Siarod usich architekturnych budynkaŭ najbolš spryjajuć zaradžeńniu vakoł siabie mifaŭ i lehiend, mabyć, zamki i turmy. I ŭ hetym hałoŭnaj mienskaj turmie pašancavała ŭdvaja — jana i zamak, i turma adnačasova. Ale, na žal, mnohija historyi pra Minski turemny zamak, što «vandrujuć» z adnaho artykuła ci knihi ŭ inšyja, i trapili navat u surjoznyja daśledavańni, i, viadoma, u «Vikipiedyju», časta dalokija ad praŭdy. Šmat pamyłak zakrałasia i ŭ bijahrafiju čałavieka, jaki daŭ zamku adnu ź jaho nieaficyjnych nazvaŭ — Piščałaŭski — Rudolfa Stanisłavaviča Piščały. Pasprabujem udakładnić niekatoryja ź ich.
Mnohich pamyłak udałosia b paźbiehnuć, kali b daśledčyki aznajomilisia z apublikavanym jašče ŭ 1869 u «Minskich hubiernskich viedamaściach» artykułam «Materyjały, datyčnyja dziejnaści Minskaha kamiteta papiačycielstva ab turmach z času jaho isnavańnia». U joj vykładajecca karotkaja historyja budaŭnictva Minskaha turemnaha zamka. Mnohija fakty byli atrymany aŭtaram u Nacyjanalnym histaryčnym archivie Biełarusi ŭ pracesie pracy nad knihaj pra historyju «Vaładarki».
Pieršyja pamyłki źviazanyja z pachodžańniem nazvy «Piščałaŭski zamak».
1. Minski turemny zamak pieršapačatkova byŭ žyłym pałacam abo zamkam Piščały, a taksama vykarystoŭvaŭsia jak abarončaje zbudavańnie
Špileŭski P. M. «Padarožža pa Paleśsi i Biełaruskim krai» (apublikavany ŭ 1853-1855 hadach): «Haradzišča - majontak pana Piščały, taho samaha, jakomu naležyć budynak mienskaj turmy, abo astroha, što byŭ niekali žyłym pałacam i navat ciapier jašče viadomy pad imiem zamka Piščałaŭskaha».
Samusik A., kandydat histaryčnych navuk. («Biełaruskaja Bastylija, Piščałaŭski zamak, Minsk»): «U siaredzinie 1820-ch hadoŭ na paŭdniova-zachodniaj uskrainie tahačasnaha Minska na naturalnym uzvyššy pačałosia budaŭnictva niezvyčajnaha va ŭsich adnosinach budynka. U toj daloki čas hety rajon nazyvaŭsia Ramanaŭskim pradmieściem i byŭ zabudavany pieravažna adnapaviarchovymi draŭlanymi chatkami. Tym bolš dziŭnym byŭ pałac, jaki tut uzvodziŭsia … Jakuju metu pieraśledvaŭ Piščała, uzvodziačy sabie taki aryhinalny pałac, nieviadoma. Vierahodniej za ŭsio, jon prosta chacieŭ mieć samuju niezvyčajnuju haradskuju rezidencyju ŭ Minsku. Adnak pry hetym luby razvažny čałaviek taho času pavinien byŭ razumieć, što miascovyja rasiejskija ŭłady nie dapuściać isnavańnia ŭ adnosnaj blizkaści ad centra hubiernskaha horada pryvatnaha zamka, jaki lohka moh pieratvarycca ŭ centr novaha šlachieckaha paŭstańnia ŭ Biełarusi (čarhovaje, darečy, ŭspychnuła ŭ 1830-1831 hadach). Tamu niama ničoha dziŭnaha ŭ tym, što haradskoj rezidencyjaj Piščałaŭski zamak prabyŭ niadoŭha. Pa inicyjatyvie hubiernatara i sa zhody Pieciarburha budynak byŭ vykupleny va ŭładalnika i pieraŭtvorany ŭ turmu …».
