Shutterstock.com, by Paolo Centro.
Delehacyi kaapieratyva «Vałožynskija haścincy» ŭ svoj čas paščaściła pravieści niekalki dzion u pajezdcy pa poŭdni Sardzinii dziakujučy prahramie Jeŭrasajuza «MOST». Nas zaprasiła ŭ hości kiraŭnictva nievialikaj kamuny Huaziła, bo niekatoryja baki ich viaskovaha žyćcia i dziejnaści rodnasnyja našamu dośviedu. Takim čynam, była nahoda bližej paznajomicca z druhim pa vieličyni vostravam Mižziemnaha mora i aŭtanomnym rehijonam u składzie Italii.
Chleb nadzionny
Pa terytoryi Sardzinija praktyčna roŭnaja našaj Hrodzienskaj vobłaści. Na vostravie žyvie kala 1,7 młn čałaviek — zusim niašmat jak dla Zachodniaj Jeŭropy, uličvajučy spryjalny klimat, hieahrafičnaje stanovišča i ŭradlivuju hlebu. Pramysłovaja revalucyja abyšła vostraŭ — tut nie skłałasia bujnoj vytvorčaści i hustanasielenych haradoŭ.
Jašče na pačatku, a moža, navat i ŭ siaredzinie XX stahodździa ŭzrovień žyćcia bolšaści sardzincaŭ prykładna adpaviadaŭ biełaruskamu ŭ pieryjad da kalektyvizacyi, nie byŭ nadta vysokim. Tolki ŭ apošnija niekalki dziesiacihodździaŭ jon istotna pavysiŭsia, dziakujučy ŭ pieršuju čarhu turystyčnamu bumu, a častkova i pramysłovaści. Pieradusim naftapierapracoŭčaj.
Doŭhaje panavańnie fieadalizmu radnić vostraŭ z poŭdniem Italii, choć palityčna jon byŭ zvyčajna źviazany z poŭnačču (abo ŭvohule ź inšymi krainami). Ale heta całkam asobny rehijon, pavodle samaadčuvańnia bolšaści žycharoŭ — asobnaja kraina pad palityčnaj uładaj Italii. Na vostravie siońnia papularnyja idei dasiahnieńnia jašče bolšaj, čym ciapier, aŭtanomii — až da poŭnaj niezaležnaści. Niekalki tysiač prychilnikaŭ maje navat ekzatyčnaja ideja dałučeńnia da Šviejcaryi ŭ jakaści «marskoha kantona».
Turystyčny bum prynios na Sardziniju značnyja inviestycyi. Letam ceny ŭ hatelach i restaranach uźlatajuć u niekalki razoŭ — da takoj stupieni, što niekatoryja miascovyja źjazdžajuć u razhar siezonu kudyści ŭ mienš turystyčnyja rehijony Jeŭropy, kab nie tolki adpačyć, ale i aščadzić. Napłyŭ turystaŭ u peŭnaj stupieni paspryjaŭ i aktualizacyi takich elemientaŭ sardzinskaj kultury, jak muzyčny i tancavalny falkłor dy kuchnia. Ale anhlijskuju movu, nie kažučy pra inšyja, tut viedajuć dahetul kiepska.
Najbolš papularnajaŭ bahatych turystaŭ — poŭnač vostrava. Shutterstock.com, by Victor Gladkov.
Najbolš papularnaja ŭ bahatych turystaŭ — poŭnač vostrava. U pačatku 1960-ch hetyja miaściny pryhlanulisia lidaru suśvietnaj ismailickaj hramady (pra ismailizm hł. u artykule Arcioma Harbaceviča pra Tadžykistan u papiarednim (2/2020) numary «Našaj historyi») i multymiljanieru Aha-Chanu, jaki ad naradžeńnia žyvie ŭ Šviejcaryi. Jon tak aktyŭna zabudoŭvaŭ miascovuju Kosta-Śmieraldu (Izumrudny bierah) raskošnymi hatelami, što ciapier siarod najbahaciejšych ludziej śvietu hetaja častka vostrava maje reputacyju nie horšuju, čym francuzskija Kany i Nica. Košty tutejšaj nieruchomaści — rekordnyja ŭ Jeŭropie: da 300 tysiač jeŭra za kvadratny mietr.
