Amal usio XX stahodździe dla Biełarusi prajšło pad dramatyčnym znakam strataŭ. Ludskich i materyjalnych resursaŭ. Simvaličnych kaštoŭnaściaŭ, jakija ŭvasablali suviaź krainy ź jaje histaryčnym minułym. Heta adbyvałasia i praz pramoje źniščeńnie znakavych artefaktaŭ pry pahromach panskich majontkaŭ i chryścijanskich śviatyniaŭ, i praz rabavańnie nacystami, i praz sankcyjanavany samim kiraŭnictvam respubliki vyvaz kulturnych kaštoŭnaściaŭ BSSR u sajuznyja centry — Maskvu i Leninhrad.
Siarod usich katehoryj simvalična važnych rečaŭ chočacca asabliva adznačyć samuju krochkuju — stałovaje škło. U pryvatnaści, toje, što śviadoma stvarałasia jak majestatnaje, prestyžnaje, paklikanaje zaśviedčyć vysoki status nie tolki kankretnaj asoby (naprykład, manarcha), ale i ŭsioj dziaržavy, dynastyi, mahdeburhskaha horada, ramiesnaha cecha.
Z takich kubkaŭ abo šklanak, nasamreč, redka pili — chiba tolki pry asabliva ŭračystych nahodach, časam raz ci dva za cełaje pakaleńnie. Abo pry karaleŭskim stale, nieadjemnaj častkaj kultury i prydvornaha cyrymanijału jakoha jany byli.
Krochkaść škła nie pieraškodziła mnohim krainam zachavać takija simvały z-za ich vyklučnaj važnaści. Čaściej za ŭsio jany demanstrujucca ŭ skarbnicach razam z ahulnadziaržaŭnymi, rehijanalnymi abo haradskimi rarytetami. A dla nas šklanyja ekspanaty mohuć słužyć jaskravaj mietafaraj krochkaści kultury, jaje biezabaronnaści pierad varvarstvam.
Litoŭski prykład
Naša «siastra-supiernica» ŭ zmahańni za spadčynu VKŁ, Litoŭskaja Respublika, taksama šmat čaho straciła ŭ minułym stahodździ. Ale kali na pačatku XXI stahodździa paŭstaŭ ambicyjny płan adnaŭleńnia ŭ Vilni Nižniaha zamka, jaho inicyjataram było vidavočna, što ekspazicyi Muzieja pałaca vialikich kniazioŭ treba maksimalna napoŭnić statusnymi pradmietami, vartymi daŭniaj rezidencyi litoŭskaj manarchii.
U tym liku i znakavymi ŭzorami stałovaha škła, chaj navat na toj momant ich u Litvie i nie było. Heta ŭśviedamlałasia jak sprava ahulnadziaržaŭnaha prestyžu.
Tamu ŭ 2009 hodzie ŭ miunchienskim antykvaryjacie Gertrud Rudigier — Alte Kunst Litva nabyła šklanicu nieviadomaha saksonskaha majstra vyrabu 1703 hoda, hipatetyčna šklanoj majsterni Hiejdelbacha. Heta davoli vysoki (26,7 sm) cylindryčny sasud z šyrokaj nožkaj i bahatym dekoram. U centralnaj častcy šklanicy znachodzicca malaŭničy składany hierb — kampazicyja z polskaha «Arła», litoŭskaj «Pahoni» i hieraldyčnaha ščyta dynastyi Vietynaŭ. Nad hierbam znachodzicca załataja karona, a vyšej — zahałoŭnyja litary F. A. R. P. (Fridericus Augustus Rex Poloniae — łac. «Frydrych Aŭhust, karol polski»).
Kopija kielicha vialikaha kniazia Alaksandra. Aryhinał datujecca kancom XV stahodździa. Valdovurumai.lt.
Takija ŭzory šklanych vyrabaŭ byli viadomyja amal adrazu paśla 1697 hoda, ad času abrańnia saksonskaha kurfiursta Frydrycha Aŭhusta polskim karalom i vialikim kniaziem litoŭskim pad imieniem Aŭhusta II (hł. pra jaho artykuł Kiryła Karluka ŭ №5/2020 «Našaj historyi»). Saksonija była adnym z hałoŭnych jeŭrapiejskich centraŭ vytvorčaści mastackaha škła, i ŭ niedalokaj budučyni heta dało mahčymaść stvareńnia radziviłaŭskich šklanych manufaktur z zaprošanymi saksonskimi majstrami. U dalejšym padobnyja ŭzory škła vypuskalisia nieadnarazova na ŭsim praciahu praŭleńnia Saksonskaj (Saskaj) dynastyi ŭ Rečy Paspalitaj.