Pa materyjałach haziety «Za kratami» (№12 2009): «Pieršapačatkova zamak vykarystoŭvaŭsia jak abarončaje ŭmacavanaje zbudavańnie, ale vielmi chutka jaho pieraabstalavali dla turemnych patreb …».
Na samaj spravie, zamak — heta tradycyjnaja dla Rasijskaj impieryi nazva turemnaha budynka, naroŭni z turmoj abo astroham. Minski turemny zamak - a mienavita heta najbolš časta sustrakajecca aficyjnaja nazva ŭstanovy, ad pačatku byŭ pabudavany jak turma i ŭsie amal 200 hadoŭ svajoj historyi byŭ tolki turmoj. «Materyjały …» śviedčać: «Ciapierašni Minski hubiernski astroh pabudavany ŭ 1825 na 246 čałaviek …». Z pryčyny drachłaści staroha astroha «ŭ 1821 hodzie były Minski hubiernatar Hiecevič uvajšoŭ z pradstaŭleńniem da ministra unutranych spraŭ ab pabudovie kamiennaha astroha ŭ h. Miensku». Na što Budaŭničy kamitet vyłučyŭ kaštarys ŭ 239.283 rubli 20 kapiejek asihnacyjami, «na jakuju sumu i abjaŭlenyja byli ŭ hubiernskich upraŭleńniach tarhi, jakija adbylisia ŭ śniežni taho ž hoda». Tarhi byli najbolš pašyranym sposabam atrymać dla dziaržaŭnych zakazaŭ padradčyka, zdolnaha prapanavać najbolš vyhadnyja ŭmovy.
2. Piščała byŭ architektaram zamka
Čarniaŭskaja T. I. (Piščałaŭski zamak \\ Pamiać: Hist.-dakum. Chronika Minska. U 4 kn. Kn. 1-ja. - Mn.: BiełTA, 2001. S. 418): «Uźviedzieny ŭ 1825 na ŭskrainie Minska ŭ Ramanaŭskim pradmieści pa prajekcie architektara Piščały».
Łaškievič Kastuś (Što čakaje lehiendarnuju turmu «Vaładarku»? \\ Tut.by, 2009/03/03): «Turma ŭ styli rańniaha kłasicyzmu ŭźviedziena ŭ 1825 hodzie na hary ŭ Ramanaŭskim pradmieście pa prajekcie architektara Piščały, u honar jakoha i była achryščana Piščałaŭskim zamkam».
Samusik A.: «Prajekt stvareńnia hetak svojeasablivaha pa tych časach dla Biełarusi pałaca padrychtavaŭ miascovy pamieščyk Piščała, jaki vałodaŭ niedaloka ad horada nievialikim miastečkam Haradzišča».
Vierniemsia da tekstu «Materyjałaŭ …», jakija raspaviadajuć pra vynik tarhoŭ: «Na hetych tarhach pabudova zastałasia za pamieščykam Rudolfam Piščałam, što byŭ potym staršynioj Pałaty i členam, a zatym dyrektaram Turemnaha kamiteta, jaki ŭziaŭsia pabudavać kamienny zamak z takimi ž aharodžaj i žaleznym dacham za 226.850 rubloŭ 50 kapiejek asihnacyjami «, što ŭ pieraliku na srebra skłała 64.814 rubloŭ. «Pa kantrakcie jon abaviazaŭsia raspačać pabudovu 15 maja 1822 hoda, a skončyć nijak nie paźniej 15 maja 1825 hoda. U śniežni 1824 Piščała danios, što pabudova ŭžo skončana «. Padradčyk prasiŭ vydać jamu pakinutyja hrošy i pryniać turmu ŭ kazionnaje viedamstva, što i zrabiła aŭtarytetnaja kamisija 30 studzienia 1825 hoda (takim čynam, u hetym hodzie «Vaładarka adznačyła svajo 190-hodździe).
