Zialony skrypač. 1924 hod. Skrypačy — častyja hieroi karcin Šahała. Byvaje, jany sa svaimi skrypkami siadziać na halinkach, niby ptuški. U jaŭrejskim śviecie Biełarusi pačatku XX stahodździa skrypačy supravadžali kožnuju padzieju: i radziny, i viasielle, i pachavańnie. Zialonaje i bezavaje — charakternaje dla Šahała spałučeńnie taho, što raniej ličyłasia niespałučalnym.
Moška Siehał
Akazvajecca, Šahała zvali zusim inačaj. Dy i Šahałam jon staŭ užo potym, u Paryžy. Nasamreč, proźvišča mastaka było Siehał, a imia — Majsiej. A baćki zvali chłopčyka «Moška». Cikava, što i žonka mastaka, jaho znakamitaja natchnialnica Beła, nasamreč była Biertaj.
Šahał mifałahizavaŭ svajo žyćcio z maładości. U pryvatnaści, padavaŭ u ankietach roznyja daty i miesca naradžeńnia. Paśla pierachodu savieckaj dziaržavy na hryharyjanski kalandar, choć Šahał i mieŭsia adznačać dzień naradžeńnia (25 červienia) 6 lipienia, pisaŭ va ŭsich ankietach, što naradziŭsia 7.7.1887. Bo byŭ upeŭnieny, što jaho ščaślivaja ličba — 7.
Šahał zabłytaŭ bijohrafaŭ i ź miescam naradžeńnia, napisaŭšy adnojčy: «Lozna, Viciebsk» (a ŭ Loźnie žyli Šahałavy svajaki). Hetaja mistyfikacyja žyła i kvitnieła, trapiła ŭ Vialikuju savieckuju encykłapiedyju i doŭhi čas dazvalała viciebskim čynoŭnikam-antysiemitam adchryščvacca ad ušanavańnia pamiaci jaŭrejskaha mastaka-kasmapalita. Maŭlaŭ, chto jon dla nas, niachaj u Loźnie ź im raźbirajucca — treba jamu pomnik ci nie.
Pomnik Šahału ŭ Viciebsku. Fota: shutterstock, by Damira.
Ci naš Šahał?
Tak. Chacia nie Šahału patrebna Biełaruś, a Biełarusi — Šahał, piša Viktar Marcinovič. Jon naradziŭsia tady, kali biełaruskaj dziaržavy jašče nie isnavała. Pracavaŭ u Viciebsku tady, kali horad uvachodziŭ u RSFSR. U momant utvareńnia Biełarusi ŭ ciapierašnich miežach Šahał užo byŭ na emihracyi, a niezaležnaja Biełaruś uźnikła praz 6 hadoŭ paśla jaho śmierci. Paŭnavartasnaha samavyznačeńnia Viciebska Šahał nie zaśpieŭ.
Sam Šahał kazaŭ: «Ja nazyvaju siabie ruskim mastakom, i mnie heta pryjemna». Ale jakaja heta Rasija: Maskvy i Pieciarburha ci viciebskaha jaŭrejskaha rajona Pieskavacik?
Mnohija krainy spračajucca za suśvietna viadomych tvorcaŭ. Ale z Šahałam i Viciebskam unikalnaja situacyja: kraina, u jakoj znachodzicca Viciebsk, źjaviłasia ŭžo paśla taho, jak Šahał źjechaŭ. Niemahčyma paviedamić miortvamu hieniju, što jon nie ruski, a biełarus.
Ale heta naš Viciebsk — jaho radzima. Našy jaŭrei, našy kozy i pieŭni, našy chatki i płaty, cerkvy i sinahohi — vobrazy, jakija jon malavaŭ usio žyćcio. Dyk čamu ž Šahał nie naš?
Jon — častka našaj šmatetničnaj, šmatrelihijnaj historyi, jakoj u teoryi, u padručnikach my mocna hanarymsia, ale na spravie časta nie možam pryniać.
Savicki nienavidzieŭ Šahała
Da 2010-ch Šahała na Biełarusi nie vystaŭlali, nie było svaich karcin i ŭ biełaruskich kalekcyjach. Heta ciažka ŭjavić, ale siemdziesiat hadoŭ biełarusy paprostu nie mahli pabačyć karciny Šahała.