Biełaruskija ekspanaty
Vialiki tostavy kielich. Nalibockaja šklanaja manufaktura Radziviłaŭ. Prykładna 1740-ja. Vyšynia — 36,5 sm, dyjamietr padstaŭki — 18 sm, dyjamietr čašy — 15,5 sm.
U biełaruskich muziejach na siońnia jość sama mieniej adzin ekspanat padobnaha kštałtu — šklanka z tymi ž karaleŭskimi inicyjałami F. A. R. P. E. S. (dźvie apošnija litary aznačajuć łacinskuju tytułaturu saksonskaha kurfiursta — Elector Saxoniae) i anałahičnym hieraldyčnym siužetam.
Jana ekspanujecca ŭ Mirskim zamku, ilustrujučy charakternuju materyjalnuju kulturu XVIII—XIX stahodździaŭ. Praŭda, šklanka hetaja nieparaŭnalna mienšych pamieraŭ i malunak na joj nie taki daskanały.
Jašče mienš statusnaści ŭ kiliškaŭ-romieraŭ ź zielenkavataha škła, jakija ekspanujucca ŭ Haradzienskim dziaržaŭnym historyka-archieałahičnym muziei. Pavodle miascovaj lehiendy, heta vyraby adnoj z haradzienskich manufaktur Antonija Tyzienhaŭza.
Kiliški typu «romier» kanca XVIII stahodździa. Haradzienski dziaržaŭny historyka-archieałahičny muziej (Novy zamak). Museums.by.
Viadoma, jany taksama kaštoŭnyja ekspanaty, ale ŭ hetym artykule ŭsio ž havorycca pra inšy ŭzrovień simvaličnaści, mahnietyzmu.
U zborach Nacyjanalnaha histaryčnaha muzieja ŭ Minsku taksama zachoŭvajecca davoli reprezientatyŭny vysoki (22 sm) flet z prazrystaha škła. Na im pad karonaj vyhraviravana manahrama karala Aŭhusta III — A3R (Augustus 3 Rex). Vyrableny jon, padobna, na adnoj z manufaktur Rečy Paspalitaj u siaredzinie XVIII stahodździa i pachodzić z kalekcyi kolišniaha Biełaruskaha dziaržaŭnaha muzieja.
Ekspanat muzieja ŭ Mirskim zamku — šklanka z hierbami Polščy, VKŁ i Saksonii. Vyšynia — 9,8 sm, dyjamietr — 6,4 sm. Vyrablenaja ŭ Saksonii ŭ pačatku XVIII stahodździa. Prazrystaje škło, kalarovyja emali, rośpis. Fota Ihara Łožačnika.
Kapiravać — možna
U tym samym 2009 hodzie, kali litoŭski Muziej pałaca vialikich kniazioŭ nabyŭ šklanicu 1703 hoda, jon uzbahaciŭsia jašče na adzin kaštoŭny ekspanat — kopiju šklanoha kubka, stvoranaha ŭ kancy XV stahodździa vieniecyjanskimi majstrami dla vialikaha kniazia Alaksandra Jahiełončyka.
Kopiju zrabili na zamovu kiraŭnictva Jahiełonskaha ŭniviersiteta, dzie zachoŭvajecca aryhinał, u znak udziačnaści za kolišniuju fundacyju Jahiełonami hetaj navučalnaj ustanovy. Ekspanat tym bolš kaštoŭny, što jahony aryhinał, niesumnienna, prysutničaŭ u samim zamku ŭ kancy XV — pačatku XVI stahodździaŭ. Jaho trymaŭ u rukach vialiki kniaź Alaksandr i, vierahodna, jahonyja pierajemniki — Žyhimont Stary i Žyhimont Aŭhust.
Jak bačym, niemahčymaść nabyć aryhinał nie abaviazkova źjaŭlajecca pieraškodaj dla pabudovy jakasnaj muziejnaj kalekcyi. Značna važniej mieć adpaviednuju placoŭku-skarbnicu. I palityčnuju volu, kab napoŭnić jaje hodnymi ekspanatami.