3. Minski turemny zamak pabudavany pa prajekcie minskaha hubiernskaha architektara Kazimira Chrščanoviča
Šarkoŭ A. (prafiesar Akademii MUS Biełarusi, doktar histaryčnych navuk, aŭtar manahrafii «Kryminalna-vykanaŭčaja sistema Respubliki Biełaruś: historyja i sučasnaść») \\ Intervju Biestvicki Ju. \\ «Vaładarka: turma i torba» \\ «Respublika», 14.03.2009: «sprajektavaŭ ž minski astroh hubiernski architektar Kazimir Chrščanovič. Samaje dziŭnaje, što mnohija pavažanyja krynicy siońnia pamyłkova śćviardžajuć, byccam prajekt zamka naležyć Rudolfu Piščału, a nie hubiernskamu architektaru Chrščanoviču. Voś adsiul i pajšła histaryčnaja nazva zamka Piščałaŭski, a imia architektara było niezasłužana zabyta».
Korbut V. («Piščała, jaki pabudavaŭ zamak» \\ «SB Biełaruś siehodnia», 2004/06/09, paśla, hety artykuł apublikavany ŭ knizie «Minsk. Łučšij vid na etot horod»): «Naprykład, što minski astroh na samaj spravie sprajektavaŭ hubiernski architektar Kazimir Chrščanovič. A Piščała datyčny da zamka z druhoha boku - haspadarčaha …».
«Vikipiedyja»: Budynak u styli rańniaha kłasicyzmu uźviedzieny ŭ 1825 hodzie na hary ŭ Ramanaŭskim pradmieści pa prajekcie architektara Kazimira Chrščanoviča (na zamovu pamieščyka Rudolfa Piščały, u honar jakoha budynak achryścili Piščałaŭskim zamkam).
Kazimir Chrščanovič, sapraŭdy, byŭ doŭhija hady minskim hubiernskim architektaram, byŭ sapraŭdnym śpiecyjalistam svajoj spravy i pa jaho prajektach u Minsku pabudavana niamała. Biezumoŭna, padobny prajekt byŭ jamu pa siłach. Ale …
Jon nie byŭ nie tolki aŭtaram prajekta, ale, naohuł nie braŭ nijakaha ŭdziełu ŭ budaŭnictvie Minskaha turemnaha zamka. U dokaz možam pracytavać znojdzieny aŭtaram dakumient: «Hubiernskaja Prysutnaść, słuchali prapanovu Minskaha h. Hramadzianskaha Hubiernatara i Kavalera ad 8 kastryčnika za №9053, jakim tłumačyŭšy: što z nahody padačy Jaho Vaspanu Minskim hubiernskim Architektaram tytularnym savietnikam i Kavaleram Čachoŭskim prośby, ab zvalnieńni jaho pa staraści hadoŭ i chvarobie zusim ad słužby, abraŭšy na jaho miesca byłoha Vilenskaha Impieratarskaha Univiersiteta architektarskaha pamočnika, Kandydata Fiłasofii Kazimira Chrščanoviča». I heta pasiadžeńnie adbyłosia 27 kastryčnika 1825, h.zn. praz 10 miesiacaŭ paśla pryjomki turmy kamisijaj. Takim čynam, kali prajekt turemnaha zamka i byŭ raspracavany miascovym architektaram, to heta byŭ nie Chrščanovič, na plečy jakoha lehli tolki nieadnarazovyja darahija ramonty budynka. A jon «vybudavany byŭ nie zusim dobra i tryvała, tak što ŭ 1826 Chrščanovič patrabavaŭ užo hrošaj na papraŭku stolaŭ i julašanaha dachu ŭ kolkaści 1246 rubloŭ asihnacyjami». U vyniku «zekanomlenych» Rudolfam Piščałam hrošaj, vidavočnych pamyłak budaŭnictva (tak, turemnaja carkva była ŭładkovanaja nie pa praviłach ałtarom na ŭschod, a, naadvarot, na zachad, i ŭvieści jaje ŭ dziejańnie ŭdałosia tolki ŭ 1829) i, vidavočna, niaskončanaha prajekta, za 40 hadoŭ na štohadovyja ramonty było vydatkavana 32.261 rubloŭ srebram, h.zn. pałova koštu samoj pabudovy. Akramia kapitalnych ramontaŭ, padčas jakich niekalki razoŭ pierakładalisia ŭsie draŭlanyja pierakryćci i žalezny dach, budynak źviedaŭ i bolš surjoznyja źmieny. Naprykład, da ścien z čatyroch bakoŭ byli prybudavany draŭlanyja prybiralni, bo pieršapačatkova pabudavanyja ŭ im kamiennyja byli niazručnyja dla ačystki i zapoŭnili ŭsiu turmu pastajannym smurodam.
