Lotčyk Amiet-Chan Sułtan pobač z bajavoj mašynaj. Fota: wikimedia.commons
16 maja 1944 hoda. Krym vyzvaleny ad niemcaŭ, i ŭžo znakamity na toj čas lotčyk Amiet-Chan Sułtan atrymlivaje dazvoł pajechać u rodnuju Ałupku na try dni, kab pabačycca z baćkami. Ź im na troch mašynach prybyli kalehi i kamandziry.
Nasibe i Sułtan, choć čytali pra svajho prasłaŭlenaha Amiet-Chana ŭ hazietach, nie bačyli syna ŭsiu vajnu. Kampanija śledam za Amietam zajšła na kviacisty padvorak i na niekatory čas źnieruchomieła, nazirajučy kranalnuju scenu: syn padniaŭ na ruki ŭsiu ŭ ślazach maci i panios jaje ŭ chatu.
A praz dva dni, 18 maja, pačałosia prymusovaje vysialeńnie z Kryma karennaha miascovaha naroda, da jakoha napałovu, praz maci, naležaŭ Amiet-Chan Sułtan, — krymskich tataraŭ. Baćkoŭ lotčyka-asa paškadavali i pakinuli dažyvać u rodnaj chacie. Voś tolki što heta było za žyćcio, kali nie zastałosia nikoha z tych, kaho jany viedali?
Straciŭ spakoj i ich syn-hieroj.
La schiłu Aj-Pietry
Baćka Amiet-Chana, Sułtan Amietchan, pryjechaŭ da padnožža Krymskich hor ź jašče bolš harystaha dahiestanskaha auła Coŭkra, dzie žyŭ taki narod łakcy. Jon pryjechaŭ u Krym pracavać i tut paznajomiŭsia z Nasibe Sadła. Praz hod, 25 kastryčnika 1920 hoda, u maładych baćkoŭ naradziŭsia chłopčyk. Svajmu pieršyncu jany dali imia ŭ honar dzieda: pa-łaksku jano hučała Achmad, a pa-krymskatatarsku — Amiet. Pa dakumientach jaho imia pavinna było hučać tak: Amiet Sułtanavič Amietchan, ale varyjant, jaki viedaje bolšaść, — Amiet-Chan Sułtan.
Rodnyja miaściny Amiet-Chana Sułtana — hara Aj-Pietry i jaje vakolicy. Fota: shutterstock.com by Oleg Shishkunov
Siamja žyła ŭ biełym domie, što prytuliŭsia da schiłu hary Aj-Pietry. Nieŭzabavie naradziŭsia jašče adzin syn Imran i dačuška, jakoj nie stała ŭ čatyry hady.
Taran Amiet-Chana
Skončyŭšy Simfieropalskaje fabryčna-zavodskaje vučylišča, Amiet-Chan pracavaŭ ślesaram u čyhunačnym depo i zajmaŭsia ŭ aerakłubie. U 1940 hodzie ŭ zvańni małodšaha lejtenanta jon skončyŭ 1-ju Kačynskuju avijacyjnuju škołu i pačaŭ słužbu ŭ 4-m źniščalnym avijacyjnym pałku, jaki bazavaŭsia ŭ Biełarusi. Choć nadoŭha ŭ našych krajach Amiet-Chan nie zatrymaŭsia, bo nieŭzabavie byŭ pieraviedzieny pad Kišynioŭ.
A chutka pačałasia vajna, jakaja pryniesła Amiet-Chanu słavu i zvańnie dvojčy Hieroja Savieckaha Sajuza. Vajujučy na anhlijskim źniščalniku «Charykiejn», jon źnitavaŭsia z hetaj bajavoj mašynaj i zmoh napoŭnicu pakazać siabie.
Samym jaskravym staŭ adzin pavietrany boj. 31 maja 1942 hoda na ŭskrainie Jarasłaŭla na vyšyni 7 300 m Amiet-Chan sustreŭ šeruju machinu — niamiecki bambavoz Ju-88 («Junkiers»). Kinuŭsia ŭ ataku, adkryŭ ahoń i źniščyŭ kulamiotnuju kropku praciŭnika. A kali paśla adnaho z razvarotaŭ złaviŭ «Junkiers» u pryceł i znoŭ nacisnuŭ na hašetku — zrazumieŭ, što skončyŭsia bojezapas. Tady Amiet-Chan levym kryłom svajho «Charykiejna» na chutkaści razanuŭ pa fiuzielažy «Junkiersa». I… zastramiŭsia ŭ korpusie bambavoza.
Amiet-Chan akazaŭsia nahłucha začynienym u kabinie, u toj čas jak sčeplenyja mižsobku samaloty ŭžo hareli i padali razam. Tady lotčyk z usioj mocy — svaimi mocnymi rukami! — adšturchnuŭsia ad varožaj mašyny i vyskačyŭ z parašutam z pałajučych abłomkaŭ. Prosta cud!