Šerahi jaho nieprymirymych praciŭnikaŭ uznačalvaŭ Michaił Savicki — aŭtar znakamitych «Ličbaŭ na sercy» i «Partyzanskaj Madonny». Savicki nie lubiŭ jaŭrejaŭ, bo, jak śćviardžaŭ, ich było mnoha siarod danosčykaŭ u kancłahierach. Viktar Marcinovič dapuskaje, što jaho nieluboŭ była źviazana z kankurencyjaj — chto budzie ličycca hałoŭnym viciebskim mastakom.
Pra hramadzianina Šahała ŭ SSSR zhadali pozna i nie dziakujučy žyvapisu — prosta jon vyjaviŭsia ŭdałym prykładam emihracyi z SSSR. A pra mastaka Šahała radzima ŭspomniła ŭ 1987-m, dy niadobrym słovam. U časopisie «Ohoniok» vyjšaŭ artykuł Šahałavaha siabra, paeta Andreja Vaźniasienskaha z prapanovaj stvaryć u Viciebsku muziej mastaka. Viciebskija ŭłady spužalisia i pastaralisia ŭsialak adchryścicca. Instruktar kamiteta KPB daśledavaŭ pytańnie i ŭ vyniku napisaŭ u charakternaj stylistycy: «1) Prypisvać miesca naradžeńnia M.Z. Šahał (pra mastaka časta pisali tak, niby jon žančyna. — aŭt.) biespadstaŭna; 2) u domie pa vuł. Dziaržynskaha, 11 ci pražyvaŭ jon — heta nieabchodna vyvučać bolš hruntoŭna. Jak? Ciapier skazać ciažka. Narešcie, ci tak užo važna heta vyśvietlić i što heta daść? Padstavy stvaryć jaho muziej? Ale pra što pavinien być hety muziej? Pra jaho žyćcio i dziejnaść? Ale tady ŭźnikaje vielmi istotnaje pytańnie: ci varty hety čałaviek, kab na jaje (tak u tekście. — aŭt.) źviartać uvahu savieckich ludziej».
Dom u Viciebsku, dzie žyŭ Mark Šahał. Fota: Wikimedia Commons.
I voś tut pačalisia publikacyi, paśla jakich chočacca abmycca ŭ dušy. Asabliva ščyravaŭ, razam z mastakom Savickim, fiłosaf Uładzimir Biahun, što jeździŭ ź lekcyjami pra žyvapis Šahała, «absalutna čužy i mastactvu, i našamu narodu, i biełaruskaj kultury». «Naŭrad ci možna zaličyć u hienijalnyja tvory «ciažarnuju žančynu», jakaja čamuści pieratvarajecca ŭ Ejfielevu viežu, abo zialonych śviniej, abo asłoŭ, jakija ŭ dastatku prysutničajuć na pałotnach Šahała», — heta ŭžo Savicki z suaŭtarami. Jość siužety hienijalnyja, a jość niehienijalnyja — voś tak usio prosta. Nahadajem, što nichto z Šahałavych apanientaŭ nie mieŭ mahčymaści pabačyć jaho žyvapis žyŭcom. U krytycy Šahała mnoha było nie tolki pierakručvańniaŭ, ale i paprostu many, naprykład: «U zachodnich encykłapiedyjach, u pryvatnaści francuzskich i anhlijskich, tvorčaść Šahała aceńvajecca nievysoka».
Jak Šahał viarnuŭsia na radzimu
Šahał moh by viarnucca ŭ Viciebsk u červieni 1987-ha ŭ vyhladzie vystavy repradukcyj. Ich vyrazali z katałoha vystavy, jakaja prachodziła ŭ tyja dni ŭ Maskvie. Ale raźviesić repradukcyi ŭ abłasnoj biblijatecy za try dni da pryznačanaha adkryćcia ŭłady zabaranili.
Mastaka lehalizavaŭ čas, piša Marcinovič. Stali pamirać jaho pieraśledniki. U 1999-m Viciebsk pieradaŭ Domu-muzieju Šahała budynak pa vulicy Pakroŭskaj, u jakim ros mastak. A ŭ 2012-m Nacyjanalny mastacki muziej zapuściŭ «Mastakoŭ Paryžskaj škoły» — upieršyniu była vystaŭlena nie litahrafija, nie afort, a karcina Marka Šahała. Upieršyniu na radzimu viarnulisia jaho niepaŭtornyja kolery.