4. Piščałaŭski zamak pabudavany pa aryhinalnym architekturnym prajekcie
Čarniaŭskaja T. I.: «U asnovu prajektu pakładzieny vobrazy hatyčnaha biełaruskaha zamka».
Heta, badaj, samaje ramantyčnaje vyznačeńnie stylu, u jakim vybudavany zamak, ale daloka nie adzinaje: «zamkavy kompleks u psieŭdahatyčnym styli», «budynak u styli rańniaha kłasicyzmu», «u styli kłasicyzmu», «zamak adnosicca da pomnikaŭ rańniaha pieryjadu nieahotyki», «pa kłasičnym prajekcie hatyčnaha zamka, jakimi ich budavali na biełaruskich ziemlach», «u jaho asnovu pakłali typavuju kanstrukcyju zachodniejeŭrapiejskaha hatyčnaha zamka» i da t.p. Ale na samoj spravie, usio išło zusim inakš. Prajekt Minskaha turemnaha zamka byŭ typovy dla turmaŭ Rasijskaj impieryi! Dla taho, kab u hetym pierakanacca, dastatkova pahladzieć na malunki pabudavanych pryblizna ŭ hety ž čas hubiernskich turemnych zamkaŭ u Astrachani (pabudavany ŭ 1822-24 hadach, architektar Depiedry, ciapier SIZA №1 «Bieły lebiedź»), Nižnim Noŭharadzie, Charkavie (1822 -23, architektar Šarleman-Bade) i navat viadomy Uładzimirski centrał (SIZA-1 h. Uładzimira). Peŭnaje padabienstva možna znajści i ŭ viežaŭ «Vaładarki» ź viežami «Butyrki».
5. Minski turemny zamak byŭ pabudavany jak trochpaviarchovy budynak
Šarkoŭ A.: «Turemny zamak raźmiaščaŭsia pa tych časach za horadam, u kancy šyrokaj vulicy Turemnaj (taksama Sabornaj). Jon ujaŭlaŭ saboj pryhožy trochpaviarchovy budynak z čatyrma viežami pa bakach, uviančanymi leśvicami».
Samusik A.: «Kampaktny trochpaviarchovy budynak, prastakutny ŭ płanie, mieŭ pa kutach čatyry masiŭnyja kruhłyja viežy, što trochi vystupali za ahulny pierymietr …»
Pieršapačatkova Minski turemny zamak byŭ dvuchpaviarchovym, praŭda, u im byŭ padvalny pavierch, dzie raźmiaščalisia kamiery dla sakretnych aryštantaŭ, kuchnia, majsterni i inšaje. Ale pa pryčynie pastajannaj pierapoŭnienaści turmy (kolkaść viaźniaŭ dachodziła ŭ časy paŭstańniaŭ abo z prybyćciom čarhovych etapaŭ da 450 čałaviek) ŭ 1884 hodzie paŭstała pytańnie ab pabudovie ŭ Minsku novaj turmy ci chacia b dadatkovaha budynka. Ale ŭ Hałoŭnym turemnym upraŭleńni MUS znajšli niemetazhodnym marnavać hrošy na novaje budaŭnictva i prapanavali prosta dabudavać treci pavierch. Navat biehłaha pohladu na turmu dastatkova, kab razhladzieć «švo» ad hetaj prybudovy, skončanaj u 1890 hodzie.