Nurahičnaja kultura
Nurahi — adzin ź simvałaŭ Sardzinii, jaki ŭsialak abyhryvajecca ŭ sučasnym mastactvie i rekłamie. Heta staražytny typ viežy ź vielmi toŭstymi murami, składzienymi mietadam suchoj muroŭki, i adnosna małymi ŭnutranymi konusapadobnymi pamiaškańniami. Z 8 000 znojdzienych nurahaŭ absalutnaja bolšaść dahetul amal zusim nie raskapanaja. Kali nie ličyć taho, što zdoleli naskrebści niedaloka ad pavierchni «čornyja archieołahi».
Dakładna nieviadoma, navošta ich prodki sardzincaŭ budavali. Sučasnyja navukoŭcy najbolš schilajucca da taho, što spačatku heta byli abarončyja zbudavańni, štości nakštałt nievialikich zamkaŭ, a potym častka ź ich pieratvaryłasia ŭ chramy. Ale isnuje i proćma inšych viersij, čym byli nurahi: rezidencyjami pravadyroŭ, miescami ich «tusovak» i h. d.
Pakolki ŭ nurahičnych prodkaŭ sardzincaŭ nie było piśmiennaści, a taksama tamu, što mejnstrym vyvučeńnia staražytnaha śvietu sfarmiravaŭsia biez udziełu ich naščadkaŭ, aficyjnyja archieołahi dahetul nadavali mała ŭvahi hetaj archieałahičnaj kultury. Jak mnie padałosia, sučasnyja sardzincy bačać u hetym dokaz svajoj adviečnaj «pieryfieryjnaści», kałanijalnaha statusu, peŭnaj zakinutaści. Maŭlaŭ, usio, što ad nas było patrebna Vialikamu Śvietu, — heta zbožža, a čym i kim my byli — nikomu niecikava.
Viežy, što zastalisia ad tak zvanaj nurahičnaj cyvilizacyi, stali simvałami Sardzinii. Shutterstock.com, by Sbellott.
Mova, jakuju škada stracić
Kali paraŭnoŭvać sučasny stan sardzinskaj movy sa stanam biełaruskaj, to vusnaja mova pačuvajecca trochi lepš za našuju, a voś piśmovaja istotna adstaje. Ale ŭrbanizacyja i infarmacyjnyja płyni vielmi chutka razmyvajuć hetuju karcinu.
Typovaja karcina ŭ sučasnaj sardzinskaj siamji: babuli i dziaduli razmaŭlajuć tolki pa-sardzinsku; siaredniaje pakaleńnie movu razumieje, ale ŭžo amal nie razmaŭlaje. A dzieci ŭžo razumiejuć tolki asobnyja słovy — i vidavočna, što ich dzieci całkam piarojduć na italjanskuju.
Strata sardzinskaj movy była b vialikaj prykraściu dla čałaviectva. Z usich ramanskich moŭ jana najbolš blizkaja da łaciny i maje staražytnyja piśmovyja pomniki Ch—CHI stahodździa — z časoŭ, kali mnohija jeŭrapiejskija movy jašče byli naboram vusnych bieśpiśmiennych dyjalektaŭ. Adnoj z pryčyn takoha rańniaha vydzialeńnia movy ŭ asobnuju było panavańnie na vostravie Vizantyi. Moŭny i kulturny kantrast z dalokaj mietrapolijaj padšturchnuŭ astravicianaŭ da raźvićcia ŭłasnaj piśmiennaści, jakaja, darečy, peŭny čas navat vykarystoŭvała hrecki ałfavit.
Vydatnym pomnikam sardzinskaj movy ličycca Carta de Logu — zvod zakonaŭ Eleanory Arbarejskaj, samaj viadomaj z pravadyroŭ samastojnaj tutejšaj dziaržavy, judykata Arbareja. Jon składzieny ŭ 1392 hodzie, dziejničaŭ až da 1827-ha, pa svajoj simvaličnaj važnaści dla historyi i movy krainy nahadvaje naš Litoŭski Statut.
Jak i lubaja inšaja žyvaja mova, sardzinskaja nie choča pamirać, supraciŭlajecca. Ale składanaści dadaje toje, što adzinaj sardzinskaj movy nie isnuje. Jość jak minimum dva jaje istotna adroznyja litaraturnyja varyjanty: łahudaryjski (na poŭnačy, aproč krajniaj) i kampidanski (na poŭdni), kožny ź jakich sfarmiravaŭsia na bazie svajoj hrupy dyjalektaŭ. Łahudaryjski ličycca bolš archaičnym i «čystym», kampidanski zaznaŭ bolšy ŭpłyŭ katałonskaj i inšych mižziemnamorskich moŭ.
