Adrazu ž paśla pryznačeńnia novaha rektara ŭ Jeŭrapiejskim humanitarnym univiersitecie ŭ Vilni pačalisia pošuki novaj misii. Jana terminova spatrebiłasia, kab sfarmulavać ahulnaje bačańnie ŭniviersitetu siarod tych, chto ŭ im zastaŭsia, chto tut vučycca abo vykładaje.
Misija EHU nie prajaśniałasia ŭžo niekalki hadoŭ, a ciapier jaje naležyć raspracavać u vielmi karotki termin: pieršaje bačańnie novaj misii ŭniviersiteta maje być pradstaŭlenaje donaram praz tydzień. Dziakujučy hetamu cisku ŭsie zacikaŭlenyja baki ŭnutry EHU sieli za stoł pieramoŭ. U šerahu dyskusij studenty, vykładčyki i supracoŭniki administracyi abmieńvalisia dumkami pra toje, čamu ŭniviersitet važny dla ich i što jany ŭ im bačać. Pradstaŭniki hramadzianskaj supolnaści Biełarusi demanstratyŭna nie ŭdzielničajuć u hetym pracesie, publična patrabujučy zasnavańnia «sapraŭdny biełaruskaha ŭniviersitetu». Padpisanty zvarotu ŭpeŭnienyja, što ŭniviersitet maje być vyznačany nacyjanalna. Aproč hetaha, vidavočnym im padajecca toje, što kankretna ŭtrymlivaje nacyjanalnaja interpretacyja.
Adnak adnosiny pamiž biełaruskim univiersitetam u litoŭskim vyhnańni i biełaruskim hramadstvam za vonkavaj miažoj Jeŭrasajuza zastajucca jadrom dyskusii pra misiju EHU. My byli, jość i zastajomsia biełaruskaj instytucyjaj – nie tolki tamu, što mnohija vykładčyki i bolšaść studentaŭ pryjazdžajuć u Vilniu dziela ŭniviersiteta. I navat dla biełaruskaj apazicyi vidavočna, što isnujuć vielmi roznyja ŭjaŭleńni pra toje, što značyć być biełaruskim. Hety śpiektr achoplivaje i stroha etničnyja aznačeńni, i vyklučna pa-hramadziansku akreślenyja varyjanty. Ale niedastatkova havaryć, što biełaruskim jość toj, chto maje biełaruskaje hramadzianstva. Taksama naŭrad ci maje sens na pačatku XXI stahodździa rabić padstavaj dla ahulnych dziejańniaŭ vyklučna etničnaje aznačeńnie. Siarod inšaha i tamu, što fakusavańnie na movie jak adzinym vyrazna raspaznavalnym krytery etničnaj prynaležnaści, niahledziačy na novuju papularnaść biełaruskaj movy, jość chutčej faktaram padziełu, a nie abjadnańnia. Ja pišu heta jak biełaruskamoŭny navukoviec, jaki dziesiać hadoŭ pryśviaciŭ tamu, kab pakazać, što biełaruskaja mova daŭno pieratvaryłasia z movy vioski ŭ movu adukavanych ludziej, to bok movu horada.