Ciapier nadamo ŭvahu samomu Rudolfu Piščału.
6. Piščała byŭ 1) hrafam, 2) minskim mieščaninam, 3) kaležskim savietnikam (patrebnaje padkreślić)
Sakałoŭskaja A. (Kalvaryja smutak moj śvietły. «SB Biełaruś siehodnia», 2002/11/02, intervju V. Korbutu): «Nie tolki minčukam viadomaja najstarejšaja turma na vulicy Vaładarskaha … A pabudavana «viaznica» była ŭ pačatku XIX stahodździa minskim mieščaninam Piščałam».
Korbut V.: «Piščała… mieŭ pasadu kaležskaha savietnika Minskaj hubierni».
Rudolf Stanisłavavič Piščała, biezumoŭna, nie byŭ ni pieršym, ni druhim, dy i trecim nie byŭ ni na momant budaŭnictva im turmy, ni na momant vychadu na piensiju. Choć, biezumoŭna, što, uzdymajučysia ŭvierch pa słužbovaj leśvicy, jon niejki čas byŭ u hetym zvańni: 16 sakavika 1843 hoda Rudolf Piščała byŭ pryznačany ŭ kaležskija daradcy, a 4 maja 1848 «va ŭznaharodu ruplivaj słužby Usiamiłaściviejša ŭhanaravany ŭ stackija savietniki». Na piensiju ža jon vyjšaŭ u bolš vysokim ranhu: sapraŭdnaha stackaha savietnika, što možna supastavić z vajskovym čynam hienierał-majora, u toj čas jak kaležski savietnik — heta ŭsiaho tolki pałkoŭnik.
A voś što tyčycca jaho sasłoŭnaha pachodžańnia, to i tut nie abyšłosia bieź siurpryzaŭ. Historyja z dokazam rodam Piščałaŭ šlachieckaha pachodžańnia vyjšła paciešnaja. Dakazać svajo šlachieckaje pachodžańnie ŭdavałasia šmatlikim rodam, jakija nie tolki nikoli nie mieli svajoj ziamli, ale navat i ŭ najlepšyja dla siabie časy nie padymalisia vyšej ziamian (prasłojka asabista svabodnych ludziej, pa ładu žyćcia i dabrabytu časta bližejšych da sialanaŭ, arandataraŭ, jakija žyvuć na čužoj ziamli za čynš). Pryčym, časta hetyja dokazy zasnoŭvalisia na bolš čym sumniŭnych dakumientach. Dyk voś rod Piščałaŭ, pradstaŭniki jakoha nie tolki vałodali vialikimi ziamielnymi majontkami i pryhonnymi sialanami, ale i zajmali hanarovyja pasady ŭ ijerarchii VKŁ, nie zmoh dakazać svajo dvaranskaje pachodžańnie!
U 1847 pradstaŭlenyja Rudolfam Piščałam dokazy byli znojdzienyja sumniŭnymi. Tamu «Časovaja Prysutnaść Hieroldyi nie moža zaćvierdzić vyznačeńnia Minskaha Dvaranskaha deputackaha schodu ab uniasieńni Rudolfa Michaiła Stanisłavava syna ŭ 6-ju častku Dvaranskaj radavodnaj knihi». Jak praviła, paśla takoha rašeńnia Hieroldyi zastavaŭsia adziny vychad — zapisacca ŭ adno ź nižejšych sasłoŭjaŭ, i, takim čynam, Rudolf Piščała moh apynucca ŭ śpisach minskich miaščan. Ale vyratavała jaho toje, što na momant hetaha rašeńnia jon zajmaŭ užo vielmi vysokuju pasadu, mieŭ hanarovy čyn i byŭ uznaharodžany niekalkimi ordenami. Tamu było vyrašana, uličvajučy jaho asabistyja zasłuhi, što jon «nabyŭ prava na spadčynnaje šlachieckaje zvańnie», i prapanavana ŭnieści jaho ŭ 3-ju častku radavodnaj knihi (hramadzianie, jakija vysłužyli dvaranstva słužbaj).
