Kryzisy patrebnyja kapitalizmu jak sol — supu, kažuć adny – i majuć na ŭvazie niešta całkam stanoŭčaje. Kapitalizm kulhaje ad adnaho kryzisu da nastupnaha až da kančatkovaha svajho kryzisu, kažuć inšyja.Pačniem z apalahietaŭ kapitalistyčnaha apakalipsisu, z Karła Marksa, vialikaha praroka kryzisu kapitalizmu.
Pavodle Marksa sučasny prahresiŭny kapitalizm vyłučajecca tym, što ŭ im tavary ŭrešcie bolš nie abmieńvajucca na tavary, a pačynajecca handal hrašyma ŭ abmien na hrošy (Geld gegen Geld). U jahonym ujaŭleńni z unutranych supiarečnaściaŭ kapitalizmu vynikajuć peryjadyčnyja kryzisy, jakija z časam stanoviacca ŭsio bolš ciažkimi i niebiaśpiečnymi. Marks mierkavaŭ, što prablema ŭłasna budzie palahać u tym, što staŭki prybytku pa miery prahresyŭnaj racyjanalizacyi buduć pastajanna źnižacca, a popyt na pradukty kapitalistaŭ urešcie spynicca – hetaje pradkazańnie akazałasia pamyłkovym.
Zusim inšaje bačańnie sytuacyi mieŭ Jozef Šumpeter, jakija zrabiŭ šerah najvažniejšych tearetyčnych unioskaŭ u razumieńnie sučasnaha kapitalizmu.
Pavodle Šumpetera, kryzisy, uźniknieńnie dy pravał biznes‑idejaŭ, a taksama razbureńnie starych, adžyłych svajo firmaŭ, jość niepaźbiežnaj rysaj kapitalizmu.Inavacyi, jakija spryčyniajucca da «tvorčaha razbureńnia», jość ruchavikami padvyšeńnia dabrabytu.
Čyhunka, infarmacyjnyja technalohii i finansavyja inavacyi
Najlepšy prykład – čyhunka. Kali byli pabudavanyja pieršyja ŭčastki, układalniki šalona kinulisia padpisvacca na akcyi čyhunačnych kampanijaŭ. Kursy akcyjaŭ rezka ŭźlacieli ŭvierch, rynak pierahreŭsia – ale paśla taho, jak vyśvietliłasia, što dyvidendy daloka nie adpaviadajuć čakańniam, kursy abrynulisia. Mnohija ŭkładalniki stracili ŭvieś svoj kapitał. Ale čyhunka, adna z najmahutniejšych inavacyjaŭ pramysłovaj revalucyi, vystajała.
Padobna było ź internetnaj ekanamičnaj burbałkaj i burbałkaj «novaj ekanomiki» na miažy tysiačahodździa.Novy rynak zbankrutavaŭ, a mnohija ŭkładalniki stracili na im usio, što mieli. Adnak spryčynienaja dziakujučy šturšku infarmacyjnych technalohijaŭ infarmacyjnaja revalucyja i, razam z tym, mahutny praryŭ u planie čystaha padvyšeńnia dabrabytu – zastalisia.
U pracesie kryzisu rynak adździalaje pustazielle ad žyta.
Kankurencyja dziejničaje jak «praces adkryćcia» novaha, kažučy słovami Frydrycha Aŭhusta fon Hajeka,jaki byŭ, vidać, najvialikšym paśla Šumpetera tearetykam rynku.
Hetaksama i finansavaja halina zaznała vielizarnyja inavacyi. Finansavyja rynki słužać tamu, kab nakiroŭvać płyni kapitału na samyja pradukcyjnyja mety vykarystańnia. Ale nad usim hetym łunaje cień niapeŭnaści: nichto nia moža z peŭnaściu pradkazać pośpiech ci niaŭdaču inavacyjaŭ i investycyjaŭ. Da taho ž infarmacyja ab šancach i ryzykach dastupnaja roznym ludziam u roznaj stupieni.