Miłaja historyja źviazana z uviekaviečvańniem doma pa Bucharynskaj u Viciebsku. Tut žyli vykładčyki mastackaha vučylišča, siudy ź ciažkaściami zasialiŭsia Šahał, a paśla musiŭ za 24 hadziny vyzvalić svaju kvateru pad muziej. U 90-ja hety budynak mahli źnieści ŭ luby momant, i viciebskaja intelihiencyja prydumała paviesić na jaho pamiatnuju došku. Ale vielmi bajałasia, što jaje nie ŭzhodniać. I pajšli va-bank: vyznačyli dzień i zaprasili na adkryćcio doški jeŭrapiejskich pasłoŭ. A tyja niečakana pryjechali! Usia vulica była zastaŭlenaja limuzinami z dypnumarami. Budynak addali pad muziej: inšaha vyjścia paśla takoj imprezy prosta nie było.
Vykładčyki Narodnaha mastackaha vučylišča, 26 lipienia 1919 hoda. Siadziać źleva naprava: El Lisicki, Viera Jermałajeva (paśla zvalnieńnia Šahała jana stała dyrektaram vučelni), Mark Šahał, David Jakierson, Judal Pen, Nina Kohan, Alaksandr Rom — siabar, a paśla vorah Marka. Zzadu staić spravavod vučelni. Fota: Wikimedia Commons.
Pieršaja niaŭdača
Dom na Bucharynskaj byŭ śviedkam nie tolki Šahałavaha natchnieńnia, ale i hora, prynižeńnia i śloz. Choć adrazu paśla revalucyi mastaki-avanhardysty atrymali zialonaje śviatło. Šahał, naprykład, staŭ upaŭnavažanym pa spravach mastactva ŭ Viciebskaj hubierni. U Viciebsku Šahała pavažali jak načalnika: zdymali kapialuš, padychodzili pavitacca za ruku. Zachaplalisia svaim, viciebčukom, jaki ŭźniaŭsia tak vysoka. Ale tvoraŭ jaho nie razumieli, niaśmieła paśmiejvalisia.
Pieršaja niaŭdača ŭ rodnym horadzie — śviatkavańnie pieršaj hadaviny revalucyi. Šahał sabraŭ usich majstroŭ pa šyldach i vitrynach, «i ŭsie majstry — baradatyja jak adzin — i ŭsie padmajstry stali pieramaloŭvać maich koz i karoŭ». Kłoŭny, anioły, jaŭrei ź zialonymi tvarami, karovy i papuhai niezvyčajnych koleraŭ — takimi siužetami mastak i jaho vučni azdablali horad u honar 7 Listapada. A narod z hetaha dziviŭsia i dzičyŭsia.
«Asabliva pryhožy afarbavany horad pad pokryvam nočy», — napisała adna z haziet. Vidać, tamu, što ŭ ciemry ekstravahantnaj azdoby nie było vidać. Pakul Šahał byŭ načalnikam, haziety strymana chvalili jaho tvory, sprabujučy adšukać u ich choć niejkuju łohiku. A potym pierastali.
Viciebsk pahłynaŭ jaho, a Šahał, pa miakkasardečnaści ci z pačućcia ŭłasnaj hodnaści, ničoha z tym nie rabiŭ. Voś jamu, dyrektaru, płaciać u dva razy mienš za vykładčyka. Skarhami i prašeńniami jon źviartaje ŭvahu na hetu situacyju. Voś «za 24 hadziny» dyrektara vysialajuć z kvatery ŭ budynku dla rabotnikaŭ vučylišča: nieabchodna ž vyzvalić pamiaškańnie pad muziej!
Voś z šafy z karcinami prapadajuć pałotny dyrektara. Tak źnikła karcina z unikalnym siužetam: hałava, vypukłaje voka, častka čerapa adsutničaje, i ŭ źvilinach vidać kazu, stoh siena i aharodžu. Ničoha padobnaha Šahał nikoli bolš nie stvaryŭ. Z hetaj karcinaj jon prychodziŭ da nastaŭnika, Judala Pena, i toj uščuvaŭ, što voka niepraparcyjna vialikaje, a Šahał apraŭdvaŭsia, što vočny jabłyk u čałavieka nasamreč bolšy, čym bačny z-pad paviek… Ale karcina prapała. Adzin z vučniaŭ pryznajecca: sapraŭdy, ciahali z šafy pałotny vykładčykaŭ, bo svaich nie było.