7. Abšarniku Piščału naležaŭ spadčynny majontak Haradzišča, raźmieščany ŭ rajonie Baraŭlanaŭ
Korbut V.: «Piščała … vałodaŭ spadčynnym majontkam Haradzišča pad Minskam, u rajonie Baraŭlan …». Šarkoŭ A.: «Piščała, čałaviek zamožny i aŭtarytetny, mieŭ pasadu kaležskaha savietnika Minskaj hubierni, a taksama ordeny Śviatoj Hanny druhoj stupieni i Śviatoha Uładzimira treciaj stupieni. Kala Minska ŭ rajonie Baraŭlan jon vałodaŭ spadčynnym majontkam Haradzišča, tamu haradskija ŭłady śmieła davieryli pamieščyku adkazny abjekt».
Na samaj spravie, Rudolf Piščała byŭ uładalnikam spadčynnaha majontka Haradzišča, jaki znachodzicca na paŭdniovy zachad ad horada Minska, niedaloka ad MKAD. Tak, taho samaha — lehiendarnaha — na race Miency, dzie pa zdahadcy historykaŭ znachodziŭsia staražytny Miensk. Panski dom stajaŭ prosta pamiž vałami, tam, dzie ciapier staić kamień ź miemaryjalnaj tabličkaj i futbolnaje pole. Ale, akramia Haradzišča, u siamji Piščałaŭ byli i inšyja vałodańni, naprykład, majontak Bochań ŭ Mahiloŭskaj hubierni.
8. Piščała pachavany na Kalvaryi
Sakałoŭskaja A.: «Piščały taksama pachavany na Kalvaryi …». Korbut V.: «… Daśledčyca Ała Sakałoŭskaja raspaviadała pra historyju minskich Kalvaryjskich mohiłak. I miž inšym zaŭvažyła, što tut pachavany Piščała — budaŭnik znakamitaha turemnaha zamka ŭ Minsku, viadomaha ŭ narodzie jak «Vaładarka». Praŭda, udakładniła: mahiła hetaha čałavieka da hetaha času nie znojdziena …».
Niadziŭna, bo jaho mahiły tam niama. Na Kalvaryi pachavanyja try jaho siastry i plamieńnik, a 76-hadovy sapraŭdny stacki savietnik Rudolf Stanisłavavič Piščała pamior 12 maja 1866 hoda ŭ svaim majontku Haradzišča, dzie i pachavany na miascovych mohiłkach. Praz 4 hady ŭ 1870 hodzie na tym ža mohiłkach była pachavana i pamierłaja ad suchotaŭ u horadzie Minsku jaho 76-hadovaja ŭdava Safija Piščała. Praŭda, chutčej za ŭsio, hetyja mahiły nie zachavalisia. Va ŭsiakim vypadku, aŭtaru nie ŭdałosia ich adšukać. Mahčyma, što miascovyja žychary niešta ŭspomniać ab hetych pachavańniach.
9. U Rudolfa Piščały zastalisia naščadki
Sakałoŭskaja A.: «Ała Stanisłavaŭna raspaviała, što kali ŭ 1997 hodzie vyjšła jaje pieršaja kniha ab Kalvaryi, da jaje źviarnułasia niejkaja žančyna. Jana apynułasia z rodu tych samych Piščałaŭ, jakim my abaviazanyja pabudovaj «Vaładarki». HPani Piščała paviedamiła, što ich proźvišča — adzinaje ŭ horadzie».
Korbut V.: «Dzieści, zdajecca, žyvie jaho spadčyńnica …».
