Dva važkija tamy «Archivaŭ BNR» Siarhiej Šupa vydaŭ u 1998-m. Heta byŭ vynik šaścihadovaj pracy ŭ vilenskim archivie, jaki pačaŭsia cikavaściu da tajamničaha listavańnia Łastoŭskaha z Łuckievičam.
Listavańnie akazałasia pamyłkaj u apisańni archiŭnaj spravy. Ale ŭ vyniku źjavilisia «dva z pałovaj kiłahramy biełaruskaj historyi». Jany spakvala stali lehiendarnymi; praź ich Šupa trapiŭ «u histaryčnuju encykłapiedyju, u biblijahrafičnyja śpisy studentaŭ-historykaŭ».
Ab hetym biełaruski žurnalist i pierakładčyk raskazvaje ŭ pieršym vypusku svajho videacykłu «Padarožža ŭ BNR». Zusim nievialikija roliki, zasnavanyja na dakumientach z «Archivaŭ», jon robić razam z režysiorkaj Alenaj Radkievič.
Zdajecca, užo niama vialikaj niastačy ŭ dakumientalnych filmach pra biełaruskuju minuŭščynu. Voś i na ANT adnosna niadaŭna pačaŭsia jašče adzin sieryjał. Bahata parabiŭ na Biełsacie Aleś Kraŭcevič, i ci mała chto dzie čaho zdymaŭ? Składzienyja navat śpisy dla pačatkoŭcaŭ, čarnavy prajekt jakoj-kolečy «Belarusian History for Dummies».
Ale cykł Šupy i Radkievič admietny ad taho, što źjaŭlałasia raniej. Admietny maštabam, dramaturhijaj i strymanaściu. Heta karparacyjny hust «Našaje Nivy» z taje časiny, kali vilenskaja hazieta drukavała pierakłady z Borchiesa i hutarki ź Lonikam Tarasevičam. Navat palityčnyja spasyłki Šupa robić ź nienazolnym spakojem.
Mienavita adsutnaść palityčnaha nadryvu, tradycyjnaha biełaruskaha pafasu ŭražvaje najbolš. Jahonuju funkcyju «Padarožža ŭ BNR» jak by pieranosić na sistemny dośvied archiŭnaj raboty. Šupa znajecca na materyjale, i cikava pazirać, jak sam materyjał, u jakim jość unutranaje adzinstva, dužeje i pačynaje kiravać daśledčykam.
«Archivy BNR» «možna čytać prosta jak vialiki postmaderniscki raman», zaŭvažaje viadoŭca. I stolki ŭ hetaj nibyta zbytkoŭnaj charaktarystycy sučasnaj humanitarnaj navuki, jejnaha kłopatu i techniki, kolki chiba nikoli nie było ŭ «Historyi pad znakam «Pahoni» ci navat u «Albarutenii».
Jasnaja reč, nie vypadaje čakać ad Šupy i ad dakumientalnaha videacykłu mietadyčnaj paśladoŭnaści ci sistematyčnaha padychodu. Ale navat redkija ŭkazańni, spantannyja supadzieńni z dyskurs-analizam ci «čytańniem zblizu» zachaplajuć.
Naprykład, u druhoj sieryi Šupa čytaje lutaŭskuju Ustaŭnuju hramatu. Jon spyniajecca na pryncypie suvierenitetu, jaki jana abviaščaje: ułada ŭ Biełarusi pieradajecca «tym narodam, jakija na joj žyvuć». «Nie narodu», — asobna padkreślivaje viadoŭca.
Paśla hetaj zaŭvahi Šupa raskazvaje, što Smolič (Šupa ahavorvajecca i nazyvaje jaho «narodnym kamisaram aśviety») začytvaŭ hramatu na pasiadžeńni mienskaje dumy, u jakuju Smolič uvachodziŭ (byŭ vybrany ŭ lipieni 1917 hoda). Heta, moža, jašče nie «poŭny Fuko», ale kirunak niemahčyma nie paznać.
Tut z asablivaj vyraznaściu vidno, što dramatyčnaj muzykaj, śpiecefiektami i astatnim mantažom niemahčyma zamianić zvyčku da raboty z tekstami i praktyčny dośvied takoj raboty.
Moža, apošniaje. U «Padarožžach» amal niama videa. Heta mocna adroźnivaje spadčynu BNR ad ukrainskaha pieršaŭzoru. Sieryjał Šupy i Radkievič uvieś — pra čytańnie ŭhołas: ustaŭnyja hramaty, pratakoły pasiadžeńniaŭ. U vypusku «Zvarotnaha adliku», pryśviečanym biełaruskim padziejam Kastryčnickaj revalucyi, — toje samaje, z dadańniem akciorskaj rekanstrukcyi.
Usiebiełaruski źjezd, padzieł Mienska pamiž biełaruskim pałkom i palakami 18 lutaha 1918 hoda, čytańnie hramaty ŭ mienskaj dumie, — tryvožnyja i dramatyčnyja padziei.
Jany dajšli da nas vyklučna ŭ vyhladzie tekstaŭ. U lepšym, niačastym vypadku — fotazdymki; pieravažnaja ž bolšaść materyjału — heta pratakoły pasiadžeńniaŭ, słužbovaje listavańnie, dziońniki.
A voś u filmie «100 hadoŭ ukrainskaj revalucyi: jak pačynała Centralnaja rada» (sieryjał «Mašyna času») — rehularnaja videachronika, u tym liku z Hrušeŭskim i Piatluram. Heta pakazvaje, što BNR i UNR možna paraŭnać nie tolki praz mabilizacyju prychilnikaŭ. Heta była taksama mabilizacyja resursaŭ, jakaja zaležała ŭ niemałoj stupieni ad załučanaści krainy ŭ madernaść. Što kazać, kali «Biełaruśfilm» zajmieŭ svaju stałuju placoŭku ŭ Leninhradzie ŭ 1928-m — a kinastudyja ŭ Adesie pracavała z 1900-ch hadoŭ.
* * *
Vobraz «Archivaŭ BNR» jak ramana intryhuje. Daśledčaja intuicyja robić uvieś videacykł niedaremnym zadoŭha da finału. Nabližeńnie «biełaruskaje palityčnaje farmientacyi» apisvaje štodzionnaść, praktyki, tavaryskija i kankurentnyja dačynieńni.
Sam Šupa raskazvaje pra svajo ździŭleńnie jašče ŭ 1990-ch: BNR akazałasia zusim nie takoj, jakoj jana paŭstavała z savieckaj histaryjahrafii — i «nie zusim takoj», jak u tradycyi dyjaspary.
Heta samaje kaštoŭnaje, što moža paviedamić historyja. «The past is a foreign country»; inačaj kažučy, minuŭščyna zaŭsiody — padarožža.
Videacykł budzie vychodzić štotydzień, u prahramie «Zona svabody», ažno da taho samaha sakavika.