Paśla źniknieńnia karcin raźjušany Šahał paviesiŭ abjavu: «U vypadku nieznachodžańnia buduć pryniatyja najstražejšyja miery až da rasstrełu» (abjava absalutna ŭ duchu času — u hazietach tady, naprykład, rehularna drukavali imiony rasstralanych za admovu vychodzić na kapańnie akopaŭ). Z uzdycham vykładčyk vučylišča Alaksandr Rom źniaŭ hetuju abviestku. Vidać, pahroza padałasia niepierakanaŭčaj. Možna ŭjavić, jak adreahavaŭ Šahał: śpiarša prapali pałotny, a paśla syšła na ništo i adzinaja sproba zahavaryć kamandnym hołasam, adstajać siabie.
Z tym, kab adstajać siabie, u Šahała ŭvohule byli prablemy. U aŭtabijahrafii jon maluje siabie enierhičnym čynoŭnikam u kasavarotcy, z partfielem pad pachaj. Piša, što jaho zaŭždy akružali vučni i paplečniki. Adnak na spravie jon byŭ samotny, musiŭ pastajanna zmahacca za vyžyvańnie svajo i škoły.
Pirahi vs sieladziec
Tym bolš ironijaj losu vyhladaje toje, što ŭ Viciebsku Šahał u 1914-m akazaŭsia vypadkova. Atrymaŭšy stypiendyju, užo try hady žyŭ i pracavaŭ u Paryžy. Ale voś narešcie pryjechaŭ da niaviesty, bo pryjšoŭ čas abo žanicca, abo razyścisia.
Dzień naradžeńnia. 1915 hod. Šahału spoŭniłasia 28.
Źbiralisia viarnucca ŭ Paryž razam — i tut vajna. Rasijskaha hramadzianina za miažu nie puścili. Šahał uspryniaŭ heta jak katastrofu. Tam kafe, bahiemnaje žyćcio — tut hudzie mucha i pylicca fikus. Kali b švahier nie prystroiŭ jaho ŭ Vajenna-pramysłovy kamitet u Pietrahradzie, Šahał ź vialikaj vierahodnaściu staŭ by harmatnym miasam. Rodny baćka «admazać» jaho ad słužby jaŭna nie zdoleŭ by.
Sacyjalnuju roźnicu miž saboj i niaviestaj Šahał smakavaŭ: «U ich try razy na tydzień pirahi ź jabłykami, tvarahom ci makam, a ŭ nas štodnia sieladziec z cybulaj». Ale ŭłasny biedny śviet padavaŭsia jamu kudy bolš paetyčnym.
Praz talent i pasady Šahał nibyta nabliziŭsia da ŭzroŭniu žončynaj siamji. Ale revalucyja ŭsio źmianiła. Na pasadu Šahała nie zvažali, kali pryjšli da cieścia ź cieščaj — ułaśnikaŭ juvielirnaj kramy — zabirać tavary. Zabraŭšy ŭsio ŭdzień, nočču niečakana viarnulisia — šukać prychavanaje ŭ domie. Cieść za viačeraj uziaŭ łyžku i nie zmoh danieści da rota — vypała z ruk. Ciešču aryštavali.
Čortaŭ Malevič
Staŭšy dyrektaram vučylišča, Šahał zaprasiŭ u Viciebsk El Lisickaha, svajho tavaryša pa škole Pena. Da taho času Łazar Lisicki paśpieŭ vyvučycca ŭ Ryzie na architektara i jašče nie byŭ ikonaj suprematyzmu, a zachaplaŭsia jaŭrejskaj spadčynaj, malavaŭ sinahohi, źbiraŭ falkłor… Lisicki i zaprasiŭ u Viciebsk znajomaha navatara Kazimira Maleviča.