Rudolf Piščała byŭ žanaty dvojčy, ale ŭ abodvuch šlubach ŭ jaho nie było dziaciej. Bolš za toje, na momant, kali jon padavaŭ dakumienty na šlachiectva ŭ Hieroldyju, jon źjaŭlaŭsia apošnim žyvym mužčynam, spadčyńnikam pa miačy z hetaha rodu (va ŭsiakim vypadku, z tych, pra isnavańnie jakich viedaŭ sam Rudolf).
10. Piščała i jaho siostry nie pakinuli naščadkaŭ
Korbut V.: «Rudolf nie pakinuŭ naščadkaŭ, jak i try jaho siastry — Karalina, Hienryjeta i Tekla. Rod zhas».
Try siastry Piščały dažyli da vielmi surjoznaha vieku: Karalina pamierła ŭ 74 hady, Tekla ŭ 80, a Hienryjeta ŭ 103 hady! Ź ich, niahledziačy na ŭsie ich bahaćci, zamužam była tolki Karalina, pa mužu Paržeckaja. Naohuł, u rodzie Piščałaŭ było šmat žančyn, jakija tak i nie źviedali siamiejnaha ščaścia. U Karaliny i Vosipa Paržeckich było troje dziaciej: Kaciaryna, Jazep i Hienrych, u jakoha ź jaho žonkaj Vieraj było taksama troje dziaciej: Rudolf (miarkujučy pa ŭsim, nazvany ŭ honar lubimaha dziadźki), Jazep i Karalina.
A ŭ zaviaršeńnie raźviejem jašče dva mify, datyčnyja samoj turmy, a dakładniej, adnaho z samych cikavych momantaŭ — historyi ŭciokaŭ ź Minskaha turemnaha zamka.
11. Adzinym uciekačom ź Piščałaŭskaha zamka byŭ Fieliks Dziaržynski
«Vikipiedyja»: «Za ŭsiu historyju isnavańnia ŭcioki atrymaŭsia tolki ŭ adnaho čałavieka - F. E. Dziaržynskaha».
Vosipaŭ M. (Vaładarka: učora i siońnia \\ Viačerni Minsk, 7 vieraśnia 2010 h): «Kažuć, za ŭsiu historyju jaje isnavańnia ŭciačy ŭdałosia tolki adnamu čałavieku - Fieliksu Dziaržynskamu».
Dziaržynski ździejśniŭ niekalki ŭciokaŭ, ale nivodnaha z turmy. Usie ŭcioki ažyćcioŭlenyja Fieliksam z ssyłki. Pierakanacca ŭ hetym možna z aficyjnych bijahrafij revalucyjaniera. U Minskim turemnym zamku Dziaržynski moh być tolki z etapam u Sibir (bolšaść jaho zatrymańniaŭ adbyvałasia ŭ Varšavie), ale z «Piščałaŭskaha zamka» jon nie ŭciakaŭ.
12. Minski turemny zamak - adna z samych nadziejnych turmaŭ śvietu, ź jakoj za amal 200 hadoŭ historyi ŭciok tolki adzin čałaviek (Dziaržynski)
Vosipaŭ M.: «Siarod znaŭcaŭ Vaładarka ličycca adnoj z samych nadziejnych turmaŭ śvietu».
«Vikipiedyja»: «Adna z samych nadziejnych turmaŭ śvietu … Byli taksama dźvie sproby ŭciokaŭ, ale abiedźvie skončylisia niaŭdała…».
Heta śćviardžeńnie absalutna nie adpaviadaje rečaisnaści. Prosta historyjaj Minskaha turemnaha zamka da hetaha času, niahledziačy na toje, što heta adzin z samych starych budynkaŭ horada Minska, nichto surjozna nie zajmaŭsia. «Naša Niva» užo pisała pra niekalki ŭciokaŭ ź mienskaj turmy — u tym liku pra ŭcioki Vincenta Čapkoŭskaha («Vincent Dunin-Marcinkievič i padrobka piačatak»). Ale heta ŭsiaho tolki viaršynia ajśbierha. Poŭnuju historyju uciokaŭ ź mienskaj turmy, a ich naličvajecca niekalki dziasiatkaŭ, aŭtar płanuje vykłaści ŭ asobnaj knizie.