U štodzionnaj pracy majo bačańnie dla EHU zaklučajecca ŭ tym, kab zrabić z vyhnańnia pieravahu, empiryčna paviarnuŭšysia da hramadstva, u jakim pačałasia historyja našaha ŭniviersiteta. Tematyzujučy Biełaruś i adnačasova źmiaščajučy jaje ŭ kantekst, my ŭ svajoj štodzionnaj pracy pavierniemsia da hramadstva ŭ susiedniaj krainie. My ŭžo robim heta ŭ samych roznych śfierach – i heta taja častka rečaisnaści, jakuju krytyki achvotna zamoŭčvajuć. Kiraŭnica departamientu miedyja Ała Pihalskaja abaraniła doktarskuju dysiertacyju pra historyju płakata ŭ BSSR. Daśledčyki miedyja, zhurtavanyja vakoł Almiry Usmanavaj, dali važnyja impulsy da vizualnaha pavarotu ŭ razumieńni Biełarusi. Hiendarnyja daśledavańni ŭ Biełarusi taksama pačynalisia ŭ EHU. My z kalehami-ŭrbanistami kirujem studentami, jakija ŭ svaich mahistarskich pracach pišuć pra kankretnyja prablemy ŭ Maładziečnie, Bieraści i Miensku. Palitołahi pad kiraŭnictvam Andreja Ściapanava analizujuć źmieny ŭ Biełarusi i vakoł jaje dy vypracoŭvajuć pry hetym mocnuju rehijanalnuju pierśpiektyvu. Taćciana Čulickaja arhanizoŭvaje sa svaimi studentami nazirańnie za vybarami ŭ Biełarusi. Departamient prava pryjšoŭ da fakusavańnia na pravach čałavieka, što, naturalna, adsyłaje da situacyi ŭ Biełarusi. Daśledavańni, pryśviečanyja kanstytucyjnamu pravu, buduć važnyja dla budučych kanstytucyj u Biełarusi. Departamient historyi (paśla balučych strat) taksama zrabiŭ svaim fokusam Biełaruś: maje cudoŭnyja kalehi abmiarkoŭvajuć sa studentami historyju biełaruskich miastečak, Vialikaha kniastva Litoŭskaha i pierałomaŭ XX stahodździa. Muzieołahi i abaroncy pomnikaŭ uvažliva analizujuć, što źmianiajecca ŭ Biełarusi, i farmulujuć ułasnyja prapanovy. Toj, chto śćviardžaje, što paśla kanfliktaŭ minułych hadoŭ usio heta straciła vartaść, ihnaruje kankretnuju pracu kankretnych ludziej.
Adnak dla budučyni nam treba niešta bolšaje za sumu raniejšych daśledavańniaŭ – nam patrebnaje bačańnie taho, jak možna źviazać usie hetyja raznastajnyja dziejańni. Užo try hady ŭ Centry niamieckich daśledavańniaŭ u Vilni ja ekśpierymientuju z prykładnymi kulturnymi daśledavańniami i chacieŭ by karotka patłumačyć, jak moj dośvied moža być karysny dla pracy EHU: ideja zaklučajecca ŭ tym, kab ad empiryčnaha fokusu pierajści da bolš kanceptualnych pytańniaŭ, ukaranionych u teoryi humanitarnych navuk. Aproč hetaha adbyvajecca kankretnaje ŭklučeńnie tearetyčna raspracavanych viedaŭ u kantekst pradmieta, a taksama zvarotnaje źviazvańnie atrymanych viedaŭ z teoryjaj. Dla mianie hetaje pytańnie paŭstaje ŭ rabočyja budni ŭ suviazi z Hiermanijaj: jak mahčyma źviazać historyju duchu na niamieckaj movie z analizam niamieckaha hramadstva ŭ absalutna inšych śfierach? Prykładny aśpiekt hetych kulturnych daśledavańniaŭ zaklučajecca ŭ sprobie inicyjavać z univiersiteta prajekty, jakija nie tolki spasyłajucca na empiryčny pradmiet, ale vychodziać za miežy ŭniviersiteta i staviać ekśpierymienty na miescy ŭ vyhladzie prajektaŭ.