Zahany rynku i dziaržavy nakładajucca
Pry ŭsim pry tym
finansavyja rynki bolš schilnyja da niestabilnaści, čym tavarnyja.Zachoplenyja inavacyjami ŭkładalniki schilnyja da pierabolšvańniaŭ. U vyniku ŭtvarajucca burbałki, jakija ŭrešcie łopajucca. Za epochaj «Vialikaha byčynaha rynku» na Ŭoł‑stryt paśledavała «čornaja piatnica» ŭ kastryčniku 1929 hodu; za hadami ekanamičnaha bumu ŭ azijackich «novych ekanamičnych tyhrach» pryjšoŭ krach 1997—98 hadoŭ. Čamu ž tady ŭ tryccatyja hady mieŭ miesca hłyboki i praciahły suśvietny ekanamičny kryzis, tady jak azijackija «novyja ekanamičnyja tyhry» chucieńka iznoŭ uskočyli na nohi?
Adkaz na hetaje pytańnie źviazany, mabyć, z roznaj reakcyjaj adpaviednych dziaržavaŭ: u tryccatyja hady bolšaść uradaŭ šukali paratunku ŭ mocnym rehulavańni rynku; jany začynili miežy dla handlu i chacieli centralizavana vyznačać ceny i abjomy vytvorčaści.
U Amerycy «Novy kurs» Ruzvelta pryvioŭ da dziaržaŭnaj apieki nad značnymi častkami ekanomiki. Jašče ŭ 1936 hodzie rovień biespracoŭja ŭ Amerycy składaŭ bolš za 15 adsotkaŭ.
U Azii ž urady pavodzili siabie ŭ 1997—98 hadoch strymana; rynki apuścilisia da samaj nižniaj miažy, i tady iznoŭ chutka ŭstupili ŭ dziejańnie siły rostu. Siońnia rany taho azijackaha kryzisu zahailisia.
U kožnym kryzisie nakładvajucca adno na adna zahany rynku i dziaržavy.
Ciapierašni kryzis byŭ, z adnaho boku, spryčynieny skvapnaściu bankaŭ, jakija raspracoŭvali składanyja finansavyja pradukty, jakija jany ŭžo navat i sami bolš nie davali rady zrazumieć i kantralavać.Adnak siudy dadałasia i značnaja porcyja pamyłkovych stymułaŭ z boku dziaržavy, jak to tannyja staŭki refinansavańnia paśla 2001 hodu.
Škodnaja dapamoha
Akurat jany i zrabili mahčymym masavaje ŭziaćcio kredytaŭ i ŭsio bolšyja mahčymaści dla finansavych investycyjaŭ. Umiašańnie amerykanskaj Federalnaj rezervavaj systemy ŭ 1998 hodzie ŭ kryzis vakoł banku LTCM stvaryła da taho ž niebiaśpiečny precedent, bo ciapier bankiry‑ryzykanty mahli ŭ vypadku niebiaśpieki spadziavacca na dziaržaŭnuju dapamohu. A
bum u sfery pabudovy žylla ŭ Amerycy byŭ taksama i palityčna pažadanaj źjavaj;bałazie, svoj dom dla kožnaha byŭ zadačaj dziejučych pry dziaržaŭnaj padtrymcy hipatečnych kancernaŭ «Fannie Mae» i «Freddie Mac».
Ciapier ža banki padajuć litaralna šychtami. Urad u Vašynhtonie musić praktyčna nacyjanalizavać pałovu bankaŭskaje sfery. Budučyja finansavyja investycyi buduć rehulavacca stražej. Ale tym samym kankurencyja jak «praces adkryćcia» novaha budzie abmiežavanaja nastolki, što košt hetaha abmiežavańnia mahčyma pieravysić karyść ad jaho (pra što papiaredžvaŭ Hajek). Pakul što kapitalizm sam davaŭ rady vybracca z kožnaha svajho kryzisu, a dziaržaŭnaje ŭmiašańnie časta bolš škodziła, čym dapamahała.
Filip Plikiert, «Frankfurter Alhiemajne Cajtunh». Pierakłaŭ Siarhiej Bohdan