I takim rašučym jon byŭ nie tolki ŭ pavietry, a i ŭ tych ekstremalnych situacyjach, na jakija jaho žyćcio nie skupiłasia.
Na svaje vočy
11 krasavika 1944 hoda pad samy viečar savieckija vojski vyzvalili horad Džankoj, 13 krasavika — Simfieropal i Jeŭpatoryju. Nastupnym mieŭsia być Sievastopal. Za jaho zmahałasia i avijacyja, u tym liku šaściorka źniščalnikaŭ 3-j eskadrylli Amiet-Chana.
Paśla adnaho z udałych bajoŭ, kali Amiet-Chan źbiŭ «Fokier», jon nakiravaŭ svoj samalot u bok Ałupki… Užo na aeradromie jon pryznaŭsia siabru, biełarusu Paŭłu Hałavačovu, taksama ŭ budučyni dvojčy Hieroju Savieckaha Sajuza: «Nie strymaŭsia, Paša. Chaciełasia pierakanacca choć by ŭ tym, ci ceły baćkoŭski dom. Moža, dniami zdoleju ich naviedać, spadziajusia, što žyvyja». I praŭda, praź miesiac naviedaŭ — dy jašče zachapiŭ z saboj try mašyny bajavych tavaryšaŭ.
Amiet-Chan Sułtan (sprava) i jaho siabar na ŭsio žyćcio biełarus Pavieł Hałavačoŭ. Paznajomilisia jany ŭ 1942-m, u 9-m hvardziejskim źniščalnym avijapałku. 1945 hod. Fota: warheroes.ru
A na dośvitku 18 maja pačałasia spłanavanaja akcyja pa departacyi krymskich tataraŭ.
Amiet-Chan, jaki jašče byŭ u zvalnieńni i praciahvaŭ haściavać u baćkoŭ, pračnuŭsia ad šumu. Vyskačyŭšy ŭ dvor, ubačyŭ, što dvoje sałdat unutranych vojskaŭ ciahnuć jaho maci, a baćka sprabuje im pieraškodzić. Małodšaha ž brata ŭžo aryštavali: toj pry niemcach słužyŭ u dapamožnaj palicyi. Sułtanu paźniej dazvolać ubačycca ź im u Kijevie padčas śledstva, ale abodva buduć u takim pryhniečanym stanie, što asabliva i nie parazmaŭlajuć.
Paźniej, vystupajučy na pasiadžeńni vajskovaha trybunała, Amiet-Chan nahadaŭ prysutnym, što mienavita savieckaja prapahanda ŭlotkami, u jakich havaryłasia pra jaho podzvihi, pastaviła siamju ŭ biezvychodnaje stanovišča. Hiestapa źbirałasia zabić baćkoŭ savieckaha hieroja, i tolki vymušanaje supracoŭnictva Imrana z akupacyjnymi ŭładami vyratavała ich ad pahibieli. Hetaja pramova nie ŭratavała Amiet-Chana-małodšaha ad turmy, ale starejšy brat padtrymlivaŭ jaho i paśla.
Baćkoŭ Hieroja Savieckaha Sajuza ŭrešcie pakinuli ŭ Krymie. Najchutčej tamu, što baćka byŭ łakcam.
Amiet-Chan Sułtan na parozie rodnaha doma z baćkami i synam Stanisłavam. Peŭny čas jaho žonka Faina z synam žyli ŭ Ałupcy. 1947 hod. Fota: pinterest.com
Jak by to ni było, ad toj pary Amiet vyrašyŭ ćviorda i nazaŭsiody: va ŭsich svaich dakumientach jon budzie pisać «krymski tataryn» — nacyjanalnaść maci i nazoŭ naroda, siarod jakoha vyras.
Pryciahalnaje nieba
Paśla vajny Amiet-Chanu pryjšłosia niejki čas pabyć biez pracy. Vyručyli byłyja bajavyja tavaryšy i kamandziry: paspryjali, kab dvojčy Hieroja ŭziali na pracu lotčykam-vyprabavalnikam u Žukoŭski lotna-daśledčy instytut pad Maskvoj.
Adnojčy, paśla nadzvyčaj składanych vyprabavańniaŭ samalotaŭ-snaradaŭ, Amiet-Chana pavinny byli pradstavić da treciaj zorki Hieroja. Pieraškadžała adno — jahonaje nacyjanalnaje pachodžańnie, jakoha toj da taho ž nie chavaŭ. Jaho vyklikaŭ maršał Klimient Varašyłaŭ i prapanavaŭ źmianić nacyjanalnaść, pisać baćkavu — łakiec. Amiet-Chan Sułtan naadrez admoviŭsia, a tamu ŭ lutym 1953 hoda atrymaŭ usiaho tolki orden Čyrvonaha Ściaha.