Z padboram anałahičnaj placoŭki ŭ Biełarusi, z choć častkova suvymiernaj enierhietykaj, usio było b, praŭda, nie tak prosta. Navat kali b siońnia raptam znajšlisia srodki i vola dla nabyćcia ekspanataŭ. Tut jość peŭnaja anałohija ź niadaŭniaj kampanijaj za pierapachavańnie ŭ Biełarusi pareštkaŭ Kastusia Kalinoŭskaha. Dzie ŭ nas možna było b raźmiaścić takuju hipatetyčnuju skarbnicu, u jakoj nie soramna było b źmiaścić, naprykład, Kryž Jeŭfrasińni Połackaj, kali b jon raptam znajšoŭsia? U haradzienskich zamkach? Na Zamkavaj hary ŭ Navahradku? U novym budynku Nacyjanalnaha histaryčnaha muzieja?
Kali kazać pra Navahradak, to mienavita z hetym słavutym horadam maje suviaź najbolš staražytny sa źviazanych z našaj ziamloj i historyjaj słavutych šklanych kubkaŭ — hetak zvany Kubak Śviatoj Jadźvihi. Hety ŭnikalny artefakt z vyrazanymi reljefami hryfona, ilva i dreva žyćcia byŭ znojdzieny pry raskopkach na Małym zamku ŭ Navahradku słavutaj ekśpiedycyjaj pad kiraŭnictvam Frydy Hurevič u 1950—1970-ja hady.
Kubak Śviatoj Jadźvihi — taŭstaściennaja pasudzina z dymčataha škła, dekaryravanaja raźboj i šlifoŭkaj. Na ścienkach vyrazanyja fihury lva, hryfona i Dreva Žyćcia. Kubak Śviatoj Jadźvihi z Navahradka byŭ znojdzieny raźbitym, niekatorych jaho častak nie staje. Fota Alaksieja Łastoŭskaha.
Na siońnia ŭ śviecie zachavałasia ŭsiaho kala 20 padobnych kubkaŭ roznaj stupieni cełaści. Jak praviła, jany majuć kala 14 sm u dyjamietry i takuju ž vyšyniu, heta značyć, ich abjom kala 2,15 litra. Try ź ich naležali kananizavanaj paśla śmierci silezskaj kniahini Jadźvizie (1174—1243). Adsiul i niamieckaja nazva hetaj sieryi sasudaŭ — Hedwigsglaser. Pavodle lehiendy, vada ŭ ich mahła pieratvaracca ŭ vino.
Isnujuć roznyja viersii, jak kubak moh trapić u Navahradak. Usia partyja mahła być vyvieziena z Kanstancinopala padčas II kryžovaha pachodu 1147—1149 hadoŭ, kali kryžaki dvojčy rabavali vizantyjskuju stalicu, a potym raźvieźli dabro pa Jeŭropie. Bolš pačesnaj dla nas (choć i mienš vierahodnaj) źjaŭlajecca vykazanaja ŭradžencam Navahradčyny Mikałajem Nikałajevym dumka, što heta moh być padarunak Mindoŭhu (ad vizantyjskaha impieratara?) z nahody karanacyi 1253 hoda.
Usie anałahičnyja kubki raniej zachoŭvalisia abo byli znojdzieny pry raskopkach u roznych staličnych abo kafiedralnych haradach Jeŭropy: Urocłavie, Krakavie, Brno, Hiotynhienie, Namiury i h. d. Vielmi prestyžna, što da ich liku adnosicca i naš Navahradak — heta śviedčyć pra vyklučnuju važnaść horada ŭ XII—XIII stahodździach, paćviardžajučy viersiju pra jaho staličny status u tahačasnym Paniamońni. Viadoma, kali b taki kubak viarnuŭsia ŭ Biełaruś, to jon musiŭ by ličycca nacyjanalnaj relikvijaj.
Darečy, u Jeŭropie na toj momant takoje škło vyrablać jašče nie ŭmieli. Jak miarkujecca, kubki Śviatoj Jadźvihi vyrablalisia ŭ Jehipcie abo Siryi, jakija znachodzilisia tady na bolš vysokim uzroŭni technałahičnaha i kulturnaha raźvićcia, čym chryścijanski Zachad. Ale simvolika malunkaŭ na kubkach chutčej chryścijanskaja, tak što ich mahli vyrablać i chryścijanizavanyja araby ŭ dziaržavach kryžakoŭ. Abo ramieśniki ŭ musulmanskich krainach, śviadoma raźličvajučy na płaciežazdolnych chryścijanskich uładaroŭ.
Škada, što kubak byŭ adrazu ž paśla znachodžańnia pieradadzieny na zachoŭvańnie ŭ pieciarburhski Ermitaž, pakolki samoj Biełarusi zachoŭvać taki skarb było «nie pa čynie».
