«U vypadku pahrozy nacyjanalnaj biaśpiecy, u vypadku pahrozy raspaŭsiudu luboj destruktyŭnaj infarmacyi» Ministerstva ŭnutranych spraŭ Biełarusi dapuskaje blakavańnie internet-resursaŭ. Što rabić, kali papularny mesendžar pačnuć blakavać u čas, kali jon spatrebicca? I što rabić, kali zablakujuć ulubionyja sajty abo zusim adklučać internet? Piša «Radyjo Svaboda».
Siem sposabaŭ abyści blakavańni
Pavodle pastanovy Aperatyŭna-analityčnaha centru pry prezydencie i Ministerstva suviazi, ułady Biełarusi jašče z 2015 hodu musiać blakavać srodki dostupu da zabaronienych sajtaŭ adrazu pry vyjaŭleńni hetych srodkaŭ. Ale za piać hadoŭ isnavańnia pastanovy nivodzin taki srodak nia byŭ paśpiachova zablakavany.
- VPN. Samy papularny sposab abychodu masavych blakavańniaŭ sajtaŭ — prahramy dostupu da virtualnych pryvatnych sietak (VPN). Naprykład, jašče ŭ 2016 hodzie paśla vybaraŭ va Ŭhandzie VPN-klijenty niekalki dzion zajmali ŭvieś top-12 samych papularnych prahramaŭ. Plus hetaha sposabu ŭ tym, što ŭ VPN-klijencie treba nacisnuć litaralna adnu knopku, kab adkryć dostup da ŭsich zablakavanych sajtaŭ i prahramaŭ. Karystalnik nibyta padklučajecca nie da zablakavanych resursaŭ, a da čužoj sietki, a ŭ toj sietcy ŭžo zachodzić na tyja ci inšyja resursy. Minus — ź nienadziejnych servisaŭ mohuć kraści źviestki karystalnikaŭ abo złačyncy pad vyhladam VPN-klijentaŭ mohuć raspaŭsiudžvać prahramy kradziažu pryvatnych źviestak, a dobryja i chutkija VPN-servisy płatnyja (ale jość i niamała biaspłatnych). Rejtynhi najlepšych VPN-servisaŭ viaduć šmatlikija profilnyja vydańni (jak hetaje) i pravaabarončyja arhanizacyi (jak hetaja).
- Web proxy. Kali treba atrymać dostup nie da prahramy, a da sajta, možna ničoha nie ŭstaloŭvać, a skarystacca sajtam-«ananimajzeram» (web proxy). Z boku pravajdera budzie bačna, što karystalnik zachodzić nie na zablakavany sajt, a na staronku ananimajzera, a što adbyvajecca na hetaj staroncy — nia bačyć. Svoj biaspłatny ananimajzer maje i «Radyjo Svaboda». Pa pryncypie ananimajzera mohuć pracavać i inšyja sajty, jakija pakazvajuć «staronku ŭ staroncy»: naprykład, pierakładčyk Google Translate moža pakazać cełuju pierakładzienuju veb-staronku, kali jaje poŭny adras uvieści ŭ akno pierakładu, zaadno takim čynam možna pahladzieć i niepierakładzieny aryhinał. Vybirać ananimajzer taksama treba aściarožna, pad vyhladam web proxy mohuć prosta kraści paroli.
- DNS. Minus DNS-servisaŭ u tym, što ich naładka patrabuje peŭnych techničnych viedaŭ — navat tłumačeńnie taho, što takoje «systema damennych imionaŭ» (DNS), moža zdacca niezrazumiełym niepadrychtavanamu karystalniku (kali zusim prostymi słovami, DNS — heta «adrasnaja kniha», u jakoj zachoŭvajucca adpaviedniki imionaŭ sajtaŭ, prykładam «Svaboda.org», ichnym adrasam na «kamputarnaj» movie, što vyhladajuć nakštałt «192.168.0.1»). Plus ža ŭ tym, što isnuje šmat biaspłatnych i nadziejnych DNS-servisaŭ, jakija majuć padrabiaznyja instrukcyi: naprykład, 1.1.1.1 ad Cloudflare i 8.8.8.8 ad Google. Pieršy z nazvanych navat maje biaspłatnyja mabilnyja prahramy pad Android i iOS, u jakich ničoha nia treba naładžvać — tolki ŭstalavać.