A na samaj poŭnačy vostrava jość jašče dźvie hrupy dyjalektaŭ: hałuryjskaja i sasaryjskaja, jakija źjaŭlajucca pierachodnymi ad sardzinskaj movy da karsikanskaj, bo padčas epidemii čumy XIV stahodździa siudy pierasialiłasia šmat karsikancaŭ.
Karta raspaŭsiudžanaści na vostravie sardzinskich dyjalektaŭ i inšych moŭ. Wikimedia Commons.
Plus jašče horad Alhiera, dzie raspaŭsiudžana katałonskaja mova, plus prylehłyja da Sardzinii astraŭki San-Pjetra i San-Antyoka z hienuezskim dyjalektam… Pasprabuj tut ustalavać adziny litaraturny standart! Faktyčna navat dla niešmatlikich radykalnych nacyjanalistaŭ z roznych rajonaŭ vostrava asnoŭnaja mova znosin mižsobku — italjanskaja.
Tak što choć u 1997 hodzie sardzinskaja mova farmalna i atrymała aficyjny status, jon šmat u čym zastajecca fikcyjaj. Na sardzinskaj, raspylenaj na niekalki frakcyj, nie vykładajuć u škole, mała vydajuć knih, amal nie tranślujuć tele- i radyjopieradačy. Va Univiersitecie Kaljary pieršy sistematyčny kurs sardzinskaj movy źjaviŭsia tolki ŭ 2017-m i składajecca ŭsiaho z 60-ci hadzin. Tut vykładajecca kampramisny varyjant movy, Limba Sarda Comuna («supolnaja sardzinskaja mova»), jakuju miascovaja moŭnaja rada raspracavała ŭ 2006 hodzie.
Pry adsutnaści nacyjanalnaj škoły intelektuały Kaljary i inšych haradoŭ zasvojvajuć movu samastojna ŭ stałym uzroście. Ale takich matyvavanych značna mienš, čym chaciełasia b.
Daŭnija kryŭdy
Niahledziačy na stan sardzinskaj movy, za čas svajho karotkaha znachodžańnia na vostravie my ŭbačyli niamała prykmietaŭ admietnaj identyčnaści. Italjanski ściah možna ŭbačyć nad vajskovymi bazami i hałoŭnymi ŭradavymi ŭstanovami, a tak paŭsiul łunajuć sardzinskija ściahi.
Etykietka hałoŭnaha piva na vostravie — Ichnusa — taksama ŭjaŭlaje ź siabie nacyjanalny ściah. A samo słova Ichnusa — nazva vostrava, što była da zavajavańnia jaho Rymam. Małočnyja pradukty pieravažna miascovaj marki Arborea — u honar apošniaj niezaležnaj sardzinskaj dziaržavy.
U mianie skłałasia ŭražańnie, što svaju historyju, u adroźnieńnie ad movy, sardzincy viedajuć i žyva joj cikaviacca. Na dva susiednija miastečki, što my naviedali, prypadajuć try surjoznyja archieałahičnyja muziei. A kali ŭ razmovach uspłyvała pytańnie pra zavajavańnie vostrava Rymam, to składvałasia ŭražańnie, što heta było ledź nie ŭčora i što heta byŭ toj samy siońniašni Rym, stalica Italjanskaj Respubliki.
Sardzinski žoŭty — damy na adnoj z vulic horada Kaljary. Pinterest.com.
Darečy, tyja samyja notki kryŭdy adčuvajucca i ŭ staŭleńni da papskaha pasadu. Rymski papa Banifacyj VIII u XIII stahodździ addaŭ Sardzinskaje karaleŭstva karalu Arahona, faktyčna zaprasiŭšy taho da zavajavańnia. Siońnia bolšaść sardzincaŭ — naminalnyja kataliki, ale naviedvańnie carkvy tut adno z samych nizkich u Italii, kala 20%. Častkova mienavita praz tuju daŭniuju kryŭdu.
Kryšku i biełaruski vostraŭ
Jak ni dziŭna, na Sardzinii šmat biełarusaŭ. U svoj čas sardzincy vielmi nieabyjakava pastavilisia da čarnobylskaj biady, na vostravie pabyvała na azdaraŭleńni kala 30 000 biełaruskich dziaciej. Niamała ź ich było ŭsynoŭlena miascovymi žycharami, a chtości pierabraŭsia na Sardziniju ŭžo ŭ stałym uzroście.