Kazimir Malevič staŭ fatalnaj asobaj u žyćci i karjery Šahała. Pryjechaŭ, pazicyjanujučy siabie zorkaj, i nieŭzabavie joju staŭ. Choć tearetykam byŭ słabym — jaho rabotu z kancepcyjaj suprematyzmu ŭ stalicach drukavać nie pahadžalisia. A ŭ Viciebsku jon zrabiŭsia huru. Choć byŭ demahoh demahoham. Razvažajučy pra knižku Artura Šapienhaŭera «Śviet jak vola i ŭjaŭleńnie», Malevič adznačaje: «Kaniečnie, ja jaje nie čytaŭ, ale zahałovak na vitrynie pračytaŭ, nadta nad im nie razvažaŭ, ale troški razvažyŭ, što mir (u vitrynie lažała rasijskaje vydańnie «Mir kak vola i priedstavlenije». — aŭt.) byvaje tolki tam, dzie niama voli i ŭjaŭleńnia, — dzie ž hetyja dvoje jość, tam miru nie byvaje, tam baraćba ŭjaŭleńniaŭ».
Kazimir Malevič sa svaimi karcinami ŭ Leninhradzie. 1924 hod.
Jašče charakterny štrych. Malevič piša ŭ liście da znajomaha: «U Viciebsku mianie sustrakali jak zorku, i navat u haziecie napisali: «Pryjechaŭ viadomy znakamity mastak-futuryst, jaki pabiŭ rekord u mastactvie suprematyzmam», «Pieršy raz u Viciebsku viadomy čempijon śvietu»». Viktar Marcinovič vyvučyŭ usie haziety, dzie mahli być zhadki pra pryjezd Maleviča. Znajšoŭ tolki adnu — takuju: «Ciahnikom z Maskvy prybyŭ mastak Malevič». Hetkim ža ścipłym akazaŭsia anons lekcyi: «Siekcyja vyjaŭlenčaha mastactva hubadździeła narkamadukacyi, idučy nasustrač intaresam šyrokich mas nasielnictva da pytańniaŭ mastactva, vyrašyła zładzić šerah lekcyj, jaki pačynajecca lekcyjaj mastaka Maleviča na temu «Najnoŭšyja sistemy ŭ mastactvie»». Nijakaha tabie «viadomaha čempijona śvietu».
Paŭtaryć styl Šahała było niemahčyma — možna było chiba tolki natchniacca jaho rabotami, jaho padychodam — i šukać siabie. A paŭtarać Maleviča było vielmi lohka. I majstar heta zaachvočvaŭ. Užo praz dva miesiacy navučańnia jaho vučni stanavilisia suprematystami — jon abviaščaŭ ich hatovymi mastakami. I ŭ druhuju hadavinu revalucyi horad užo ŭpryhožvaŭ nie Šahał, a Malevič i jaho adepty.
Šahału zastavałasia ŭsio mieniej miesca, jaho talentu dastavałasia ŭsio mienš uvahi. Jon adčuvaŭ siabie zusim niezapatrabavanym. I źjechaŭ u Maskvu — afarmlać śpiektakli i pracavać u škole-kałonii dla biesprytulnikaŭ.
Ćviatok radzimy vasilka
Paśla adjezdu ŭ 1920-m Šahał bolš nikoli nie viarnuŭsia ŭ Viciebsk. Choć moh, i ŭ 1973-m, u čas pryjezdu ŭ Maskvu i Leninhrad, blizkija hareli žadańniem jaho tudy advieźci. Ale mastak spasłaŭsia na… prastudu. Surjozna?! Što heta za pryčyna takaja, kab nie naviedać rodny dom?!
Nasamreč, mastak prosta vielmi bajaŭsia pabačyć, jak usio źmianiłasia. Bajaŭsia razburyć uspamin. Viciebsk byŭ hatovy razburyć fantaziju pra siabie, jak adnojčy ŭžo zrabiŭ, śmiejučysia, a potym hańbiačy svajho mastaka, dyrektara mastackaha vučylišča.
I Šahał nie pajechaŭ.
U toj pryjezd jaho hatelny numar byŭ zavaleny kvietkami, piša siabar mastaka Andrej Vaźniasienski. Ale Mark (i tut, chutčej, navat Mojša) niečakana razrydaŭsia nad bukiecikam vasilkoŭ. «Heta byŭ koler jaho viciebskaha dziacinstva, ubohaja i čaroŭnaja kvietka, čyj vodśviet jon raspluchaŭ pa vitražach usiaho śvietu — ad Tokia da Mietrapoliten».