- Tor. Ananimnaja sietka prajektu Tor («The Onion Router» — cybulevy roŭter) šmat razoŭ šyfruje i pieranakiroŭvaje infarmacyju pa vuzłach sietki, pierš čym taja trapić da karystalnika. Prajekt «cybulevaj maršrutyzacyi» raspracavali vajskova-marskija siły ZŠA, ale ciapier jon dastupny kožnamu (na nastolnych kamputarach i Android, a va «ŭrezanaj» i nie da kanca ananimnaj versii — na iOS). Plus — poŭnaja ananimnaść, praktyčnaja niemahčymaść blakavańnia i dostup da cełaha tajemnaha «ciomnaha vebu», minus — vielmi nizkija chutkaści.
- Mesh-sietki. Trymać suviaź možna i biez mabilnaha i drotavaha internetu. Ciapier amal usie telefony mohuć padklučacca adzin da adnaho pa Bluetooth i WiFi, i kali niekalki ludziej źbiarucca pobač, jany mohuć trymać suviaź miž saboj pa hetych pratakołach, a nie praź internet. Pavodle takoha pryncypu pracuje mesendžar FireChat, sietka Bridgefy i inšyja prahramy. Minus — treba, kab karystalniki byli pobač i ŭsie ŭklučyli adnu i tuju ž prahramu.
- Sacsietki i alternatyŭnyja mesendžary. Kali blakujuć adzin kankretny sajt (jak, naprykład, «Chartyju-97»), naviny ź jaho možna atrymać praz Facebook, Telegram, «UKantakcie» i inšyja sacsietki, dzie infarmacyju z sajta nie zablakavali. Kali ž blakujuć adzin kankretny mesendžar (naprykład, Telegram), možna zahadzia damovicca trymać suviaź praź inšy (Viber, WhatsApp, Signal…). Pakul nie zablakujuć uvieś internet, zaŭsiody znojdziecca placoŭka dla pierapiski i publikacyi navinaŭ — hałoŭnaje, kab karystalniki zahadzia viedali, dzie šukać adno adnaho.
- «Staramodnyja» SMS i taksafony. Kali kiepska pracuje 4G-suviaź, možna ŭ naładach telefona pieraklučycca na 3G, a to i 2G (u roznych madelach telefonaŭ heta robicca roznymi šlachami, ale, u pryncypie, treba šukać nałady mabilnaj sietki, u ich — mabilnaj pieradačy źviestak, a tam — pieravahi sietkavaha režymu). Kali ž suviaź pracuje ledź-ledź, možna pasprabavać SMS-pierapisku, bo dla SMS nie patrebny mocny syhnał, a paviedamleńnie pierašlecca pry pieršaj mahčymaści. Kali karystalnik turbujecca, što SMS mohuć pierachapić złamyśniki ci specsłužby, možna damovicca z važnymi kantaktami karystacca jakim-niebudź sposabam šyfravańnia SMS (prykładam, Silence dla Android). A kali nie pracujuć telefanavańni i SMS, a trymać suviaź treba, u Biełarusi jašče zachavalisia asobnyja taksafony — płatnyja vuličnyja telefony. Tolki da ich vykarystańnia treba rychtavacca zahadzia, bo kartki apłaty pradajucca ŭžo daloka nie paŭsiul.
Naŭrad ci adklučać usie VPN, i navat kali tak, zastaniecca Tor
Biełaruski IT-specyjalist Pavał Sielickas, jaki źviarnuŭ uvahu na prablemy z dostupam da VPN-servisaŭ, miarkuje, što, navat kali nia ŭdasca adklučyć usie takija servisy, mahčyma zrabić tak, kab da ich nie zmahli atrymać dostup 95% karystalnikaŭ. Pry hetym «nia masavy karystalnik», ale niejki adsotak ludziej zaŭsiody zmoža atrymać dostup da pažadanych resursaŭ, pakul jość «choć niejki internet za miažu».
Samym dastupnym instrumentam dla masavaha karystalnika pry blakavańni VPN-servisaŭ jon ličyć ananimnuju sietku Tor. Biełaruskija ŭłady sprabavali zmahacca z Tor, ale sproba zablakavać jaje ŭ kancy 2016 hodu tolki padvysiła kolkaść karystalnikaŭ. Navat kali dla Tor blakujuć zvyčajnyja kanały suviazi, sietka maje šmat «mastoŭ» (bridges), siarod jakich zaŭsiody možna adšukać pracoŭny — navat u Kitai.
