pad šybienicy» sustreŭ svaju śmierć na Łukiškach, naprosiacca svaje paraleli. I ŭ rozdumach pra los Kalinoŭskaha znojdziecca miesca dumkam i pra šmatlikija pakuty Baćkaŭščyny, i pra advažnaść abaroncaŭ jaje stalicy, i pra absalutnuju samaachviarnaść, jakuju prajavili padčas epidemii vilenskija manachi-rochity.