Našu sustreču ŭ kamunie Huaziła supravadžała ihroj na cymbałach Taćciana z Homiela, jakaja vyjšła tut zamuž, naradziła dzicia. Za śniadankam u stalicy vostrava, Kaljary, sustreli biełarusaŭ, jakija chočuć raspačać tut biznes pa ačystcy ściokaŭ. U niejkaj kramie pradavačka-ziamlačka z Mahilova niejkim dziŭnym čynam raspaznała ŭ nas ziemlakoŭ, kali my navat nie paśpieli i słova skazać. I ŭžo kala 20 hadoŭ apantana pracuje na raźvićcio dvuchbakovych suviaziaŭ Hanarovy konsuł Biełarusi na Sardzinii Džuzepe Karboni — kolišni vypusknik minskaha «narhasa», žanaty ź biełaruskaj.
Jość štości hłybinnaje i naturalnaje va ŭzajemnaj simpatyi biełarusaŭ i sardzincaŭ — narodaŭ, jakija volaj losu apynulisia ŭ histaryčnym ciani bolš enierhičnych susiedziaŭ, ale ciapier sa spaźnieńniem i ź ciažkaściami ŭsio-taki šukajuć svajo miesca pad soncam.
Delehacyja ŭłaśnikaŭ ahrasiadzib Vałožynskaha rajona na pryjomie ŭ adździele zamiežnych suviaziaŭ urada Aŭtanomnaha rehijona Sardzinija. Na stale — biełaruski dziaržaŭny, italjanski i sardzinski ściahi.
Što jaduć, pjuć, śpiavajuć
Nam paščaściła naviedać zamožnuju ahrasiadzibu, jakaja śpiecyjalizujecca na vyrabie syroŭ z aviečaha i kazinaha małaka. Užo na ŭjeździe nas sustreŭ vialiki šampur z elektrapryvodam, na jakim smažyłasia małočnaje parasia (porcetto arrosto). Sardzincy lubiać parasiacinu: klimat dazvalaje im hadavać i karmić žyviołu kruhły hod. Choć prosciutto sardo — miascovyja kumpiaki-prašuta — taksama možna pakaštavać usiudy. Jak i słavuty aviečy syr piekaryna (pecorino).
U hetaj siadzibie abo ŭ restaranach Kaljary nam udałosia pasprabavać amal usie inšyja tutejšyja dalikatesy z turystyčnych daviednikaŭ: ravijoli ź piekaryna i bulbaj u tamatnym sousie — culurgiones; padsolenuju ikru kiefali — bottarga; smažanyja aviečyja trybuchi — cordula; varanych smaŭžoŭ i vaśminohaŭ; burrida — tušanaje miasa akuły. Nie abyšli my ŭvahaj i słavutuju miascovuju mirtavuju nastojku, Mirto.
Amal u luboj kramie, jakaja śpiecyjalizujecca na rehijanalnych praduktach, vam biez prablem zładziać dehustacyju naboru pad nazvaj Aperi Sardo: 1—2 vidy syroŭ, skrylki prašuta i tunca, salonyja aliŭki — značna bolš horkija, čym tyja, da jakich my pryzvyčajenyja. I abaviazkova kielich čyrvonaha paŭsuchoha vina ź vinahradu miascovaha sortu «kananau» (cannonau). Kaštuje taki nabor 10—12 jeŭra i moža być padviačorkam.
Darečy, bolšaść restaranaŭ nie pracuje z 1—2 hadzin dnia da 7—8 viečara. Zajści ŭ ich možna — naprykład, udakładnić mieniu. Ale absłuhoŭvać padčas sijesty vas nichto nie budzie.
Pačuć sardzinskuju muzyku ŭ nas było mała nahodaŭ, ale niekalki razoŭ čuli słavutuju pieśniu pra kachańnie No potho reposare («Nie mahu supakoicca»), na jakuju ja litaralna zachvareŭ.
Vidavočna, što najdaŭžej sardzinskaja mova zachavajecca ŭ pieśniach, ale nasamreč vielmi chaciełasia b, kab sardzincy pieraadoleli drobnyja sprečki i stali jaje družna ratavać. Pačali na joj razmaŭlać, čytać i pisać, choć i śpiavać, viadoma, nie pakidali taksama.
Nam vielmi prosta ŭjavić bol ludziej, jakija štodnia adčuvajuć, što jany, mahčyma, apošniaje pakaleńnie, zdolnaje heta rabić.