Hetak, na pačatku červienia razam sa studentami dy kalehami, Almiraj Usmanavaj i Andrejem Hornych, my pajedziem u Bierlin i Frankfurt-na-Odery. My na miescy budziem vyvučać budučyniu haradoŭ u architektury, mastactvie i kino. Pry hetym ja budu prymušać studentaŭ (aficyjna, naturalna, ja ich tolki padšturchoŭvaju) zadumacca pra ŭłasnuju budučyniu i pa-inšamu zirnuć na Vilniu dy svaje rodnyja harady. Adnak važnym u hetym pracesie mnie zdajecca nastupnaje: my vierniemsia ŭ Vilniu i abmiarkujem tut, jak my možam praanalizavać sabrany na miescy empiryčny materyjał i vykarystać atrymanyja vysnovy dla pracy va ŭniviersitecie. Na moj pohlad, heta źviazana z pytańniem pra biełaruski viektar EHU: niedastatkova havaryć, što my biełaruskija tolki tamu, što amal usie pryjechali ŭ Vilniu ź Biełarusi. Adnak mahčyma nakiravać empiryčny fokus pracy na Biełaruś dy ŭ miežach vykładčyckaj i daśledčaj dziejnaści ŭsio bolš źviartacca da Biełarusi, pravodzić ekśpierymienty na miescy, čytać lekcyi dy kantaktavać ź ludźmi. Dobruju mahčymaść dla hetaha daje dystancyjnaje navučańnie, bo našy studenty žyvuć i vučacca pa ŭsioj Biełarusi. Adnak jašče bolš važna, na moj pohlad, źviazać hetuju fizičnuju aryjentacyju i ruch našych vykładčykaŭ i studentaŭ u Miensk, Harodniu, Viciebsk i Homiel z refleksijaj unutry ŭniviersiteta. I akurat u hetym vypadku stanovišča EHU jak univiersiteta ŭ vyhnańni budzie pieravahaj: z susiedniaj Vilni my hladzim na biełaruskaje hramadstva z peŭnaj dystancyi. Hetak ža dla mianie praściej arhanizavać niamieckija daśledavańni na peŭnaj adlehłaści ad FRH.
Heta nie značyć, što ŭsie supracoŭniki i studenty EHU ciapier musiać zajmacca prykładnymi kulturnymi daśledavańniami. Heta tolki prapanova, jak z admoŭnaha faktaru – znachodžańnia za miežami Biełarusi – možna stvaryć pieravahu dla siabie i jak my možam raźvivać naratyŭ pra vyhnańnie. My možam vykarystać raźmiaščeńnie ŭ histaryčnaj Vilni dla taho, kab duchoŭna, empiryčna, tearetyčna i praktyčna źviarnucca da Biełarusi. Važnuju častku vučoby mohuć skłaści prykładnyja prajekty ŭ Biełarusi, jakija b stvarali i vypraboŭvali kankretnyja padychody dla pastanoŭki humanitarnych pytańniaŭ na miescy. I my možam vykarystoŭvać svajo raźmiaščeńnie ŭ Vilni ŭ padvojnym sensie, bo paśla praviadzieńnia hetych prajektaŭ my zmožam na peŭnaj dystancyi refleksavać pra toje, što daviedalisia. Hety praces byŭ by karysny i dla studentaŭ, jakija pryjazdžajuć da nas ź inšych hramadstvaŭ, bo jaho možna prymianić taksama ŭ dačynieńni Ukrainy, Kalininhrada i paŭnočna-zachodniaj častki Rasii.