Niekatoryja ŭčynki ŭ adnosinach da siabie Amiet-Chan navučyŭsia ŭsprymać z humaram. Naprykład, niejak pravodzili vyprabavańni ŭ Krymie: usie palacieli na svaich samalotach, a jaho pavieźli na pasažyrskim. «Napeŭna, bajalisia, što ŭ Turcyju palaču ci što Kryma nie znajdu?» — prakamientavaŭ jon biazhłuzduju situacyju.
Słavuty avijatar vyprabavaŭ sotni latalnych aparataŭ i pryład, u tym liku pieršyja reaktyŭnyja samaloty i kryłatyja rakiety, nalataŭ tysiačy hadzin, kožnaja ź jakich mahła stać apošniaj.
1 lutaha 1971 hoda tak i stałasia. Jon zahinuŭ praz try miesiacy paśla taho, jak adśviatkavaŭ 50-hadovy jubilej, vypraboŭvajučy novy reaktyŭny ruchavik dla samalota marki «Tu».
«Moj pomnik — adziny krymski tataryn»
Jahonym baćkam nie daviałosia pieražyvać zaŭčasnaj straty syna. Sułtan i Nasibe, zastaŭšysia ŭ faktyčnaj adzinocie ŭ Ałupcy, pastupova stracili nadzieju na adnaŭleńnie spraviadlivaści i viartańnie syna Imrana, svajakoŭ, siabroŭ dy susiedziaŭ. Amietchany-starejšyja pajšli z žyćcia adno za adnym, u 1957 hodzie.
Kali Nasibe pamierła, to pachavać jaje zhodna z musulmanskaj tradycyjaj nie było kamu. Amiet-Chan praz peŭny čas raskazvaŭ: «Ja mamu svaju, — sam, adzin pachavaŭ… pa ŭsich našych zakonach. Prylacieŭ — pobač nikoha, nikoha ź siabroŭ abo znajomych. Ni adnoj tatarki. Ja sam abmyvaŭ jaje! Vy ŭjaŭlajecie, što heta takoje, myć cieła maci!?»
A na niekalki hod raniej, u pačatku 1950-ch, na radzimie dvojčy Hieroja Savieckaha Sajuza mielisia ŭstalavać jaho bronzavy biust. Lotčyk pa zaprašeńni ŭładaŭ prybyŭ u Ałupku napiaredadni ŭračystaha adkryćcia. Adnak na nastupnuju ranicu manumient źnik. A kali znajšoŭsia, to akazałasia, što jaho ŭstalavali ŭ nievialikim pasiołku na Kubani, a miascovaje načalstva dva razy dasyłała lotčyku-asu zaprašeńnie pryjechać na ŭračystaści.
Amiet-Chan nie pajechaŭ. Tady biust pieranieśli ŭ Dahiestan, na radzimu jaho baćki. Ale lotčyk praihnaravaŭ i hetaje zaprašeńnie — jak i zaprašeńni z haradoŭ jaho bajavoj słavy: Jarasłaŭla, Kaśpijska, Stalinhrada.
Jaho siabry žartavali: biust Amiet-Chana akazaŭsia samym darahim siarod inšych, bo doŭha padarožničaŭ pa roznych miescach. U vyniku pomnik usio ž paŭstaŭ pad viaršyniaj Aj-Pietry. Amiet-Chan iranična zaŭvažyŭ: «U Krymie moj pomnik — adziny krymski tataryn…»
Los jaho naroda Amiet-Chanu biassprečna baleŭ. Jon rabiŭ što moh, kab adnavić histaryčnuju spraviadlivaść. Byŭ partyjnym, ale nie pabajaŭsia ŭ 1965 hodzie adkryta źviarnucca da partyi z patrabavańniem: «Viarnicie moj narod u rodny dom — Krym». Jaho podpis stajaŭ pad usimi adkrytymi listami, što tyčylisia viartańnia krymskich tatar, jon nie bajaŭsia kantaktavać z dysidentami ad svajho naroda. I płany na adstaŭku ŭ jaho taksama byli źviazanyja z hramadskaj dziejnaściu na karyść suajčyńnikaŭ.
Mahčyma, z-za hetaha paralelna z aficyjnaj pryčynaj śmierci žyvie i kanśpirałahičnaja: niby hieroja prosta prybrali z vačej za jaho pazicyju. Choć vialikaj patreby ŭ hetym, viadoma, nie było. Siarod krymskich tatar chapała i inšych dziejačaŭ, jakija ŭpeŭniena i nastojliva viali svoj narod na radzimu.