***
Šahał i žančyny
Žyvučy ŭ Francyi, mastak doŭha nie moh vyvučyć francuzskaj movy, a vyvučyŭšy, da kanca žyćcia pisaŭ z žachlivymi pamyłkami. U 1931 hodzie, pražyŭšy ŭ Paryžy ahułam bolš za dziesiać hadoŭ, jon jašče nie zmoh vyčytać francuzski pierakład aŭtabijahrafii «Majo žyćcio», jaki zrabiła žonka. A Beła Šahał ładna padčyściła mužaŭ tekst. Paraŭnajcie adzin i toj ža kavałak z francuzskaha pierakładu i ruskamoŭnaha aryhinała.
Mark i Beła Šahał. 1923 hod. Fota: Hugo Erfurth.
Pierakład: «Kali pašancuje, pryjdzie Sandrar i nakormić mianie abiedam. Uvajści prosta tak da mianie nielha. Treba pačakać, pakul ja pryviadu siabie da ładu, apranusia — ja pracavaŭ hoły».
Aryhinał: «Ranica — možna vyjści i kupić śviežych kruasanaŭ. Ale ja zasynaŭ. Praź niejki čas prychodziła prybiralščyca, ci to prybracca ŭ studyi (tak, heta vielmi nieabchodna, tolki, kali łaska, nie čapajcie ničoha na stale!), ci to prosta, kab padniacca da mianie. Ja lublu francuzskuju kroŭ. U svaim imknieńni razhadać sakret francuzskaha žyvapisu, u svaim žadańni jaho pieraŭzyści mnie treba pakaštavać francuzskaj płoci. Usim, chto prychodziŭ da mianie ŭ studyju, davodziłasia čakać za dźviaryma. Prykładna paŭhadziny — minimalny čas, nieabchodny mnie, kab navieści paradak i apranucca. Ja zaŭždy pracavaŭ hoły… U pryncypie nie vynošu vopratki. Lišni ciažar».
Z 1941 pa 1948 hod Šahał žyŭ u ZŠA, ale tak i nie vyvučyŭ anhlijskuju, a naviny daviedvaŭsia z haziet na idyš.
I jašče krasamoŭnaja detal. Valancina, treciaja žonka (kali druhoj ličyć Viržyniju Chahard, ź jakoj Šahał nie byŭ raśpisany, ale mieŭ syna), vymušała jaho vychodzić z vobrazu jaŭrejskaha mastaka. Naprykład, paśla žanićby (1952 hod) ź jaho karcin źnikajuć rabiny. Žonka taksama damahłasia, kab pry ludziach Šahał havaryŭ pa-francuzsku. Siabry ŭspaminali kazusy: kali išli z Markam pa vulicy, havaryli miž saboj na idyš, a jak tolki paŭz ich prachodziŭ francuz, Šahał adrazu pierachodziŭ na francuzskuju.
Doŭhaja i ščaślivaja staraść. Vava Brodskaja i Mark Šahał. 1967 hod.
***
Šahał zajmaŭsia ŭ studyi Judala Pena prynamsi piać hadoŭ — z 14 da 19. Pa ŭłasnym pryznańni, płaciŭ za navučańnie tolki pieršyja dva miesiacy. «Adziny z vučniaŭ Pena, ja pryachvociŭsia da fijaletavych tonaŭ. Pen byŭ tak uražany majoj dziorzkaściu, što z taho času ja naviedvaŭ jaho škołu biaspłatna».
Mark Šahał tak uraziŭ nastaŭnika svaim talentam, što toj namalavaŭ jaho partret — taksama šedeŭr.
Judal Pen. Partret Marka Šahała. 1914 hod.
***
Fantazii zamianili ŭspaminy na poźnim etapie jaho tvorčaści. Ale pendzal jaho zastavaŭsia lohkim, a kolery niepaŭtorna šahałaŭskimi. Płafon opiery ŭ Paryžy. 1964 hod.
Madernist par excellence razmalavaŭ śviataja śviatych kłasicyzmu — Paryžskuju opieru Harńje.
Płafon płoščaj 220 kvadratnych mietraŭ byŭ skončany, kali majstru było 77 hadoŭ. Kali Andre Malro, piśmieńnik i ministr kultury va ŭradzie Šarla de Hola, zamoviŭ rośpis stoli Šahału, mnohija francuzskija haziety adhuknulisia źniščalnaj krytykaj. Šahała ličyli čužyncam, niazdolnym upisacca ŭ paryžski styl. Malro abvinavačvali ŭ pahoni za modaj. Ale kali rośpis byŭ adkryty, krytyki zmoŭkli.