Pry kancy ja chacieŭ by padzialicca druhim prykładam svajoj pracy ŭ Centry niamieckich daśledavańniaŭ: maje studenty na hetym tydni čytajuć tekst pra architekturnyja płany Adolfa Hitlera. Razam sa svaim «prydvornym» architektaram Albertam Špeeram jon płanavaŭ razburyć značnuju častku histaryčnaha Bierlina, kab uźvieści stalicu śvietu Hiermaniju. Maje studenty čytajuć artykuł u niamieckaj Vikipiedyi i ŭ vyniku svajoj pracy musiać pierapracavać ruskija i biełaruskija viersii hetaha artykuła. Padčas pajezdki ŭ červieni my na miescy daviedajemsia, dzie horad Hiermaniju pačali budavać padčas nacyjanał-sacyjalisckaj dyktatury. Studenty apytajuć žycharoŭ Bierlina pra toje, što hetaja architektura značyć dla ich siońnia. Pa viartańni my abmiarkujem, što pabudavanyja bierlinskija haradskija ŭtopii značać dla Vilni i Mienska, i jak možna pravieści paraŭnańnie, a taksama – dzie prachodziać miežy takich paraŭnańniaŭ. Naturalna, heta inšaja sprava – studenty zajmajucca čužym hramadstvam, čyju movu tolki pačali vyvučać. U źviazku ž ź Biełaruśsiu byŭ by mahčymy całkam inšy prajekt: čamu b studentam, jakija zapisalisia na dystancyjnaje navučańnie, nie padzialicca novymi viedami na miescy, sa svaim atačeńniem? U Biełarusi taksama budzie ŭsio bolš starejšych ludziej, jakija majuć bolš času i chočuć pa-novamu razumieć sučasnaść. Našy studenty mahli b ustupić u kamunikacyju ź imi, niahledziačy na isnyja abmiežavańni.
Ja baču vialiki patencyjał dla EHU ŭ tym, kab u epochu revalucyi viedaŭ adšukać novyja šlachi dla kantaktu ź biełaruskim hramadstvam, i ŭ abmienie dumkami. Adnak dla hetaha nam treba vielmi dakładna akreślić svaje dačynieńni ź Biełaruśsiu. Naturalna, pry hetym nielha pravodzić štučnaje supraćpastaŭleńnie pamiž jeŭrapiejskaściu i biełaruskaściu. Biełaruś zaŭsiody była častkaj Jeŭropy – i ŭ hory, i ŭ radaści. Apošnija dyktatury ŭ Zachodniaj Jeŭropie pali tolki na pačatku 1980-ch hadoŭ. Siońniašniaja drama vakoł Hrecyi karanicca ŭ zaŭčasnaj intehracyi hramadstva, jakoje tolki ŭ 1981 hodzie vonkava vyzvaliłasia ad dyktatury. Ci značyć heta, što Hrecyja mienš jeŭrapiejskaja? Nie. Adnačasova jeŭrapiejskaść nielha ŭžyvać jak ćmiany paniatak, jaki złučaje ŭ sabie ŭsio: i suviaź ź Biełaruśsiu, i suviaź ź Litvoj, jakaja haścinna pryniała nas u siabie, i suviaź ź Jeŭrasajuzam, jeŭrapiejskimi kaštoŭnaściami i Bałonskim pracesam (i, naturalna, z šenhienam). Sapraŭdy, z kropki hledžańnia EHU Jeŭropa – heta ŭsio pieraličanaje, i dobra, što my nazyvajemsia Jeŭrapiejskim humanitarnym univiersitetam, a nie Biełaruskim nacyjanalnym univiersitetam, adnak heta nie vyzvalaje nas ad abaviazku vielmi dakładna akreślić, što my razumiejem pad Jeŭropaj i humanizmam. Ja razumieju heta jak padvojny vyklik – z adnaho boku aktyŭna zasvojvać tradycyi, a z druhoha boku krytyčna pieraasensoŭvać ich, samich siabie, svaje dziejańni i dumki. Zdolnaść da hetaha my pieradajem studentam na ambitnych navučalnych prahramach, i hetuju zdolnaść my sami kožny raz nanoŭ prajaŭlajem u svajoj štodzionnaj pracy.
***
Razam z Volhaj Sasunkievič Fieliks Akkierman arhanizuje ŭ EHU 26 i 27 maja varkšop ŭ ramkach cykła Colloquium Vilnense pra mietadałahičnyja pytańni, jak siońnia ładzić biełaruskija daśledavańni.
U pieršy viečar Pier Anders Rutlinh pradstaŭlaje svaju knihu pra biełaruski nacyjanalizm.
U druhi viečar EHU razam ź Vilenskim Univiersitetam buduć śviatkavać 105 dzień narodzinaŭ Barysa Kita.