Najbolš prostymi i častymi ŭciokami byli ŭcioki sa źniešnich rabot. Tak, u darevalucyjny čas aryštanty, asudžanyja na nievialikija terminy, chadzili ŭ supravadžeńni niekalkich nahladčykaŭ na pracy pa ŭsim horadzie: prybirali śnieh, maścili darohi, pracavali na minskaj bojni, pracavali za aharodžaj ŭ turemnym sadzie, vykonvali inšyja ciažkija pracy. Tolki ŭ mai 1905 sa źniešnich rabot byli ździejśnienyja dźvie ŭdałyja sproby ŭciokaŭ, u vyniku jakich źbiehli 3 aryštanty, 10 červieni 1909 źbiehli adrazu 3 aryštanty, 27 lipienia 1911 h - jašče dvoje, 23 lipienia 1912 - jašče adzin viazień … Dvojčy ŭciakaŭ sa źniešnich rabot kat turmy Teador Ramboŭski ŭ 1835 i 1838 hadach.
Ale za amal 200 hadoŭ historyi i z samoha zamka źbiehła niekalki dziesiatkaŭ čałaviek, nia mienš aryštantaŭ ździejśnili niaŭdałyja sproby. Minskaja turma sutyknułasia z usimi mahčymymi vidami ŭciokaŭ: padkopy, pieraapranańni, podkup achoŭnikaŭ, aryštanty spuskalisia z dachu pa zroblenych z paścielnaj bializny viarovak, prabivali dzirki ŭ ścienach, vyłomvali dźviery abo adčyniali admyčkami … 18 maja 1831 hoda kala tryccaci aryštantaŭ padniali bunt i sprabavali, adabraŭšy ŭ achoŭnikaŭ strelby, prabicca na volu, ale turemščyki apynulisia macniejšymi. 3 maja 1860 hoda z sakretnaj kamiery źbieh aryštant Baul-Cin Tažetdzinaŭ, pryčym, źbieh razam z achoŭnikam Janam Piteram. 18 sakavika 1904 z turmy źbieh palityčny aryštant Hiemiel-Aron Aŭryn, a ŭžo 20 krasavika - Juryj Bancarevič, a ŭ noč z 2-ha na 3-je śniežnia padčas niaŭdałaj sproby z haryšča zamka źniali piacioch aryštantaŭ, jakija prabili dzirku ŭ ścianie kamiery. Zatoje ŭ noč z 29 na 30 lipienia 1905 z zamka źbiehła adrazu 7 čałaviek. 8 listapada 1907 h u kamiery №8 byŭ znojdzieny vielizarny łaz, vykanany ŭ 70-santymietrovaj ścianie - aryštanty płanavali pa im z treciaha paviercha (!) spuścicca ŭ padvał. Takim čynam, Minski turemny zamak nijak nie moža pretendavać na zvańnie samaj nadziejnaj turmy.
Sapraŭdnaja praca nad historyjaj Minskaha turemnaha zamka jašče viadziecca, tamu ŭsie my možam raźličvać, što nie tolki «Piščałaŭski zamak», ale i sučasnaja «Vaładarka» adkryje pierad nami jašče sotni staronak žyćcia, napoŭnienaha jak žorstkaściu i pakutaj, tak i niastrymnaj prahaj voli. Bo i sama historyja SIZA №1 horada Minska jašče nie skončana i pišacca ŭ našy dni.
* * *
Źmicier Drozd
historyk-archivist, aŭtar knih «Ziemleŭłaśniki Minskaj hubierni 1861—1900», «Ziemleŭłaśniki Minskaj hubierni 1900-1917». Paśla Płoščy-2010 byŭ asudžany za ŭdzieł u «masavych biesparadkach» na try hady kałonii ŭzmocnienaha režymu. Vyjšaŭ na volu ŭ žniŭni 2011.