Płafon składajecca ź piaci siektaraŭ, u kožnym — opiernyja i baletnyja tvory dy kampazitary, jakija natchniali mastaka. Sini siektar — «Barys Hadunoŭ» Musarhskaha i «Čaroŭnaja flejta» Mocarta, žoŭty — «Lebiadzinaje voziera» Čajkoŭskaha i «Žyzel» Adana, čyrvony — «Žar-ptuška» Stravinskaha i «Dafnis i Chłoja» Ravela, zialony — «Ramea i Džuljeta» Bierlijoza dy «Tryščan i Ižota» Vahniera, bieły — «Pielełas i Mielizanda», opiera Debiusi. U centry — tvory Bize, Bietchoviena, Vierdzi, Hluka.
***
Adnosiny Marka Šahała ź jaŭrejskaściu byli składanyja. Jaho chavali nie pa jaŭrejskaj tradycyi, ale vypadkovy hość pachavańnia padyšoŭ da truny i zhavaryŭ kadyš — iŭdziejskuju malitvu pa pamierłych.
Na mohiłki ŭ Sen-Pol-de-Vans naviedniki prynosiać kamieńčyki, pa jaŭrejskaj tradycyi, i manietki — pa turystyčnaj. Razam z mastakom pachavanyja jaho druhaja žonka Valancina (Vava) Brodskaja i jaje brat Mišel. Šahał pražyŭ 98 hadoŭ.
***
Čamu Šahał hienij
Pieršaje — koler. «Takoje adčuvańnie, što raniej ty hladzieŭ na hrafiku, i tolki ŭbačyŭšy Šahała, narešcie adčuŭ, što takoje koler», — piša Marcinovič.
Raboty paznaješ, ubačyŭšy navat krajem voka. Jaho kałarystyka vyrazna vyłučajecca z usich mastakoŭ svajho pakaleńnia, choć usie jany pisali adnymi i tymi ž farbami. Čamuści adziny z usich sučaśnikaŭ jon pisaŭ z takoj intensiŭnaściu koleraŭ. I abvastraŭ efiekt spałučeńniem, zdavałasia b, niespałučalnych koleraŭ.
Jašče adzin sakret u tym, što Šahał pisaŭ vialikija ŭčastki čystymi kolerami, nie źmiešvaŭ farby.
Svaim vučniam davaŭ praktykavańnie: majecie try kolery — čyrvony, žoŭty, sini — i musicie namalavać naturščycu. «Jak ja mahu, — u rospačy pisaŭ adzin z vučniaŭ, — ja da takoha nie zdolny!»
Pabła Pikasa kazaŭ, što jość dva čałavieki, jakija razumiejuć, što takoje koler: Matys i Šahał.
Jašče adno — linija. Takuju niemahčyma paŭtaryć. Varyjacyi «pad Šahała» niemažlivyja. Takuju kazu, jak u Šahała, moh namalavać tolki jon sam.
I jašče adno — unikalny styl, nazvu jakomu pakul nichto nie zmoh padabrać. Heta sumieś simvalizmu, kubizmu, ekspresijanizmu, mahičnaha realizmu, siužetnaha siurrealizmu i niepaŭtornych aŭtarskich pryjomaŭ.
***
U cyrulni. 1914.
***
«Moj dziadźka, Ziusia, cyrulnik, adzin na ŭsio Lozna. Jon moh by pracavać i ŭ Paryžy. Vusiki, maniery, pohlad. Ale jon žyŭ u Loźnie. Byŭ tam adzinaj zorkaj, — nie biez humaru ŭspaminaŭ mastak.
— Zorka krasavałasia nad aknom i nad dźviaryma jaho ŭstanovy. Na šyldzie — čałaviek z survetkaj na šyi i namylenymi ščokami, pobač druhi — z brytvaj, voś-voś jaho zareža.
Dziadźka stryh i haliŭ mianie biaźlitasna i luboŭna i hanaryŭsia mnoju (adzin z usioj radni!) pierad susiedziami i navat pierad Hospadam, jaki nie abyšoŭ błasłavieńniem i našu hłuchmień», — pisaŭ Šahał va ŭspaminach.