Kryštalovy «Ivan»
Niekatoryja kubki-relikvii z našaj terytoryi na siońnia ličacca stračanymi, ale navat ich virtualny vobraz, z ulikam histaryčnych akaličnaściaŭ, dazvalaje ličyć ich nacyjanalnymi kaštoŭnaściami. Adpaviedna, spadziavacca kali nie na viartańnie, to, prynamsi, na stvareńnie repliki abo rekanstrukcyi.
Bolš za dva stahodździ ŭ Ružanskim pałacy Sapiehaŭ zachoŭvaŭsia słavuty kubak «Ivan», vyrableny z celnaha kavałka hornaha kryštalu ŭ formie vazy, jomistaściu 1 harniec (kala 3 litraŭ). A taksama mienšaha pamieru avalny kubak z taho ž materyjału, prazvany «Ivanicha».
Pavodle padańnia, z hetaha kubka adzin ź pieršych Sapiehaŭ, padlašski vajavoda Ivan, častavaŭ u Ružanach polskaha karala i vialikaha kniazia litoŭskaha Žyhimonta Staroha. Heta padajecca pamyłkaj, bo ŭ časy Žyhimonta Staroha Ružany jašče znachodzilisia va ŭładańni Tyškievičaŭ. Mahčyma, hetaja padzieja mieła miesca ŭ inšym zamku Sapiehaŭ. Časam nazyvajecca i dakładnaja data vyrabu kubka — 1519 hod. U takim razie letaś jamu spoŭniłasia (abo mahło b spoŭnicca) 500 hadoŭ.
Taksama jość viersija polskaha krajaznaŭca rodam z Vaŭkavyščyny Vitolda Karpyzy, što pieršym karalom, jaki naviedaŭ Ružany i piŭ z hetaha kubka, byŭ Žyhimont III Vaza, a prymaŭ jaho Jan Stanisłaŭ Sapieha (1589—1635). Prazvany «Ivanam» kubak byŭ mienavita ŭ honar hetaha pradstaŭnika rodu (mahčyma, jašče jahonym baćkam, słavutym Lvom Sapieham).
Dakładna viadoma, što kubak zachoŭvaŭsia ŭ Ružanskim pałacy paźniej. U studzieni 1644 hoda pa zaprašeńni Kazimira Lva Sapiehi tut haściavaŭ karol Uładzisłaŭ IV z žonkaj Cecylijaj Renataj Aŭstryjskaj. Adpiŭšy vina z «Ivana», karol paraiŭ haspadaru, kab kaštoŭnuju relikviju schavali ŭ śpiecyjalnaj šafie (kredensie) i vynosili tolki ŭ supravadžeńni prydvornych u paradnych strojach, pad huki ŭračystaj muzyki i 100 harmatnych strełaŭ.
U siaredzinie XIX stahodździa ślady słavutaha kubka zhubilisia. Pavodle adnoj ź viersij, jon byŭ kanfiskavany ŭ Sapiehaŭ rasijskimi ŭładami za ŭdzieł rodu ŭ paŭstańni 1863—1864 hadoŭ. Na dumku kniazia Jaŭstachija Sapiehi, jaki čuŭ šmat siamiejnych padańniaŭ i mierkavańniaŭ pra los relikvii, kubak taksama moža zachoŭvacca ŭ Ermitažy. Tyja, chto jaho vyvoziŭ, mahli navat nie viedać pra historyju słavutaha «Ivana». Dla ich vialiki kubak byŭ kaštoŭnym, ale biezymiennym rarytetam. I z časam jon moh prosta zhubicca — kali nie fizična, to atrybucyjna. Kali b «Ivan» znajšoŭsia i niejkim cudam byŭ viernuty ŭ Biełaruś, jon taksama moh by pretendavać na status značna bolšy, čym čysta familnaja relikvija Sapiehaŭ.
Darečy, sam Ružanski pałac u peŭny momant svajoj historyi, paśla zachopu Vilni maskoŭskim vojskam u 1655 hodzie, byŭ časovym miescam zachavańnia častki dziaržaŭnaha skarbu, archiva i niekatorych dziaržaŭnych relikvij VKŁ, siarod jakich vyłučajucca svaim statusam pareštki śviatoha Kazimira. Tak što i Ružany razam z Navahradkam, Harodniaj i, vierahodna, staličnym Minskam pretendujuć na rolu adnoj sa statusnych skarbnicaŭ dziaržavatvorčaj tradycyi, doma dla karanavanych pryvidaŭ…
