Budynak byłoha łahiera ŭ saviecki čas pieratvaryli ŭ zavodski korpus
Francuzski historyk i biznesmen Marys Panćje, jaki ŭžo 22 hady žyvie ŭ Biełarusi, adkryŭ małaviadomyja staronki bijahrafii Šarla de Hola, piša kp.by.
Budučy lidar francuzskaha Supracivu i prezident krainy paśla Druhoj suśvietnaj, Šarl de Hol u 1916 h. trapiŭ u niamiecki pałon i znachodziŭsia ŭ lipieni — kastryčniku hetaha hoda ŭ łahiery dla vajennapałonnych u biełaruskim Ščučynie.
Vyśvietlić, što havorka idzie mienavita pra biełaruski Ščučyn, dapamahło adnaŭleńnie imionaŭ i proźviščaŭ pałonnych aficeraŭ - u archivach znajšoŭsia ich śpis.
Viadoma, što vakoł Ščučyna było kala 25 niamieckich łahieraŭ dla vajennapałonnych z roznych krain antyniamieckaj kaalicyi. U asnoŭnym u ich znachodzilisia sałdaty, i tolki ŭ adnym - aficery, u liku jakich — 37 francuzaŭ.
Niemcy trymali aficeraŭ na druhim paviersie ŭ pamiaškańni 13 na 8,5 mietra z 13 voknami. Heta byŭ navat nie łahier, a piłarama miascovych kniazioŭ Druckich-Lubieckich, adkul niemcy vyvieźli ŭsio abstalavańnie. Umovy — žudasnyja, staŭleńnie da pałonnych — tym bolš: naprykład, časam francuzam pryvozili sup u načnym haršku, — raspaviadaje Marys.
Na hetym fota de Hol siarod inšych aficeraŭ u ščučynskim łahiery - jon raźlivaje sup pałonnym. 1916 hod. Fota: Fond de Hola
Łahier znachodziŭsia za kratami, francuzaŭ usie čatyry miesiacy pałonu ŭ Ščučynie vypuskali hulać u dvor na paru hadzin u dzień. A kali de Hol z tavaryšami pasprabavaŭ źbiehčy čarhovy raz praź dzirku ŭ ścianie, pakarali ŭsich aficeraŭ, pazbaviŭšy ich na dva tydni prahułak.
Z ščučynskaha łahiera dla aficeraŭ francuzaŭ pieraviali ŭ niamieckuju krepaść Inhalštat. Na heta paŭpłyvaŭ Brusiłaŭski praryŭ - prasoŭvańnie ruskich vojskaŭ prykładna na 120 km na zachad u rajonie Karpat. Niemcy bajalisia, što front moža zrušycca i na inšych učastkach. Akramia taho, pamiatajučy pra sprobu ŭciokaŭ, niemcy ličyli pałonnych asabliva niebiaśpiečnymi.
— Mienavita de Hol z adnym sa svaich tavaryšaŭ zajmaŭ vielmi antyniamieckuju pazicyju, nie chavajučy hetaha. A kapitan Salmon, što pakinuŭ uspaminy pra de Hola ŭ pałonie, umieŭ padrablać dakumienty - dziakujučy jamu va ŭsich pałonnych mielisia tureckija pašparty, - kaža Marys.
Cikava, što navat pakinuli łahier francuzy sa skandałam. Razam ź imi tam znachodzilisia i ruskija aficery, ź jakimi de Hol z tavaryšami pasiabravali. Sychodziačy, francuzy vyrašyli ź imi raźvitacca, ale niemcy zabaranili im hety žest vietlivaści. Tady pałonnyja na čale z amal dvuchmietrovym kapitanam de Holem prosta vynieśli dźviery, što im zaminali.
— U 2019 hodzie, da 100-hodździa padpisańnia Viersalskaha miru i da 105-hodździa pačatku Pieršaj suśvietnaj, my rychtujem na terytoryi byłoha łahiera vialikaje mierapryjemstva. Małady skulptar Arciom Miadźviedzieŭ užo stvaraje avanhardnuju 6-mietrovuju skulpturu Šarla de Hola, - raspaviadaje pra płany Marys.
Padzieja projdzie pry padtrymcy francuzskaha ministra Žeralda Darmaniena i francuzskaha pasolstva ŭ Biełarusi, biełaruskaha pasolstva ŭ Paryžy, Ščučynskaha rajvykankama, konsuła Francyi ŭ Maskvie (jon raniej pracavaŭ u Minsku). Finansava padtrymajuć prajekt palityki-halisty, hatovyja dapamahać Fond de Hola i Miemaryjalny kamitet Vierdena.