Ale kali adklučać uvieś źniešni trafik abo mabilnuju suviaź i ŭvieś dostup u internet, «rabić bolš niama čaho», kaža jon. Bluetooth-mesendžary «majuć sens pry vysokaj stupieni samaarhanizacyi» i pry ŭmovie, što nia buduć hłušyć častatu, na jakoj jany pracujuć.
«Kali heta vulica i jość vysokaja samaarhanizacyja, ale mabilnaj suviazi niama — to heta mesh-sietki, u jakija ŭklučajucca roznyja Bluetooth-mesendžary, — kaža jon pra rašeńnie pry adklučeńni internetu i mabilnaj suviazi. — Ščylnaść vuzłoŭ u takoj mesh-sietcy taksama važnaja. Dosyć składana ŭjavić narmalnuju pracu takoj sietki, kali ludzi pašychtavanyja ŭ šerah uzdoŭž darohi».
A kali internet zusim adklučać?
Ekspert pravaabarončaj arhanizacyi Human Constanta, juryst i pravaabaronca Alaksiej Kaźluk na padstavie biełaruskaha dośviedu i materyjałaŭ mižnarodnaj kampanii Access Now razhladaje try mahčymyja scenary abmiežavańnia internetu:
- blakavańnie asobnych sajtaŭ;
- adklučeńnie internetu (lakalna abo pa ŭsioj krainie);
- naŭmysnaje zamarudžvańnie dostupu ŭ internet (throttling).
U Biełarusi pakul sutykalisia ź blakavańniem sajtaŭ i lakalnym adklučeńniem mabilnaj suviazi. Apošnim časam vidać i prykmiety zamarudžvańnia internetu, choć heta ciažka adsačyć i adroźnić ad prostych pałomak — treba mieć infarmacyju ad aperataraŭ suviazi. Štości padobnaje da hetaha zaŭvažali praktyčna na kožnaj z apošnich masavych akcyjaŭ.
Kali prosta abmiažoŭvajuć chutkaść dostupu, kaža Kaźluk, tekstavyja paviedamleńni adsyłajucca, ale videatranślacyi pracavać užo nia buduć ni na zahruzku, ni na prahlad. U takich vypadkach, razvažaje jon, možna abo prosta admovicca ad prahladu «ciažkaha» kantentu, kab dać bolš kanału dla žurnalistaŭ, abo sprabavać padklučycca da publičnych WiFi-sietak — asabliva kali ludzi ŭ damach pablizu vyrašać adkryć svaju sietku dla ŭsich achvočych.
Mesh-sietki i mesendžary kštałtu Bridgefy i FireChat jon nazyvaje «radykalnym metadam» i sumniajecca ŭ ich praktyčnaj efektyŭnaści: tak, karystajučysia imi, možna zastavacca na suviazi navat biez padklučeńnia da internetu, ale dla pracy im patrebnaja masavaść, a karystalnikaŭ pakul brakuje. Treba pravieści vielmi maštabnuju aśvietnickuju kampaniju, kab niešta źmianiłasia.
Kaźluk kaža, što nia maje ŭniversalnych paradaŭ na vypadak, kali internet adklučać na akcyi pratestu: treba hladzieć na sytuacyju. Ale jon raić fiksavać takija vypadki i paviedamlać pra ich pravaabaroncam.
«Mnie padabajecca trend hetaj elektaralnaj kampanii, kali ludzi sprabujuć vykarystoŭvać zakonnyja metady, skarhi dla abarony svaich pravoŭ, — kaža Kaźluk. — U zakanadaŭstvie nie praduhledžanyja adklučeńnie i zamarudžvańnie internetu. Prypyniać ci abmiažoŭvać pracu sietak ułady mohuć tolki padčas nadzvyčajnych sytuacyjaŭ ci vajennaha stanu zhodna z artykułam 21 zakonu «Ab elektrasuviazi». A prosta tak — nielha, heta parušeńnie kantraktnych abaviazańniaŭ aperataraŭ, i ŭ ciapierašnich abstavinach u dziaržavy niama na heta paŭnamoctvaŭ».
Harantyjaŭ biezumoŭnaha dostupu da internetu taksama niama ŭ Kanstytucyi i zakanadaŭstvie, ale, miarkuje juryst, adklučeńnie moža razhladacca jak parušeńnie svabody słova i svabody infarmacyi.