Šahał vyjaviŭ cyrulniu svajho dziadźki ŭ Loźnie. Jak i ŭsie karciny Šahała, heta poŭnaja miłych bytavych detalaŭ: na ścienach — uzory stryžak, na etažercy akuratna raskładzienyja ščotki, pamazki, parfuma, pad lusterkam — padstaŭka dla noh. Na ŭzroŭni vačej klijenta tablička «Abonienty płatiat' vpieried», heta značyć «Pastajannyja klijenty płaciać napierad».
«Kali ja napisaŭ jaho partret i padaryŭ jamu, — uspaminaŭ Šahał, — jon zirnuŭ na pałatno, potym u lusterka, padumaŭ i skazaŭ: «Nu nie, pakiń sabie!»»
***
Biełaje raśpiaćcie. 1938.
Heta karcina stała vodhukam na Kryštalnuju noč — sieryju jaŭrejskich pahromaŭ u Hiermanii ŭ noč z 9 na 10 listapada 1938 hoda.
Źleva — balšaviki, haryć vioska, sprava nacysty palać sinahohu. U vierchnim pravym kutku čamuści vyjaŭleny ściahi, u tym liku Litvy, — dumka pra antysiemickija nastroi va Uschodniaj Jeŭropie? Jaŭrei ŭciakajuć sa svaimi rečami chto kudy, niechta ratujecca na karabli (hetkim budzie i šlach samoha Šahała, jaki pierabiarecca z akupavanaj Francyi ŭ ZŠA).
Na Isusie — tales, malitoŭnaje adzieńnie iŭdziejaŭ.
Unizie ŭ zialonym — prarok Ilja, viečny vandroŭnik. U niebie hieroi starazapavietnaj historyi dziviacca i płačuć nad tym, što robicca na ziamli.
Šahał malavaŭ nie tolki zakachanych dy koz. Na niespraviadlivaść, ucisk jon adhukaŭsia taksama.
Hetuju karcinu vielmi lubić papa Francysk.
***
Karova z parasonam. 1946 hod.
U 1944 hodzie ad virusnaj infiekcyi pamierła žonka mastaka Beła Šahał. Heta zdaryłasia ŭ Ńju-Jorku, dzie siamja žyła ŭ čas vajny. Paśla hetaha mastak hod nie moh malavać.
U takoj rospačy jon i sustreŭ 30-hadovuju Virdžyniju Chahard. U ich naradziŭsia syn David — nazvali tak u honar Markavaha brata. Mark byŭ ščaślivy — mnoha malavaŭ i hulaŭ z synam, na ŭźbiarežžy jany rabili rysunki na kamianiach i zakidvali ich u mora — stvarali «muziej dla mieduz».
U hety pieryjad i była napisanaja piaščotnaja i iraničnaja «Karova z parasonam».
Kłasičny i miły Šahałaŭ pryjom — zamianić čałavieka žyviołaj: kaza hraje na vijałančeli, u ryby śviečka ŭ płaŭniku…
A tut biełaja karova ź siniaj hałavoj hulaje pa dachach biełaruskaha miastečka. Tym časam ciala padsiłkoŭvajecca małakom. U kapytcy karova trymaje parason, zakryvajučysia ad jarkaha sonca. Chvost karovy pierachodzić u zakachanuju paru — niaviestu z žanichom. Mahčyma, aptymistyčnaja karova — heta vobraz ich poŭnaha spadziavańniaŭ kachańnia, ich maraŭ pra budučyniu? U toj ža čas čyrvań fonu nie daje nam adkinuć tryvožnyja dumki.
***
Maładyja na fonie Paryža. 1980.
Ciažka ŭjavić, što aŭtar — nie junak, a 93-hadovy stary, jaki vyjaviŭ na karcinie ŭsio, što lubić. Viciebsk — sprava, nad im śviecić miesiac, tam noč, tam sny. Paryž — źleva, «druhi Viciebsk», nad jakim śviecić sonca
(bačym Ejfielevu viežu, jakoj mastak zachaplaŭsia ŭsio žyćcio, Sienu, Notr-Dam). Beła i chatniaja ŭtulnaść, farby dy pendźli, viasiołaja kampanija (chtości ad šyryni pačućciaŭ až staŭ chadzić na rukach). A ŭ niebie — usio namalavanaje, i nienamalavanaje, i stračanaje niezvarotna.
